Харажатлар функцияларини баҳолаш усуллари - Iqtisodiyot - Referatlar

Харажатлар функцияларини баҳолаш усуллари

Yuklangan vaqt:

15.10.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

100.5 KB

Ko'chirib olish

Харажатлар функцияларини баҳолаш усуллари 1. Харажатлар вазифаларини аниқлаш учун умумий қоидалар (принциплар). 2. Харажатларни баҳолаш усуллари.

Харажатлар вазифаларини аниқлаш учун умумий қоидалар (принциплар). Хўжалик юритувчи субъектлар қаттиқ рақобат шароитида харажатлар динамикасини баҳолашга зурурият борлигини ҳис қилишади. Бунинг учун эса харажатларнинг боғлиқ ўзгарувчан ва боғлиқ бўлмаган омиллари ўртасидаги боғлиқликни аниқлаш зарур. Харажатлар омиллари бу умумий харажатларнинг ўзгаришига сабаб бўлувчи ҳар қандай омиллар мажмуасини ташкил этади. Ушбу омилларга меҳнат соатлари, машина соатлари, ишлаб чиқарилган маҳсулот бирлиги ва бошқа омилларни санаб ўтиш мумкин. Омиллар боғлиқлигини ўрнатиш учун одатда регрессия тенгламасидан фойдаланилади. Регрессия тенгламаси боғлиқ ўзгарувчан (бизнинг ҳолатда бу харажатлар) ва битта ёки ундан ортиқ миқдордаги боғлиқ бўлмаган ўзгарувчан (ишлаб чиқаришнинг фаоллик кўрсаткичлари ёки харажатлар омиллар) ўртасида боғлиқликни акс эттиради. Ушбу боғлиқлик чизиқли ҳисобланади. Иккита регрессия тенгламаси турлари фарқланади: 1. Оддий регрессия, қайсики тенгламага битта боғлиқ бўлмаган ўзгарувчан киради; 2. Кўплик регрессия, қайсики тенгламага икки ва ундан ортиқ боғлиқ бўлмаган ўзгарувчан киради. Агар, битта боғлиқ бўлмаган ўзгарувчан ва боғланиш чизиқли бўлса, регрессия тенгламаси тўғри чизиқ тенгламаси кўринишига эга бўлади: Y = a + bX Бунда, у - х активлик даражасида умумий харажатлар; а - даврда умумий доимий харажатлар; b - маҳсулот бирлигига тўғри келадиган ўзгарувчан харажатлар. х - маҳсулот ҳажми ёки харажат омили. Умумий таннарх ва маҳсулот бирлигининг таннархи. Умумий таннарх бу маҳсулотни ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлган барча харажатларнинг йиғиндиси ҳисобланади. Маҳсулот бирлигининг таннархи ёки ўртача таннарх эса жами таннарх (бўлинувчи)ни маълум бўлувчига тақсимлаш

орқали аниқланади. Кўп ҳолларда бўлувчи ҳажни ифодаловчи миқдор бўлиб у жами таннарх билан чамбарчас алоқада бўлади. Бўлувчига мисол қилиб ишлаб чиқарилган маҳсулот миқдори, кўрсатилган хизматлар соати, таомнинг миқдори, савдо фортидан ўказилган юклар фунти, ишлов берилган инвойслар сони, ўқитилаётган талабалар сони ва бошқа кўрсаткичларни келтириш мумкин. Ўртача таннарх жами таннархни ўзида мужассамлаштирган тайёр маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннархини ишлаб чиқарилган маҳсулот бирлигига бўлиш орқали топилади. Мисол учун: 10.000 бирлик маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннархи (бўлинувчи) 980.000 п.б. Бўлинади: Ишлаб чиқарилган маҳсулот бирлиги (бўлувчи) 10.000 Натижа: Маҳсулот бирлигининг (ўртача) таннархи 9 8 Агар ушбу компания мисолида қарайдиган бўлсак, 10.000 бирлик ишлаб чиқарилган маҳсулотдан 8.000 бирлиги сотилса ва қолган 2000 бирлиги охирги қолдиқда ифодаланса, ўртача таннарх жами таннархни турли счётларда тақсимлаган ҳолда акс эттириш имконини беради. Сотилган товарлар таннархи, 8.000 бирлик х 98 п.б. 784.000 п.б. Тайёр маҳсулотнинг охирги қолдиғи таннархи 2000 бирлик х 98 п.б. 196.000 Жами таннархи 980.000 п.б. Амалиётда ярим ўзгарувчан харажатларни доимий ва ўзгарувчан харажатларга ажратиш анча мураккаб жараён ҳисобланади. Ушбу масалаларни ҳал қилишда умумэътироф этилган бешта ёндашишни ажратишимиз мумкин бўлади: 1. Муҳандислик усули; 2. Счётлар таҳлили; 3. Энг катта ва энг кичик қиймат; 4. Диаграммада ифодалаш усули (График метод); 5. Регрессия.

