Устама харажатлар ҳисоби - Iqtisodiyot - Referatlar

Устама харажатлар ҳисоби

Yuklangan vaqt:

15.10.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

275 KB

Ko'chirib olish

Устама харажатлар ҳисоби Режа: 1. Устама (накладной) харажатларини тақсимлаш зарурати. Устама харажатларни тақсимлашнинг ягона (умумзавод) ва алоҳида (цех) ставкалари. 2. Устама харажатларни тақсимлашнинг режа ставкалари 3. Устама харажатларни тақсимлашнинг тўғри (бевосита) усули

Устама (накладной) харажатларини тақсимлаш зарурати. Устама харажатларни тақсимлашнинг ягона (умумзавод) ва алоҳида (цех) ставкалари. Таннарх объектларига тақсимланадиган харажатлар тўғридан тўғри ва билвосита харажатларга бўлиниши маълум. Юқоридаги мавзуларда тўғридан- тўғри харажатларнинг элементи сифатида асосий материал ва асосий иш ҳақи харажатлари ҳисоби билан танишдик. Таннарх элементида билвосита, яъни таннарх объектига тўғридан-тўғри олиб бориш имконияти бўлмаган харажатлар салмоқли ўринни эгаллайди. Унинг ҳисоби масаласи маълум хусусиятларга эга. Таннарх объекти ишлаб чиқарилаётган маҳсулот бўлган ҳолларда билвосита харажатлар атамасининг ўрнига устама (накладной) ишлаб чиқариш харажатлар (УИЧХ) атамаси фойдаланади. Тўғридан-тўғри харажатларни таннарх объектига аниқ йўналтирилганлиги боис, уларни у ёки бу таннарх объектига тўғри ва ягона усулда олиб бориш мумкин. Устама (накладной) харажатлар бўйича бундай ёндашишнинг имкони йўқ. Устама харажатларнинг ҳар бир харажат объектига тўғридан-тўғри олиб бориш имкони бўлмаслигининг асосий сабаби ушбу харажатлар бир қанча таннарх объекти билан алоқадорлиги ҳисобланади. УИЧХларига мисол қилиб билвосита материаллар; билвосита меҳнат ҳақи; ишлаб чиқариш воситалари ва бино амортизицияси; электр- энергия; ёритиш, иситиш ва совутиш; мол-мулк солиғи; мол-мулк суғуртаси; ишчиларнинг овқатланиши ва уларга медицина хизматини кўрсатиш; бошқа умумишлаб чиқариш ва умумцех харажатларини киритиш мумкин. Тўғридан-тўғри ҳамда билвосита харажатларни таннархи объектлари ҳисобланган фаолият майдони ҳамда маҳсулотга оидлиги қуйидаги мисолда аниқроқ кўриш мумкин (жадвал):

жадвал Таннарх объектига олиб бориладиган тўғридан-тўғри ва билвосита харажатларга мисоллар Таннарх объекти Тўғридан-тўғри харажатларга мисоллар Билвосита харажатларга мисоллар Фаолият майдони : адвокатлик фирмаларида ҳужжатлар фотонусха Фотонусха машинасида қўлланиладиган картиж бўёги ва коғозлар Машанани ишлатишда қўлланилган электро энергия. Электро-энергия харажатлари фирмага оид бўлиб ҳар бир машина Маҳсулот : Уй хўжалиги жиҳозлари микроволновий печ компаниясининг Микроволновий печни ташкил этадиган материаллар Фабрика биноси ижараси. 200 та турли хил маҳсулот ишлаб чиқарилган бино учун компания Билвосита харажатлар таннарх объектларига тақсимлаш орқали бирлаштирилади. Харажатларни тақсимлаш - бу тўғридан-тўғри ҳисобга олиш аниқ таннарх объектларида қўлланилган ресурсларни аниқлаш имкониятини бермаган ҳолларда юз берган харажатларнинг маълум қисмини тақсимлаш базалари асосида таннарх объектига олиб бориш жараёнидир. Масалан, корхона бир цехда бир қанча турдаги маҳсулотларни ишлаб чиқаради ва цехнинг электро -энергия бўйича харажатлар маҳсулотлар таннархига қўшилиши керак. Бу харажатлар асбоб-ускуналарнинг ишлаган соатлари даражасига кўпроқ боғлиқ бўлади. Харажатларни тақсимлашнинг асосий мақсадлари қуйидагилардан иборат деб қараш мумкин (жадвал):

