Бизнес-режанинг самарадорлигини баҳолаш - Iqtisodiyot - Referatlar

Бизнес-режанинг самарадорлигини баҳолаш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

188 KB

Ko'chirib olish

Бизнес-режанинг самарадорлигини баҳолаш Режа 1. Вақт бўйича пул қиймати 2. Инфляцияни баҳолаш 3. Бизнес-режани амалга ошириш учун инвестициялар самарадорлигини баҳолаш кўрсаткичлари ва уларни хисоблаш услубияти

1. Вақт бўйича пул қиймати Бизнес-режани амалга ошириш учун пул маблағлари киритишни амалга ошириш турли вақт мобайнида пул маблағлари оқими билан боғлиқ бўлган молиявий-иқтисодий хисоб-китобларни амалга оширишни талаб қилади. Бундай баҳолаш концепцияси шунга асосланадики, пул қиймати вақт ўтиши билан пул бозоридаги фойда нормасини хисобга олган ҳолда ўзгариб, бу норма сифатида одатда ссуда фоизи нормаси қабул қилинади. мазкур ҳолатда фоиз деганда пул бозорида пулдан фойдаланиш натижасида олинувчи даромад миқдори тушунилади. Инвестициялаш узоқ муддатли жараён эканлигини хисобга олган ҳолда, инвестиция амалиётида кўпинча инвестиция киритилган пайтдаги пул қиймати уни бўлажак фойда, амортизация ажратмалари ва бошқа шаклда қйтариш пайтидани қиймати билан таққосланади. Инвестиция киритиш ва пул маблағларини қайтиб олиш пайтидаги пул қийматини таққослашда иккита асосий тушунча – пулнинг ҳозирги қиймати ва келажакдаги қийматидан фойдаланиш қабул қилинган . Пулнинг келажакдаги қиймати ҳозирги пайтда инвестиция қилинган пул маблағларининг белгиланган вақт ўтгандан сўнг маълум бир фоиз ставкасини хисобга олган ҳолда айланиши лозим бўлган миқдорини ифодалайди. Пулнинг келажакдаги қийматини аниқлаш ушбу қийматнинг ўсиш жараёни билан боғлиқ бўлиб, пулнинг бошланғич миқдорига фоиз суммасини (фоиз тўловларини) қўшиб бориш йўли билан босқичма-босқич катталаштиришни акс эттиради. Бу сумма фоиз ставкаси бўйича хисобланади. Инвестиция хисоб-китобларида бу ставка нафақат пул маблағлари қийматини ўстириш воситаси сифатида, балки янада кенг маънода – инвестиция операцияларининг даромадлилик даражасини ўлчаш учун ҳам фойдаланилади. Пулнинг ҳозирги қиймати келажакда келиб тушадиган пул маблағларининг белгиланган фоиз ставкасини ("дисконт ставкаси") хисобга

олган ҳолда ҳозирги даврга келтирилган миқдорини ифодалайди. Опулнинг ҳозирги қийматини аниқлаш бу қийматнинг дисконтллашуви билан боғлиқ бўлиб, пул маблағларининг белгиланган якуний хажмида ўсишга тескари операцияни ифодалайди. Бу ҳолда фоиз (дисконт) миқдори пул маблағларининг якуний миқдоридан (келажакдаги қийматдан) чиқариб ташланади. Бундай ҳолат бугунги кунда маълум бир вақт ўтгандан сўнг олдиндан белгилан суммани олиш учун қанча маблағ инвестиция қилиш кераклигини аниқлаш зарур бўлган ҳолларда вужудга келади. Пул маблағларини инвестициялаш билан боғлиқ молиявий-иқтисодий хисоб-китобларни амалга оширишда қийматнинг ўсиш ва дисконтлашув жараёнлари оддий ҳамда мураккаб фоизлар бўйича амалга оширилиши мумкин. Оддий фоизлар одатда қисқа муддатли инвестицияларда, мураккаб фоизлар эса узоқ муддатли инвестицияларда қўлланади. Оддий фоиз деб пул маблағларини инвестициялаш шартлари билан белгиланган тўлов даври (чорак, ой ва ҳоказо) якунида қўйилманинг бошланғич (ҳозирги) қийматига хисобланувчи суммани англатади. Қўйилманинг ўсиш жараёнида оддий фоиз суммасини хисоблашда қуйидаги формуладан фойдаланилади: J қ P  n  i, бу ерда J – инвестициялашнинг белгиланган даври учун фоиз суммаси; Р – бошланғич қўйилма (инвестиция) суммаси; n – инвестициялаш муддати (хар бир фоиз тўлови амалга оширилувчи даврлар сони); i - фоиз ставкаси (ўнли каср билан ифодаланади). Мисол : қуйидаги шартларга кўра бир йил учун оддий фоиз ставкасини аниқлаш керак бўлсин: бошланғич қўйилма миқдори -1000 сўм; хар чорак тўланувчи фоиз ставкаси - 20%. Ушбу кўрсаткичларни формулага қўйиб, қуйидагига эга бўламиз.