Муҳандислик усулида харажатлар динамикасининг таҳлили ишлаб чиқаришга кираётган ресурслар билан олинаётган маҳсулотлар ўртасидаги технологик боғлиқликнинг муҳандислик таҳлили натижаларига асосланади. Масалан, техник таҳлилга ишларнинг бажарилиши ва унга боғлиқ ҳолда харажатларнинг сарфланиши кузатувини киритишимиз мумкин. Ушбу ёндашиш агар харажатлар ва харажат омиллари ўртасида жисмоний боғлиқлик мавжуд бўлган ҳоллардагина қўлланилиши самара беради. Счётларни таҳлил қилиш усули. Бу усулда бўлим менежери ва бухгалтер маълум бир даврга таллуқли бўлган ҳар бир счётлардаги харажатларни текшириб, кейин уларни доимий, ўзгарувчан ва ярим ўзгарувчан харажатларга ажратади. Ўзгарувчи харажатлар категориясига оид бўлган моддалар учун маҳсулот бирлигига тўғри келадиган харажатлар ҳисобланади. Доимий харажатлар категориясига кирувчи моддалар учун ҳисобот давридаги умумий харажатлар олинади. Ярим ўзгарувчан харажатлар категориясига кирувчи моддалар учун харажатлар динамикасини энг ёрқин ифодалаб берувчи харажатлар функцияси танланади, яъни ўзгарувчан қисми учун маҳсулот бирлигига тўғри келадиган ўзгарувчан харажатлар, доимий қисми учун эса умумий суммаси олинади. 1-Мисол. Кейинги ойда 10 000 бирликда маҳсулот ишлаб чиқариш учун сарфланган харажатлар тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган. Асосий ишлаб чиқариш материаллари 120000 Асосий ишлаб чиқариш ходимлари меҳнати 160000 Ёрдамчи ходимларнинг 50000 Амортизация 20000 Таъмирлаш ва техник хизмат кўрсатиш 15000 Жами харажатлар 365000 Бўлим менежери ва бухгалтер харажатнинг ҳар бир моддасини ўрганиб, уларни ўзгарувчан ва доимий харажатларга ажратади. Ушбу таҳлил натижаларини қуйидагича расмийлаштиришимиз мумкин бўлади (жадвал):