Жадвал Харажатларни тақсимлашнинг асосий мақсадлари Т № 1. 2. 3 Мақсади Баёни Ресурсларни тақсимлашга доир иқтисодий қарорларни қабул қилиш • Янги маҳсулот турини ишлаб чиқишни йўлга қўйишни ҳал қилиш • Маҳсулотларнинг айрим қисмларини ўзида ишлаб чиқишни ташкил этиш ёки четдан таъминотчидан сотиб олишни йўлга қўйиш масаласини ҳал қилиш • Харидорларга маҳсулотларнинг нархларини белгилаш ва тақдимМенеджерлар ва ходимларни мотивацияси • Хизматлар, хусусан ички аудит, компьютер технологияси ва бозор тадқиқотлари натижаларидан фойдаланишнинг афзалликлари • Корпоратив устама харажатларнинг кўпайиш даражасини қисқартириш • Ишлаб чиқаришни енгиллаштириш ёки хизматлар таннархини камайтириш учун маҳсулотИчки ва ташқи қисмлар ҳисоботларда даромад ва активларни ўлчаш • акциядорлар, инвесторлар ва бошқалар учун молиявий ҳисоботларда заҳиралар таннархи (умум қабул қилинган бухгалтерия ҳисоби тамойилларига мувофиқ ишлаб чиқариш харажатларини қамраб олган заҳиралар таннархи, бунда тадқиқот, маркетинг,

4 дистрибюторлик ва харидорларга хизмат кўрсатишга оид харажатлардан ташқари) • Солиқ органларига заҳиралар таннархини солиқ ҳисоботига киритиш Харажатларни қонунийлаштириш ёки шериклик суммаларини ҳисоблаш • «Адолатли» нархни белгилаш учун базис маҳсулот таннархи • Маслаҳат (консалтинг) фирмаларига қилган тавсиялари натижасида тежаб қолинган харажатлардан шериклик суммаларини ҳисоблаш ва ўтказиб бериш Харажатларнинг таннарх объектига тақсимлаш учун асос харажатларни тақсимлаш базаси ёки харажатлар омиллари деб аталади. Тақсимлаш базаси муҳим бўлган ҳолатларда сабаб-оқибат тақсимланиши ва тақсимлаш базаси муҳим аҳамият касб этмаган ҳолларда шартли тақсимлаш атамалари қўлланилади. Яқин вақтга қадар кўпчилик компаниялар билвосита харажатларни шартли тақсимлаш усулидан фойдаланиб келдилар. Устама (накладной) харажатларни бундай тақсимлаш тизими харажатларни анъанавий тақсимлаш тизими деб аталади. Билвосита харажатларни таннарх объектлари бўйича аниқ тақсимлашда сабаб оқибат тақсимлаш усулини қўллаш ўринлидир. Бундан тизим калькуляциянинг функционал тизими деб ном олган (АВС тизими ҳам деб аталади “ activity - based costing ”) Устама харажатларни таннарх объектлари бўйича тақсимлаш нима учун керак. Ишлаб чиқариш корхоналари харажатларни маҳсулот турлари бўйича иккита мақсадда тақсимлайди. Биринчидан, ҳисобот даврида амалга оширилган ишлаб чиқариш харажатларини реализация қилинган маҳсулот ва ТМЗлар бўйича тақсимлаш ва шу асосда молиявий натижаларни аниқлаш. Иккинчидан, қарорлар қабул қилиш учун менежерларни ахборотлар билан таъминлаш. Молиявий ҳисоб мақсадларида харажатларнинг алоҳида маҳсулот турлари бўйича тақсимланиши унчалик катта аҳамият касб этмайди. Бироқ кўпгина қарорларни