J қ1000 x 4 х 0,2қ800 сум . Бу ҳолда қўйилманинг келажакдаги қиймати ( S ) хисобланган фоиз суммасини инобатга олган ҳолда қуйидаги формулага асосан аниқланади: S қ P Қ J қ P ( l Қ ni). Бизнинг мисолда қўйилманинг келажакдаги қиймати 1800 сўмга тенг бўлади (1000 Қ 800). (1 Қ ni) кўпайтирувчи оддий фоизларни ўстириш коэффициенти деб аталади . Унинг қиймати хар доимо бирдан катта бўлиши лозим . Пул маблағларининг дисконтлаш жараёнида оддий фоиз суммасини ҳисолашда қуйидаги формула қўлланади :ni+1 1    S S D бу ерда D – инвестициялашда белгиланган давр учун дисконт суммаси (оддий фоизлар бўйича); S – синов шартлари билан асосланувчи якуний қўйилма миқдори; n – инвестиция муддати (фоиз тўловлари назарда тутилувчи даврлар сонида); i – фойдаланилувчи дисконт ставкаси, ўнли каср шаклида ифодаланади. Мисол. қуйидаги шартларга кўра бир йил учун оддий фоиз бўйича дисконт суммасини аниқлаш керак бўлсин: якуний сумма 1000 сўм; дисконт ставкаси хар чорак учун 20%. Ушбу кўрсаткичларни формулага қўйиб, қуйидагига эга бўламиз D қ1000-1000 х (1/(1Қ4 х 0.2)қ444сум. Бу ҳолда пул маблағлари қиймати ( P ) хисобланган дисконт суммасини инобатга олган ҳолда қуйидаги фаормула бўйича топилади: P қ S – D қ S  (1 / (1Қ ni ))

Бизнинг мисолда бир йилдан сўнг 1000 сўм олиш учун зарур бўлган инвестицияларнинг ҳозирги қиймати 556 сўмга тенг (1000-444. Иккала ҳолатда ҳам қўлланувчи (1/(1Қ ni )) кўпайтирувчи дисконт коэффициенти деб аталади, унинг қиймати хар доим бирдан кичик бўлиши лозим. Мураккаб фоиз деб, инвестициялаш натижасида хар бир давр бўйича хисобланган фоиз суммаси хар сафар тўланмасдан, асосий қўйилма миқдорига қўшиб борилган ҳамда кейинги тўлов пайтида ўзи ҳам фойда келтирган ҳолларда шаклланувчи даромад суммасига айтилади. Унинг миқдорини хисоблашда қуйидаги формуладан фойдаланилади: S с қ P  (1Қ i ) n Мос равишда фоиз суммаси ( J c ) бу ҳолатда қуйидаги формула бўйича топилади: J с қ S с – P Мисол. қуйидаги шартларга кўра қўйилманинг келажакдаги қиймати ва мураккаб фоиз суммасини хисоблаш зарур: қўйилманинг бошланғич қиймати - 1000 сўм. Фоиз ставкаси хар чорак учун 20%; инвестициялаш муддати – бир йил. Ушбу кўрсаткичларни формулага қўйиб, қуйидагига эга бўламиз: S с қ1000 x (1Қ0,2) 4 қ2074; J с қ2074-1000қ1074. Мураккаб фоизлар бўйича (Р с ) дисконтлаш жараёнида пул маблағлари ҳозирги қийматини хисоблашда қуйидаги формула қўлланади: P с қ S /(1Қ i ) n . Мос равишда дисконт суммаси ( D c ) бу ҳолатда қуйидаги формула