жадвал Счетларни таҳлил қилиш натижалари Ўзгарувчан харажатлар (маҳсулот бирлигига нисбатан) Умумий доимий харажатлар Асосий ишлаб чиқариш материаллари 12.0 Асосий ходимлар меҳнати 16.0 Ёрдамчи ходимлар меҳнати 50000 Амортизация 20000 Таъмирот ва техник хизмат кўрсатиш 0.50 10000 28.5 80000 Ушбу жадвалга аҳамият қаратадиган бўлсак, таъмирот ва техник хизмат кўрсатиш харажатлари ярим ўзгарувчан харажатлар категорияси сифатида таснифланган ва бунда ўзгарувчан харажатлар маҳсулот бирлигига нисбатан 0.50 ва плюс 10.000 доимий харажатларга киритилган. Ҳисоблаш натижалари бўйича қарайдиган бўлсак, маҳсулот бирлигига ўзгарувчан харажатлар 28.5 сўмни ташкил этган ҳолда, 10.000 маҳсулот бирлиги ишлаб чиқаришда 285.000 минг сўм ўзгарувчан харажатларни ташкил этмоқда. Ушбу суммага 80.000 минг сўм доимий харажатлар қўшилади. Натижада умумий харажатлар 365.000 минг сўм (285.000 + 80.000) ни ташкил этмоқда. Харажатлар функцияси қуйидаги кўринишга эга бўлади У=80.000 + 28.5 х Х = 80.000+28.5х10.000 = 365.000 минг сўм Ушбу функция ишлаб чиқариш ҳажмининг маълум бир диапазонидаги исталган бирлигида умумий харажатлар суммасини аниқлаш имконини беради. Харажатларнинг бу функцияси харажатларнинг ҳар бир алоҳида моддасига ишлаб чиқаришнинг бошқа даражаларида қўлланилади. Лекин келтирилган мисол ва унинг ечимидан кўриниб турибдики харажатларни ўзгарувчан ва доимий ташкил этувчи қисмларининг таҳлили етарли даражада субъектив

ҳисобланади. Бундан ташқари таҳлил янги маълумотларга таянаяпди, қайсики унинг олдинги таҳлил натижалари ёки келгусидаги таҳлил натижаларига мос келмай қолиши ҳам мумкин. Энг катта ва кичик қиймат методи. Ушбу методнинг моҳияти шундан иборатки, бунда энг катта ва энг кичик фаоллик даври танланиб, унда ушбу даврга харажатларнинг ўзгариши фаоллик даражасининг ўзгаришига таққосланади. Мисол учун ўтган олти ой мабойнида ноябр ойи учун энг катта таннарх суммаси 21.500 п.б. ни ташкил этди, қайсики бунда 3.000 меҳнат соати сарфланган. Энг кам таннарх август ойида 13.500 п.б. га тенг бўлиб, бу 1.400 меҳнати соати учун ҳисобланган. Биз b нинг қийматини таннархнинг энг катта қиймати ва энг кичик қиймати ўртасидаги фарқни ушбу харажатларни юзага келишига омил бўлган меҳнат соатларининг энг катта ва энг кичик қийматига бўлиш орқали топишимиз мумкин бўлади. Ҳар бир меҳнат соатига тўғри келадиган ўзгарувчан харажатлар (b) қуйидагича аниқланади: b= Харажатлар ўртасидаги фарқ Фаоллик даражаси ўртасидаги фарқ = 21.500 п.б. -13.500 п.б. = 8.000 п.б. = 5 п.б. /м.с. 3.000 м.с. - 1400 м.с. 1.600 м.с. Бу кўрсаткич шуни англатадики, демак корхонада ҳар бир меҳнат соатининг таннархи 5 п.б га тенг бўлади. Агар аралаш харажатларнинг формуласида (y = a + bx ) ўзгармас миқдорлар ўрнига тегишли қийматларини қуйиб чиқилса ушбу ҳолатдаги мисол учун чизиқли тенглама формуласини яратиш мумкин. Бунинг учун юқоридаги мисол маълумотлари асосида а нинг қийматини аниқлаб оламиз. Август ойида 1.400 меҳнат соатида 13.500 п.б. таннарх шаклланган.Ушбу маълумотларни формулага қўямиз: Y = a + bX 13.500 п.б. = a + 5 п.б./м.с. * 1.400 меҳнат соати 13.500 п.б. = а + 7.000 п.б. А = 13.500 п.б. - 7.000 п.б. А = 6.500 п.б. У ҳолда чизиқли формула тенгламаси қуйидаги кўринишга эга бўлади. Y = 6500 п.б. + 5 п.б. /м.с. * Х