қабул қилиш учун маҳсулотларнинг турлари бўйича харажатлар тўғрисида жуда аниқ ахборотлар талаб қилинади, қайсики у асосида менежерлар унинг нафи ёки зарари тўғрисида хулоса чиқаради. Агар харажатлар ҳисоби тизими маҳсулот турлари бўйича фойдаланилган ресурсларнинг тўлиқ ва аниқ ҳисобини таъмин этмаса, ҳисоб маълумотлари бузилиб кўрсатилишига олиб келади ва натижада менежерлар фойдали маҳсулотларни ишлаб чиқаришдан бош тортиши ёки фойда келтирмайдиган маҳсулотларни ишлаб чиқаришни давом эттириш тўғрисида қарорлар қабул қилиб қўйиш эҳтимоли мавжуд. Устама харажатларни тақсимлашнинг режа ставкалари Устама харажатларни ишлаб чиқарилаётган маҳсулотлар бўйича тақсимлашда харажатларни иккибосқичли жараёни қўлланилади. Биринчи босқичда устама харажатлар харажатлар марказлари бўйича тақсимланади. Харажат марказлари бўлиб масалан, ишлаб чиқариш бўлимлари бўлиши мумкин. Иккинчи босқичда харажат марказларида тўпланган харажатлар таллуқли тақсимлаш базаларини қўллаган ҳолда аниқ таннарх объектларига тақсимланади. Тақсимлашнинг иккибосқичли жараёнидан фойдаланиш учун қўйидаги туртта қадамни амалга оширилиши талаб этилади: 1) Барча ишлаб чиқариш устама харажатларини ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатувчи харажат марказлари бўйича тақсимлаш; 2) Хизмат кўрсатувчи харажат марказларига (сервис харажатлари маркази) тўғри келадиган харажатларни харажатларнинг ишлаб чиқариш марказлари бўйича қайта тақсимлаш; 3) Ҳар бир харажатлар ишлаб чиқариш марказларига тўғри келадиган устама харажатларнинг алоҳида ставкасини ҳисоблаш; 4) Устама харажатларни ҳар бир харажатларнинг ишлаб чиқариш марказларига тўғри келадиган харажатларини маҳсулот турлари ёки бошқа танланган таннарх объектларига тақсимлаш. 1 ва 2-қадамлар биринчи босқични, 3 ва 4-қадамлар эса иккинчи босқични ташкил этади.

Харажатларни калькуляция қилишнинг анъанавий тизими устама харажатларни тақсимлашнинг биринчи босқичида турли хил тақсимлаш базалари фойдаланилади (жадвал): жадвал Устама харажатларни тақсимлаш базалари Устама харажатлар Биринчи босқичда тақсимлаш базаси (харажат омили) Амортизация, мол-мулк солиғи, асбоб- ускуналарни суғурта қилиш Асбоб-ускуналарнинг қиймати Ижара, коммунал хизматлар, бино суғуртаси Майдон, бино ҳажми Маъмурият, ошхона Ходимлар сони Маркетинг бўлими Сотиш персоналининг сони Иккинчи босқичда устама харажатларни маҳсулотлар турлари бўйича тақсимлашда асосий ишлаб чиқариш ишчиларининг иш соатлари (меҳнат- соатлари) ёки асбоб-ускуналар иш соатлари (машина- соат) тақсимлаш базаси сифатида олинади. Бошқа тақсимлаш базалари ҳам қўлланилиши мумкин: асосий ишлаб чиқариш ишчилари меҳнати харажатлари, материал харажатлар, тайёр маҳсулотлар бирлиги миқдори ва бошқалар. Устама харажатларни тақсимлаш ставкасини аниқлаш формуласи: Устама харажатларни тақсимлаш ставкаси = Устама харажатлар тақсимлаш базаси (харажат омили) Бу формула таннархни калкуляция қилишнинг анаъавий ва функционал тизимларининг хар қандай босқичида қўлланилади. Мисол учун, 15000 бирлик маҳсулот ишлаб чиқариш учун ҳар бирига тўғридан-тўғри 2 соат ишлаб чиқариш ишчиларининг иш соатлари сарфлаш бюджетлаштирилган. Жами бюджетлаштирилган устама харажатлар $138.000 ташкил этади. Устама харажатларни тақсимлаш ставкаси ҳисобланади: Жами бюджетлаштирилган устама харажатлар _______________ = $138.000 = $4.60 Жами бюджетлаштирилган тўғридан тўғри иш соатлари 30.000

Ушбу тақсимлаш базаларини ишлаб чиқариш ишчиларининг бюджетлаштирилган иш ҳақи ($150,000) - $0,92, бюджетлаштирилган маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми (15,000 бирлик) - $ 9.20 ҳар бир бирлигига нисбатан ҳисоблаш мумкин. Айрим ҳолларда тақсимлаш базаси сифатида иккита ўлчов бирлиги олиниши ҳам мумкин бўлади. Уни қуйидаги жадвалдаги мисолда кўриб чиқамиз (жадвал): жадвал Иккита тақсимлаш базаларидан фойдаланиш Кўрсаткичлар А маҳсулот Б маҳсулот Маҳсулот бирлиги миқдори 10,000 8,000 Маҳсулот бирлигига сарфланадиган бюджетлаштирилган тўғридан тўғри иш соатлари 2 соат 1 со ат Бюджетлаштирилган жами соат I 20,000 8,000 Бир соатга тўғри келадиган устама харажатларнинг белгиланган ставкаси ($138,000 / 28,000 соат) $4,93 $4,93 Ҳар бир маҳсулот тури бўйича баҳоланган устама харажатлар $98.571 $39.429 Маҳсулот бирлигига бўлинади | 10,000 | 8,000 Маҳсулот бирлига тўғри келадиган устама харажатлар $ 9,86 $ 4,93 Тақсимлаш базалари танланиб, устама харажатларни тақсимлаш ставкаси аниқлангандан сўнг, уларнинг тақсимлаш жараёнини қуйидаги амалий мисолда кўриб ўтамиз. Lanco Manufacturing Co 2007 ҳисобот йилида барча бўлимларга оид бўлган ҳамда тақсимланиши лозим бўлган бюджетлаштирилган устама харажатлари тўғрисидаги маълумот 2.12-жадвалда келтирилган. Компания