бўйича топилади: D с қ S - P с . Мисол . қуйидаги шартларга кўра бир йил учун пул маблағлари ҳақиқий қиймати ва мураккаб фоизлар бўйича дисконт суммасини топиш керак бўлсин: пул маблағларининг келажкдаги қиймати-1000 сўм; мураккаб фоиз бўйича фойдаланиладиган дисконт ставкаси хар чорак учун 20%. Ушбу кўрсаткичларни формулага қўйиб, қуйидагига эга бўламиз: P сқ1000/(1Қ0,2) 4 қ482сўм., D сқ 1000-482қ518 сум. (1Қ i ) n ва 1/(1Қ i ) n кўпайтирувчилар мос равишда ўсиш кўпайтирувчиси ва мураккаб фоизларни дисконтлаш кўпайтирувчиси деб аталади. Математик усуллар билан аниқланган ўсиш ва мураккаб фоизларни дисконтлаш кўпайтирувчиларини хисобга олган ҳолда махсус жадваллар ишлаб чиқилган бўлиб, улар ёрдамида белгиланган фоиз ставкалари хажми ва тўлов даври сони билан пул маблағларининг ҳозирги ёки келажакдаги аниқлаш осон бўлади. 12.2. Инфляцини баҳолаш Инвестиция амалиётида инфляция омили билан мунтазам хисоблашишга тўғри келади. Унинг вақт ўтиши билан пул маблағлари қийматини пасайтириб бориши, инфляциянинг (ўртача нархлар индексининг) ўсиши мос равишда пулнинг харид қилиш қобилиятини пасайтиришга олиб келиши билан боғлиқ. Инфляцияни хисобга олган ҳолда инвестиция жараёнларида пул оқимларини тўғирлаш билан боғлиқ хисоб-китобларда иккита асосий тушунча – пул маблағларининг номинал ва реал (ҳақиқий) қийматидан фойдаланиш қабул қилинган. Номинал қиймат пул маблағларининг катталигини пулнинг харид қобилиятидаги ўзгаришларни хисобга олмаган ҳолда баҳолашни ифодалайди. Реал қиймат эса пул маблағлари катталигини инфляция жараёни

натижасида пулнинг хрид қобилиятини йўқотишини хисобга олган ҳолда баҳолашни назарда тутади. Бундай баҳолашни пул маблағларининг келажакдаги қийматини аниқлашда ҳам, ҳозирги қийматини аниқлашда ҳам қўллаш мумкин. Инвестиция фаолияти билан боғлиқ молиявий-иқтисодий хисоб- китобларда инфляция қуйидаги ҳолатларда хисобга олинади ва баҳоланади: 1) пул маблағларининг ўсган қиматини тўғирлашда; 2) дисконтлаш учун фойдаланилувчи фоиз ставкасини инфляцияни хисобга олган ҳолда шакллантиришда; 3) инфляция суратларини хисобга олувчи инвестициядан олинувчи даромад даражасини шакллантиришда. Инфляцияни баҳолаш жараёнида иккита асосий кўрсаткич қўлланади: а) инфляция сурати (Т j ), кўриб чиқилаётган даврда (n) ўртача нарх даражасининг ўсишини тавсифлайди ва ўнли каср билан ифодаланади; б) инфляция индекси (I j ) кўриб чиқилаётган даврда ( n ), 1ҚТ j кўринишида аниқланади. 1. Инфляцияни хисобга олган ҳолда пул маблағлари қийматининг ўсишини тўғрилаш (корректировка қилиш) қуйидаги формула бўйича амалга оширилади: S p қ S / I j Ушбу формула бўйича амалга оширилган хисоб-китоблар пул маблағларининг ўсиш жараёнида унинг инфляцион таркибий қисми элиминация қилинмаган бўлса пул маблағларининг келажакдаги реал қийматини аниқлашга имкон беради. Агарда бу жараёнда реал фоиз ставкаси ва кутилаётган инфляция суратини ажратиб кўрсатиш мумкин бўлса, унда пул маблағларининг реал қийматини қуйидаги формулага асосан аниқлаш мумкин бўлади:

S p қ Р  ((1Қ i )/(1Қ T j )) n . Мисол. Қуйидаги шартларга кўра инвестиция қилинаётган пул маблағларининг келажакдаги реал қийматини аниқлаш лозим бўлсин: инвестиция хажми - 200 млн. сўм; инвестиция муддати - 2 йил; инфляцияни хисобга олган ҳолда фоиз ставкаси – йилига 30%; кутилаётган инфляция сурати йилига 20%. Ушбу кўрсаткичларни формулага қўйиб, қуйидагига эга бўламиз: S р қ 200 х ((1Қ0.30)/( 1Қ0.20)) қ234,7 млн.сум. 2. Инфляцияни хисобга олган ҳолда реал фоиз ставкасини нормалаштириш, пул маблағларини ўстириш ёки дисконтлаш учун фойдаланилади ва қуйидагича аниқланади: J p қ J – T j бу ерда J p - реал фоиз ставкаси; J – пул бозорида вужудга келган инфляцияни хисобга олган ҳолда номинал фоиз ставкаси. Пул маблағларини реал фоиз ставкаси бўйича ўстириш жараёнида пул маблағларининг келажакдаги реал қийматини аниқлашда уч хил вазиятга дуч келиш мумкин: а) J қ Т j . Бу вазиятда пул маблағларининг реал қийматини ўстириш юз бермайди, чунки ўларнинг ўсиши инфляция билан бир хил бўлади; б) J > Т j . Бу вазиятда пул маблағларининг реал қиймати инфляцияга қарамай, ўсиб боради; в) J < Т j . Бу вазиятда пул маблағларининг реал қиймати пасайиб боради, яъни инвестициялаш жараёни зарар келтиради. 3. Инфляцияни хисобга олувчи инвестиция даромади даражасини шакллантириш «инфляция мукофоти» ( inflation Premium ) хажмини

аниқлашни назарда тутади. Бу мукофот хажми инфляция натижасида инвесторнинг реал даромад суммасини йўқотишининг ўрнини босишга қаратилган бўлиб, қуйидаги формулага асосан хисобланади: П i қ D p  T i бу ерда П i – инфляция мукофоти миқдори; D p – инвестициялар бўйича реал ўртача бозор даромади даражаси. Мос равишда инвестиция бўйича умумий даромад миқдори ( D n ) қуйидагига тенг бўлади: D n қ D p Қ П i , Шуни қайд этиш керакки, инфляция суратларини башорат қилиш жуда қийин ва кўп меҳнат талаб қилувчи жараёндир. Бундан ташқари, инфляция суратлари айрим пайтларда башорат қилиш қийин бўлган субъектив омиллар таъсирига учрайди. Шу сабабли инвестиция амалиётида инфляция омилини хисобга олишнинг янада соддароқ усулидан фойдаланиш мумкин. Шу мақсадда инвестиция маблағлари қиймати ёки уларни қайтариш қиймати миллий валютадан эркин конвертацияланувчи валюталардан бирига қайта хисобланади. Бунда усул мамлакат ичида хисобкитоблардан инфляция омилини умуман чиқариб ташлашга имкон беради. 12.3. Бизнес-режани амалга ошириш учун инвестициялар самарадорлигини баҳолаш кўрсаткичлари ва уларни хисоблаш услубияти Инвестициялар самарадорлигини баҳолаш инвестицион қарорлар қабул қилиш жараёнидаги масъулияти энг юқори бўлган босқичлардан биридир. Компаниянинг ривожланиш суръати ва киритилган капитални