Ушбу формула фаоллик даражасининг энг катта ва энг кичик даражаси ўртасидаги фарқ оралиғидаги ҳар қандай нуқтада умумий харажатлар суммасини аниқлаш имконини беради. Демак, биз формула ёрдамида 3.000 меҳнат соатлари билан 1.400 меҳнат соатлари ўртасидаги ҳар қандай сарфланган меҳнат соатларида умумий таннархни аниқлашимиз мумкин бўлади. Масалан, корхона менеджери 2.500 м.с.да умумий харажатлар қанча бўлишини билишни ҳоҳласа қуйидаги ҳисоб-китоблар ушбу саволга жавоб бериши мумкин бўлади. Y = a + bX Y = 6.500 п.б. + 5 п.б. (2.500) = 6.500 п.б. + 12.500 п.б. = 19.000 п.б. Бошқа бир мисолда кўриб ўтамиз, корхонада 12 ой мабойнида техник хизмат кўрсатиш харажати бўйича энг катта ва энг кичик фаоллик даражасида ишлаб чиқариш фаоллиги ва харажатларнинг ўзгариши тўғрисида маълумотлар олинди (жадвал): жадвал Ишлаб чиқариш фаоллиги ва харажатларнинг ўзгариши Ишлаб чиқариш фаоллиги Харажатлар Энг кичик фаоллик даражаси 5000 32000 Энг катта фаоллик даражаси 10000 52000 Фарқи 5000 20000 Доимий харажатлар бу тўплам харажатлар ва ўзгарувчан харажатлар ўртасидаги фарқ ҳисобланади. (Тасаввур қиламиз: маҳсулот бирлигига тўғри келадиган ўзгарувчан харажатлар ўзгармас). 5000 бирлик маҳсулот ишлаб чиқаришда тўплам харажатлар 32000 минг сумни ташкил этмоқда. Юқоридаги формула бўйича маҳсулот бирлигига тўғри келадиган ўзгарувчан харажатларни аниқлаймиз: 20000/5000=4. Демак, 5000 бирлик маҳсулот ишлаб чиқаришда ўзгарувчан харажатлар 20000 минг сумни

ташкил этади (5000 х4). Доимий харажатлар эса, 12000 минг сумни ташкил этади (32000-20000). Бунда харажатлар функцияси қуйидаги кўринишга эга бўлади: У = 12000+4Х Ушбу харажатлар функциясини график кўринишида акс эттириш мумкин. Диаграмма тузиш усули. Бунда ҳар бир фаолият тури бўйича тўплам харажатлар графикка жойлаштирилади. Умумий харажатлар вертикал У ўқига, ишлаб чиқариш ҳажми горизантал Х ўқига жойлаштирилади. Олинган натижалар қиймати қуйиб чиқилади ва тўғри чизиқ юзага келади. Масалан, график тузиш учун кузатув натижасида қуйидаги маълумотлар олинган (жадвал): жадвал Даврларда асбоб-ускуналарнинг иш вақти ва техник хизмат кўрсатиш харажатлари ўртасидаги боғлиқлик Даврлар Асбоб-ускуналар иш вақти, Х Техник хизмат кўрсатиш харажатлари, У 1 100 1400 2 450 1700 3 400 1800 4 600 2200 5 700 1850 6 350 1550 7 250 1450 8 750 2500 9 150 1500 10 1000 2200 11 300 1750 12 900 1850 Чизмадаги графикдан кўриниб турибдики, техник хизмат кўрсатиш бўйича харажатлар ишлаб чиқариш фаоллигининг ҳар бир даражасида алоҳида жойлаштирилган. Харажатларнинг тўғри чизиғи шундай ўтказилганки, бунда чизиқ юқорида жойлашган нуқта билан пастки қисмда