учта ишлаб чиқариш ҳамда иккита хизмат кўрсатувчи бўлимлардан ташкил топган. Маҳсулот биринчи цехдан иккинчи цехга ўтказилиб ишлов берилади сўнгра йиғма цехда якунланади. Омборхона ва техник хизмат кўрсатиш бўлими бошқа бўлимларга хизмат кўрсатади. Компания саккизта категориядаги устама харажатларга эга, қайсики бу харажатлар бешта бўлимга тақсимланади. Айрим харажатлар, жумладан амортизация харажатлари махсус идентификациялаш орқали тақсимланади. жадвал Lanco Manufacturing Company бўйича 31 декабр билан якунланадиган 2007 йилда бюджетлаштирилган ишлаб чиқариш устама харажатлари Устама харажатлар С уммаси Тақсимлаш базаси Билвосита (ёрдамчи персонал) меҳнат $ 60.000 Фойдаланилган билвосита меҳнат Билвосита (ёрдамчи) материал 55.000 Фойдаланилган билвосита материал Эситиш, ёритиш ва энергия 40.000 Фойдаланиладиган майдон Моддий ёрдам 158.600 Махсус идентификация Асбоб-ускуналар суғуртаси 20.000 Мол-мулк қиймати Мол-мулк солиғи 30.000 Мол-мулк қиймати Завод биноси амортизацияси 80.000 Махсус идентификация Машина ва асбоб-ускуналар амортизацияси 56.400 Махсус идентификация Жами $500.000 Компаниянинг бюджетлаштирилган фаолият даражаси ва тақсимлаш базалари тўғрисидаги маълумотлар жадвалда келтирилган.

жадвал Lanco Manufacturing Company бўйича 31 декабр билан якунланадиган 2007 йилда бюджетлаштирилган фаолият даражалари ва тақсимлаш базалари Тақсимлаш базаси Хизмат кўрсатувчи бўлимлар Ишлаб чиқарувчи бўлимлар Жами Тех. хизмат Омбор №1 цех №2 цех Йиғма цех Фойдаланиладиган билвосита ишчи кучи 4% 5% 35% 40% 16% 100% Фойдаланиладиган билвосита материал 20% 4% 36% 30% 10% 100% Фойдаланиладиган майдон миқдори 7,500 2,500 20,000 12,500 7,500 50,000 Моддий ёрдам $16,600 $13,000 $70,000 $45,000 $14,000 $158,600 Мол-мулк қиймати $320,000 $960,000 $960,000 $800,000 $160,000 $3,200,000 Машиналар амортизацияси $2,000 $800 $23,700 $26,200 $3,700 $56,400 Техник хизмат соати 460 400 5,500 3,960 1,540 11,860 Материал буюртмаси 500 - 750 800 450 2,500 Машина соат 5,000 3,000 30,000 18,000 10,000 66,000 Тўғридан-тўғри иш соатлари 11,000 12,000 61,000 38,000 13,000 135,000 Тўғридан-тўғри меҳнат харажатлари $66,000 $80,000 $380,000 $254,000 $100,000 $880,000 Бюджетлаштирилган устама харажатлар суммаларининг хар бир бўлимларга тақсимланиши жадвалда келтирилган. Биринчи иккита харажатлар, яъни билвосита меҳнат ва билвосита материал бешта бўлимга ушбу бўлимларда ишлатилишига қараб тақсимланади. Ўтган йилдаги ҳақиқий маълумотлар асосида жадвалда тақсимлаш фоизлари чиқартирилган. Иситиш, ёритиш ва энергия харажатлари эса эгаллаб турган майдондаги ҳиссасига қараб тақсимланган.