қайтариш муддатлари баҳолашнинг қанчалик объектив ва хар томонлама амалга оширилганлигига боғлиқ бўлади. Буни кўп жиҳатдан баҳолашнинг замонавий усуллардан фойдаланиш белгилаб беради. Шуни айтиб ўтиш керакки, ҳозирги пайтда мамлакатимизда капитал қўйилмалар самарадорлигини баҳолаш усулларини унчалик сипо деб хисоблаш тўғри эмас. Бу мақсадда қўлланувчи иккала кўрсаткич самарадорлик коэффициенти (ўртача йиллик фойда миқдорининг капитал қўйилмалар хажмига нисбати) ва ўзини қоплаш муддати (унга тескари кўрсаткич) бир қатор жиддий камчиликларга эга бўлиб, улар реал инвестициялар самарадорлигини баҳолашда объектив маълумот олишга имкон бермайди. Бу камчиликлар нималардан иборат? Улардан бири санаб ўтилган кўрсаткичларнинг хар биттасини хисоб-китоб қилишда вақт омили хисобга олинмаслигидадир – на фойда ва на инвестиция маблағлари хажми ҳақиқий қийматга келтирилмайди. Демак, хисоб-китоб жараёнида олдиндан солиштириб бўлмайдиган кўрсаткичлар – инвестициялар суммаси ҳозирги қийматда ва фойда суммаси келажакдаги қийматда берилади. Яна бир камчилика кўра инвестиция қилинган капитални қайтариш кўрсаткичи сифатида фақат фойда қабул қилинган. Бироқ амалда инвестициялар соф фойда ва амортизация ажратмалари кўринишида ҳам қайтариб берилади. Демак, инвестициялар самарадорлигини фақат фойда асосида баҳолаш хисоб-китоб натижаларини жуда ўзгартириб юборади. Ва ниҳоят, учинчи камчилик шундан иборатки, кўриб чиқилаётган кўрсаткичлар инвестиция лойиҳаси тўғрисида фақат бир томонлама баҳо олишга имкон беради, чунки уларнинг иккаласи ҳам бир хил бошланғич маълумотлардан фойдаланишга асосланади. Реал инвестициялар самарадорлигини баҳолашда хорижда амал қилувчи, сўнгги пайтларда Ўзбекистонда ҳам қўллана бошлаган асосий тамойил ва услубий ёндашувларни кўриб чиқамиз. Бундай тамойиллардан бири инвестиция қилинган капиталнинг пул

оқими кўрсаткичи ( cash flow ) асосида қайтарилишига боғлиқ бўлиб, инвестиция лойиҳасини эксплуатация қилиш давомида амортизация ажратмалари ва соф фойда хисобига шакллантирилади. Бунда пул оқими кўрсаткичи инвестиция лойиҳасининг хар бир йили бўйича алоҳида ёки ўртача йиллик кўрсаткич сифатида баҳоланиши лозим. Баҳолашнинг иккинчи тамойили инвестиция қилинувчи капитални ҳам, пул оқимлари миқдорини ҳам пул маблағларининг ҳозирги қийматига келтиришдир. Бир қарашда инвестиция қилинувчи маблағлар доимо ҳозирги қийматида акс эттирилган бўлади, чунки пул оқимлари шаклида уларни қайтариш муддати бўйича анча илгарилаб кетади. Ҳақиқатда эса бундай эмас – инвестициялаш жараёни кўп ҳолларда бир вақтнинг ўзида эмас, балки бир нечта босқичда амалга оширилади. Шу сабабли биринчи босқичдан ташқари келгусида инвестиция қилинувчи барча суммалар пул маблағларининг ҳозирги қийматига келтирилиши лозим бўлади. худди шу тарзда пуо маблағлари оқими ҳам ҳозирги қийматга келтирилади. Баҳолашнинг учинчи тамойили турли инвестиция лойиҳалари учун пул оқимларини дисконтлаш жараёнида дифференцияланган фоиз ставкасини (дисконт ставкасини) танлаш хисобланади. Юқорида айтиб ўтилганидек, инвестициялардан олинувчи даромад хажми (реал инвестициялашда бундай даромад вазтфасини пул оқимлари бажаради) қуйидаги тўрт омил асосида шакллантирилади: ўртача реал депозит ставкаси; инфляция сурати (ёки инфляция мукофоти); риск мукофоти; паст ликвидлик учун мукофот. Шу сабабли риск даражаси турлича бўлган иккита инвестиция лойиҳасини таққослашда турлича фоиз ставкали дисконтлаш қўлланиши лозим (юқори фоиз ставкасидан риск даражаси юқори бўлган лойиҳа бўйича фойдаланиш лозим). Худди шу тарзда умумий инвестициялаш даври (инвестициялар ликвидлиги) хар хил бўлган инвестиция лойиҳалари учун юқори фоиз ставкаси амалга ошириш муддати узоқроқ бўлган лойиҳа учун қўлланиши керак. Ва ниҳоят баҳолашнинг тўртинчи тамойили баҳолаш мақсадларидан