жойлашган нуқта оралиғи ўртасидан ўтказилган. Тўғри чизиқнинг вертикал У ўқини кесиб ўтган нуқтаси аслида доимий харажатларни беради. Бу ўз навбатида Y = a + bX туғри чизиқ тенгламасидаги а нинг қийматини беради. Бизнинг мисолда чизма орқали бу қиймат 1300.0 п.б. га тенг эканлигини аниқлаймиз. Формуладаги b нинг қиймати энг катта қиймат ва энг кичик қиймат усулидаги каби ишлаб чиқаришнинг маълум оралиқларидаги, масалан бизнинг мисолда 500 соат билан 200 соат даражалари ўртасидаги фарқ ҳамда ушбу даражаларда техник хизмат кўрсатиш харажатларининг мос қийматлари, мисолда 1800 п.б. билан 1500 п.б. ўртасидаги фарқларнинг нисбати сифатида аниқланади. Харажатларнинг катта ва кичик қийматлари ўртасидаги фарқ = Ишлаб чиқариш фаоллигининг катта ва кичик даражалари ўртасидаги фарқ = (1800 - 1500) / (500 - 300) = 1.5 п.б. Демак, ушбу мисолда маҳсулот бирлигига тўғри келадиган ўзгарувчан харажатлар 2 п.б. га тенг экан. У ҳолда ушбу мисолга оид бўлган тўғри чизиқ тенгламаси қуйидаги кўринишга эга бўлади. Y = 1300 + 1.5 X Агар мисол учун активлик даражаси 300 соат бўлганда техник хизмат кўрсатиш харажатлари тенг бўлади: Y = 1300 + 1.5 x 300 = 1300 +450 = 1750 п.б. График методнинг қўлайлик томони шундан иборатки, агар аралаш харажатларнинг графиги чизилган бўлса у ҳолда исталган фаоллик даражасида формуладан фойдаланмаган ҳолда ҳам график орқали харажатларнинг қийматини аниқлаб олиш имконини беради. Кўп ҳолларда таннарх ва унинг омиллари ўртасида аниқ чизиқли боғланишни ўрнатиш қийин вазият ҳисобланади. 3.10-чизмада турли хил диаграммалар кўрсатилган. (а) диаграммада таннарх ва фаоллик даражаси ўртасида боғлиқликни ифода этиш мумкин эмаслиги кўрсатилган. Бунда боғликликни тўғри чизиқ ёки эгри ёйсимон чизиқ орқали тасвирлаб бўлмайди. (b) диаграммада эса таннарх ва фаоллик даражаси ўртасида кучли

боғлиқ мавжуд, лекин ушбу боғлиқлик туғри чизиқли эмас, балки эгри чизиқли деб боҳолаш мумкин. (с) диаграммада эса боғлиқлик чизиқли бўлсада, лекин ҳаммавақт ҳам юқори фаоллик даражасига энг катта таннарх даражаси мос келавермайди. Бундай пайтларда менеджер боғлиқликни аниқлашда энг катта ва энг кичик қиймат усулини ёки бошқа усулларни қуллашни ҳал қилиши лозим бўлади.

Адабиётлар: 1. Друри, Колин. Управленческий и производственний учет: учебний комплекс / Колин Друри; пер. с англ. (В.Н. Егорова). - 6-е изд. - М.: ЮНИТИ- ДАНА, 2007. - 1423 с. 2. Пардаев А, Пардаев Б. “Бошқарув ҳис оби” Т.: Ғ.Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи. 2015 йил 251 б. 3. Палий В.Ф. Управленческий учет - М.: Союзаудит. 2004 4. Хасанов Б.А., Хошимов А.А. Бошқарув ҳисоби. Дарслик. -Т.: «Шарқ», 2011й. 5. An Introduction to Accounting Theory, 1st edition. 2016, UWS, Australia 6. Wan Madznah Wan Ibrahim, Mohd Rizal Palil “Fundamentals of business accounting” Oxford university Press, 2014 7. Сотиволдиев АС. Бухгалтерия хисоби назарияси. Ўқув қўлланма -Т.: " IQTISOD - MOLIYA ", 2007. - 64 б. 8. “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли Фармони . 9. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 488 б. 10. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 104 б. 11. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 56 б.

O'xshashlar

Устама харажатлар ҳисоби

Айланма маблағлар ва мижознинг кредитга лаёқатлилигини баҳолаш усуллари

Давлат иш билан бандлик хизмати фаолиятининг самарадорлигини баҳолаш усуллари

Харажатлар ва молиялаштириш хисоби

Давлат бюджетининг харажатлар тизими