жадвал Lanco Manufacturing Company бўйича 31 декабрь билан якунланадиган 2007 йилда бюджетлаштирилган устама харажатлари Тақсимлаш базаси Хизмат кўрсатувчи бўлимлар Ишлаб чиқарувчи бўлимлар Жами Тех. хизмат Омбор №1 цех №2 цех Йиғма цех Билвосита меҳнат $2,400 $3,000 $21,000 $24,000 $9,600 $60,000 Билвосита материал 11,000 2,200 19,800 16,500 5,500 55,000 Эситиш, ёритиш ва энергия 6,000 2,000 16,000 10,000 6,000 40,000 Моддий ёрдам 16,600 13,000 70,000 45,000 14,000 158,600 Мол-мулк суғуртаси 2,000 6,000 6,000 5,000 1,000 20,000 Мол-мулк солиғи 3,000 9,000 9,000 7,500 1,500 30,000 Завод амортизацияси 12,000 4,000 32,000 20,000 12,000 80,000 Машина амортизацияси 2,000 800 23,700 26,200 3,700 56,400 Жами 197,500 154,200 53,300 Техник хизмат кўрсатиш бўлими харажатлари ишлаб чиқариш бўлимларига талаб қилинадиган техник хизмат кўрсатиш соатларига мутонасиб $55,000 27,500 19,800 7,700 Омборхона бўлимининг харажатлари ишлаб чиқариш бўлимларига материалларга бўлган $40,000 15,000 16,000 9,000 Жами аниқланган бўлимлар устама харажатлари $240,000 $190,000 $70,000 $500,000 Бўлинади: Белгиланган фаоллик даражаси 30,000 Маш/с 38,000 Т.тўғри меҳ/соат 100,000 Бюджетлаштирилган устама харажатлар ставкаси $8 маш/ соат $ 5 т.тўғри меҳ/соат 70% т. тўғри меҳ . хар

Ушбу жадвалда хизмат кўрсатувчи бўлимлар харажатларини ишлаб чиқариш бўлимларига тақсимлашда тақсимлаш базаларини ҳисоблашда фақат ишлаб чиқариш бўлимлари нисбати олинади. Масалан, 1.5-жадвалда техник хизмат кўрсатишлар соати жами 11,860 соатни ташкил этмоқда. Бундан 11,000 соати ишлаб чиқариш бўлимларида амалга оширилган. Бунда ишлаб чиқариш корхоналарига тўғри келадиган техник хизмат соатлари улуши, масалан 1-цех бўйича 5,500 /11,000 = 50% ҳисобланади. У ҳолда 1- цехга тўғри келадиган техник хизмат кўрсатиш харажатлари $55,000 * 50% = $ 27,500 га тенг бўлади. Бошқа бўлимлар бўйича ҳам худди шу тартибда тақсимланади. Юқоридаги жадвал маълумотлари маҳсулот таннархини ҳисоблашга асос бўлади. Масалан, агар битта маҳсулотнинг материал харажатлари 150 п.б., тўғридан-тўғри меҳнат харажатлари 75 п.б. га тенг бўлган ҳолда, маҳсулот бирлиги биринчи цехда 3 соат машина соатида, иккинчи цехда 2 меҳнат соатида ишлов берилса, йиғма цехда тўғридан-тўғри меҳнат харажатларига нисбатан фоиз ҳисобида таннарх шаклланган ҳолда маҳсулотнинг тўлиқ таннархини аниқлаш мумкин бўлади: п.б. Материал харажатлар 150 п.б. Меҳнат харажатлари 75 Устама харажатлар: 1-цех (3 маш/соат * 8 п.б.) 24 п.б. 2-цех (2 меҳ/соат * 5 п.б.) 10 Йиғма цех (75п.б. *70%) 52,5 86,5 311,5

Демак, маҳсулотнинг тўлиқ таннархи 311,5 п.б. га тенг. Устама харажатларни тақсимлашнинг тўғри (бевосита) усули Хизмат кўрсатувчи бўлимлар асосий ишлаб чиқариш бўлимларига хизмат кўрсатишлари билан бирга бир-бирларига ҳам хизмат кўрсатадилар. Бундай ҳолларда харажатларни тақсимлаш жараёни қийинлашади. Бунда хизмат кўрсатувчи бўлимлар бошқа бўлимларнинг (қайсики уларнинг хизматидан фойдаланади) харажатларини ўзида тўплайди ва бу харажатлар яна қайта тақсимланиши талаб этилади. Ёрдамчи бўлимларнинг харажатлари қўйидаги усуллар ёрдамида тақсимланиши мумкин: • Туғридан-тўғри (direct); • Қадамба-қадам (step-down); • Такрор тақсимлаш (step-by-step); • Чизиқли тенглама тизими (reciprocal) Тўғридан-тўғри усул. Ушбу усул кенг қўлланилади. Масалан, хизмат кўрсатувчи бўлим техник хизмат кўрсатиш ва ахборот тизими хизматларидан иборат. Асосий ишлаб чиқариш бўлими эса машина цехи ва йиғма цехидан иборат. Маълумотлар жадвалда келтирилган: жадвал Тўғридан-тўғри усул ёрдамида хизмат кўрсатувчи бўлимлар харажатларининг тақсимланиши Тўғридан-тўғри усул Хизмат кўрсатувчи бўлим Асосий цех Жами ТХК | АТ Машина | Йиғма Қайта тақсимлашдан олдин бюджетлаштирилган устама харажатлар 600,000 116,000 $400,000 200,000 1,316,000 Қайта тақсимлаш учун пропорция : Техник хизмат кўрсатиш: Меҳнат соатлари бюджети 1,600 2,400 4,000 8,000

Коэффицент 2/10 3/10 5/10 10/10 ТХК харажатларини тақсимлаш 3/8 $225,000 5/8 375,000 600000 Ахборот тизими: Меҳнат соатлари бюджети 200 1600 200 2000 Коэффицент 1/10 8/10 1/10 10/10 АТ харажатларини тақсимлаш 8/9 $103,111 1/9 12,889 116.000 Асосий цехнинг харажатлари $728,111 587,889 1,316,000 Ушбу методда харажатлар тақсимланганда хизмат кўрсатувчи бўлимларнинг бир-бирига кўрсатган хизмат соатлари ҳисобга олинмасдан қолади, яъни техник хизмат кўрсатиш бўлимининг ахборот тизими бўлимига, худди шунингдек, ахборот тизими бўлимининг техник хизмат кўрсатиш бўлимига кўрсатган хизматлари инобатга олинмасдан қолмоқда. Ушбу метод ўзининг соддалиги ва ҳисоблаш қўлайлиги билан ажралиб туради. Юқоридаги мисолларимизда ҳам ушбу методдан фойдаланган эдик. Қадамба-қадам усули . Ушбу усул тўғридан-тўғри усулга нисбатан аниқроқлиги билан ажралиб туради. Бунда даставвал энг катта харажатга эга бўлган бўлимнинг харажатларини тақсимлашдан бошланади. Кейин биринчи хизмат кўрсатувчи бўлимнинг харажатларининг ўзига тўғри келадиган қисмини мужассамлантирган иккинчи бўлим харажатлари тўғридан-тўғри усулда қўлланилган пропорциялар асосида ишлаб чиқарувчи бўлимларга тўлалигича тақсимланади. Ушбу усулнинг қўлланилишини жадвалда кўриб ўтамиз.

Жадвал Қадамба-қадам усули ёрдамида хизмат кўрсатувчи бўлимлар харажатларининг тақсимланиши Тўғридан-тўғри усул Хизмат кўрсатувчи бўлим Асосий цех Жами ТХК | АТ Машина | Йиғма Қайта тақсимлашдан олдин бюджетлаштирилган устама харажатлар $600,000 116,000 400,000 200,000 1,316,000 Қайта тақсимлаш учун пропорция : Техник хизмат кўрсатиш: Меҳнат соатлари бюджети 1,600 2,400 4,000 8,000 Коэффицент 2/10 3/10 5/10 10/10 ТХК харажатларини тақсимлаш 2/10 $120,000 3/10 180,000 5/10 300,000 10/10 600000 Ах борот тизими: Меҳнат соатлари бюджети 200 1600 200 2000 Коэффицент 1/10 8/10 1/10 10/10 АТ харажатларини тақсимлаш 8/9 209.778 1/9 26.222 236.000 Асосий цехнинг харажатлари $789, 778 526, 222 1,316, 000 Ушбу жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, ахборот тизими харажатлари 116000 п.б. эди. Техник хизмат кўрсатиш бўлими харажатларидан 120,000 п.б. қабул қилгандан сўнг 236,000 п.б. тақсимланиши лозим. Ушбу сумма тақсимлангандан сўнг машина ва йиғма цехларнинг жами харажатлари аниқланади. Чиққан рақамлар тўғридан-тўғри усулдан фарқ қилади. Қадамба- қадам усули аниқроқ бўлганлигии сабабли маълумотлар ҳам қарорлар қабул қилишда анча қўл келади. Такрор тақсимлаш усули. Ушбу метод аниқлик даражаси анча ката ҳисобланиб, бунда биринчи пропорциялар асосида хизмат кўрсатувчи бўлимлар харажатлари тақсимланади, кейин яна шу пропорциялар бўйича қайта тақсимланади. Қайта тақсимлаш аҳамиятсиз рақам қолгунга қадар давом эттирилади. Охирида кичик рақам бир цехнинг харажатига қўшилади. Ушбу усулнинг қўлланилишини жадвалда келтирамиз.

жадвал Такрор тақсимлаш усули ёрдамида хизмат кўрсатувчи бўлимлар харажатларининг тақсимланиши Тўғридан-тўғри усул Хизмат кўрсатувчи бўлим Асосий цех Жами ТХК | АТ Машина | Йиғма Қайта тақсимлашдан олдин бюджетлаштирилган 600,000 116,000 400,000 200,000 1,316,000 устама харажатлар Қайта тақсимлаш учун пропорция : Техник хизмат кўрсатиш: Меҳнат соатлари бюджети 1,600 2,400 4,000 8,000 Коэффицент 2/10 3/10 5/10 10/10 ТХК харажатларини тақсимлаш (1) 120,000 180000 300,000 600,000 Ах борот тизими: Меҳнат соатлари бюджети 200 1600 200 2000 Коэффицент 1/10 8/10 1/10 10/10 АТ харажатларини тақсимлаш (1 ) 23,600 188,800 23,600 236,000 ТХК харажатларини тақсимлаш (2 ) 4,720 7,080 11,800 23,600 АТ харажатларини тақсимлаш (2) 472 3776 472 4720 ТХК харажатларини тақсимлаш (3) 94,40 141,6 236 472 АТ харажатларини тақсимлаш (3) 9,44 75,52 9,44 94,4 ТХК харажатларини тақсимлаш (4) 1,88 2,84 4,72 9,44 АТ харажатларини тақсимлаш (4) 0,19 1,51/0,19 0,18 1,88 (2,07) Асосий цехнинг харажатлари 779,878 536,122 1,316,000 Такрор тақсимлаш усули анча меҳнат талаблиги билан ажралиб туради. Дастлабки тақсимланадиган харажатлар қанча катта рақам бўлса хизмат кўрсатувчи бўлимлар устама харажатларини тақсимлагунча кўп маротаба амалга оширилади. Юқоридаги мисолимизда ушбу жараён тўрт марта тақсимлаш орқали бажарилди. Ҳисоб сўнгида ахборот тизими бўлимининг техник хизмат кўрсатиш бўлимига тўғри келадиган 0,19 п.б. кичик ҳамда унча аҳамият касб этадиган рақам бўлганлиги боис уни тақсимламасдан энг ката механик цехи

харажатларига олиб бориб қўйиш мумкин бўлади. Бу усул меҳнат талаб қиладиган усул бўлсада лекин юқоридаги бошқа усулларга нисбатан аниқроқ маълумотни беради, қайсики маҳсулот таннархига оид қарорларни қабул қилишда қўл келади. Чизиқли тенглама тизими ( reciprocal ). Ушбу усул такрор тақсимлаш усули билан бир хил натижа беради. Демак, бу усул такрор тақсимлаш усулининг формулали усулидир (математик). Бунинг учун қуйидаги белгилашларни киритиб оламиз: Х - Техник хизмат кўрсатиш бўлимининг тўплам харажатлари (бошқа хизмат кўрсатувчи бўлимлар харажатларини ҳам ўзида мужассамлантирган). Y - Ахборот тизими бўлимининг тўплам харажатлари (бошқа хизмат кўрсатувчи бўлимлар харажатларини ҳам ўзида мужассамлантирган). У ҳолда масаланинг шарти асосида қуйидаги тенгламалар системасини тузиш мумкин бўлади. Х = 600,000 + 0,1 *y Y = 116,000 + 0,2*х Ушбу тенгламалар тизимини ечсак, Х = 624,082, Y = 240816 га тенг эканлигини аниқлаймиз. Бу рақамлар хизмат кўрсатувчи бўлимларнинг бир- бирига оид бўлган хизматлар харажатларини ўзида мужассамлантирган харажатлар суммаларидир. Энди ушбу кумулятив харажатлар суммаларини жадвал асосида масаланинг шартида берилган пропорциялар асосида ишлаб чиқарувчи бўлимларга тақсимлаймиз. Тақсимлаш натижаларини қуйидаги 2.18-жадвалда расмийлаштирамиз.

жадвал Чизиқли тенгламалар усули ёрдамида хизмат кўрсатувчи бўлимлар харажатларининг тақсимланиши Тўғридан-тўғри усул Хизмат кўрсатувчи бўлим Асосий цех Жами ТХК АТ Машина | Йиғма Қайта тақсимлашдан олдин бюджетлаштирилган устама харажатлар 600,000 (624,082) 116,000 (240,816) 400,000 200,000 1,316,000 Қайта тақсимлаш учун пропорция : Техник хизмат кўрсатиш: Меҳнат соатлари бюджети 1,600 2,400 4,000 8,000 Коэффицент 2/10 3/10 5/10 10/10 ТХК харажатларини тақсимлаш 124,815 187,225 312,042 624,082 Ах борот тизими: Меҳнат соатлари бюджети 200 1600 200 2000 Коэффицент 1/10 8/10 1/10 10/10 АТ харажатларини тақсимлаш 24,083 192,653 24,080 240,816 Асосий цехнинг харажатлари 779,878 536,122 1,316,000 Тенгламалар тизими энг қўлай ва аниқ натижани берадиган усул ҳисобланади. Унинг қўлайлиги ҳисоб-китобларнинг бир марта тақсимланишида бажарилишидир. Бунда жадвалда кўрсатилган техник хизмат кўрсатиш бўлимининг ахборот тизими бўлимига тақсимланган 124,815 п.б. ҳамда ахборот тизими бўлимининг техник хизмат кўрсатиш бўлимига тақсимланган 24,083 п.б. суммаларини қайта тақсимлашга зарурият туғилмайди. Энди ҳар бир методда олинган натижаларни солиштирамиз. Юқоридаги мисолларда ҳар бир ишлаб чиқариш бўлимига оид бўлган бюджетлаштирилган устама харажатлар индивидуал маҳсулотлар таннархига машина бўлимида бюджетлаштирилган 4000 машина/соат ҳамда йиғма цехда ишлаб чиқариш ходимларининг тўғридан-тўғри 3000 меҳнат соати ҳисобидан тақсимлаш амалга оширилади. Бюджетлаштирилган устама харажатларни

тақсимлаш ставкаларини ҳисоблаш қуйидаги тартибда амалга оширилади (жадвал): жадвал Маҳсулот таннархига устама харажатларни тақсимлашнинг бюджетлаштирилган ставкаси Тақсимлаш методлари Хизмат кўрсатувчи бўлимлар харажатлари тақсимлангандан сўнг бюджетлаштирилган жами Маҳсулот таннархини ҳисоблаш учун устама харажатлар тақсимлашнинг бюджетлаштирилган ставкаси Машина цехи Йиғма цех Машина цехи (4,000 маш/соат) Йиғма цех (3000 меҳ/соат) Тўғридан-тўғри $728.111 $587.889 $182 $196 Қадамба-қадам 789.778 526.222 197 175 Такрор тақсимлаш 779.877 536.123 195 179 Тенгламалар тизими 779.877 536.123 195 179 Сервис хизматлари бўлимлари харажатларини тақсимлашнинг алтернатив усуллари асосида ҳисобланган устама харажатларини тақсимлаш ставкалари ўртасидаги фарқлар менеджерлар учун аҳамиятли ахборот ҳисобланиши мумкин. У ёки бу маҳсулотлар бирлиги таннархи солиштирилиши асосида ушбу маҳсулотни ишлаб чиқаришни тўхтатиш ёки давом эттириш тўғрисидаги қарорлар қабул қилинаётганда бу ахборотлар ўта муҳим ҳисобланади.

Адабиётлар: 1. Друри, Колин. Управленческий и производственний учет: учебний комплекс / Колин Друри; пер. с англ. (В.Н. Егорова). - 6-е изд. - М.: ЮНИТИ- ДАНА, 2007. - 1423 с. 2. Пардаев А, Пардаев Б. “Бошқарув ҳис оби” Т.: Ғ.Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи. 2015 йил 251 б. 3. Палий В.Ф. Управленческий учет - М.: Союзаудит. 2004 4. Хасанов Б.А., Хошимов А.А. Бошқарув ҳисоби. Дарслик. -Т.: «Шарқ», 2011й. 5. An Introduction to Accounting Theory, 1st edition. 2016, UWS, Australia 6. Wan Madznah Wan Ibrahim, Mohd Rizal Palil “Fundamentals of business accounting” Oxford university Press, 2014 7. Сотиволдиев АС. Бухгалтерия хисоби назарияси. Ўқув қўлланма -Т.: " IQTISOD - MOLIYA ", 2007. - 64 б. 8. “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли Фармони . 9. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 488 б. 10. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 104 б. 11. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. - Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. - 56 б.

O'xshashlar

Корхоналар асосий фаолиятига доир харажатлар ҳисоби

Корхоналар асосий бўлмаган фаолиятига доир харажатлар ҳамда келгуси давр ва муддати узайтирилган харажатлар ҳисоби

Харажатлар ҳисоби ва маҳсулот (иш, хизмат)лар таннархини ҳисоблаш

Ишлаб чиқариш устама харажатлари ҳисоби ва уларни маҳсулот (иш, хизмат) таннархига киритиш усуллари

Бевосита харажатлар ҳисоби ва уларни маҳсулот (иш, хизматлар) таннархига қўшиш тартиби