келиб чиққан ҳолда дисконтлаш учун фойдаланилувчи фоиз ставкалари вариацияси хисобланади. Инвестициялар самарадорлигининг турли кўрсаткичларини хисоблашда дисконтлаш учун танлаб олинувчи фоиз ставкаси сифатида қуйидагилардан фойдаланиш мумкин: ўртача депозит ёки кредит ставкаси; инфляция даражаси, рис даражаси ва инвестициялар ликвидлигини хисобга олган ҳолда инвестициялар даромадлилигининг индивидуал нормаси; бошқа инвестиция турлари бўйича даромадлиликнинг муқобил нормаси; жорий хўжалик фаолияти бўйича даромад нормаси. Юқорида айтиб ўтилган тамойилларни инобатга олган ҳолда турли кўрсаткичлар асосида реал инвестициялар самарадорлигини баҳолаш услубиятини кўриб чиқамиз. Соф келтирилган даромад инвестициялаш натижаларининг энг умумлашган тавсифномасини, яъни унинг якуний сааарасини абсолют суммада олиш имконини беради. Соф келтирилган даромад деганда инвестиция лойиҳасининг эксплуатация даврида ҳозирги қийматга келтирилган (дисконтлаш йўли билан) пул оқимлари суммаси билан уни амалга оширишга инвестиция қилинувчи маблағлар ўртасидаги фарқ тушунилади. Бу кўрсаткич қуйидаги формула асосида хисобланади: ЧПДқДП-ИС, бу ерда ЧПД – соф келтирилган даромад; ДП – инвестиция лойиҳасининг эксплуатация давридаги (янги инвестициялар киритилмасдан аввалги) пул маблағлари оқими (ҳозирги қийматда). Агар мазкур объектга янги инвестициялар киритилгунча тўлиқ эксплуатация даврини аниқлаш мушкул бўлса, хисоб-китобларда бу кўрсаткич 5 йил (бу муддат ўтгандан сўнг асбоб-ускуналар алмаштирилиши лозим бўлган ўртача амортизация даври) деб қабул қилинади; ИС – инвестиция лойиҳасини амалга оширишга юборилувчи инвестиция маблағлари миқдори.

Бунда фойдаланилувчи дисконт ставкаси риск даражаси ва ликвидликни хисобга олган ҳолда дифференцияланади. Мисол. Инвестиция компаниясига иккита муқобил лойиҳанинг бизнес- режаси келиб тушган. Бу лойиҳаларни тавсифловчи маълумотлар 12.1- жадвалда келтирилган. 12.1-жадвал Соф келтирилган даромад кўрсаткичини хисоблаш учун маълумотлар Кўрсаткичлар Инвестиция лойиҳалари «А» «Б» 1. Инвестиция қилинувчи маблағ миқдори, АҚШ долл. 7000 6700 2. Инвестиция лойиҳасининг эксплуатация даври, йил 2 4 3. Пул оқимлари миқдори - жами, АҚШ долл. 10000 11000 Жумладан 1-йил 6000 2000 2 –йил 4000 3000 3 –йил - 3000 4 –йил - 3000 «А» лойиҳаси бўйича пул маблағлари оқимини дисконтлаш учун 10%ли фоиз ставкаси, «Б» лойиҳаси учун эса 12% қабул қилинган (уни амалга ошириш даври узоқ бўлгани сабабли). Пул маблағлари оқимини дисконтлаш натижалари 12.2-жадвалда келтирилган.

12.2-жадвал Инвестиция лойиҳалари бўйича пул оқимларининг ҳозирги қийматини хисоблаш Йилла р Инвестиция лойиҳалари 10% ставкали«А» 12% ставкали «Б» Келажак даги қиймат Дисконт -лаш коэффиц иенти 1/(1Қ i ) n Ҳозирги қиймат Келажак даги қиймат Дисконт -лаш коэффиц иенти 1/(1Қ i ) n Ҳозирги қиймат 1 –йил 6000 0,909 5454 2000 0,893 1786 2 –йил 4000 0,826 3304 3000 0,797 2391 3 –йил - - - 3000 0,712 2135 4 –йил - - - 3000 0,636 1908 Жами 10000 - 8758 11000 - 8221 Пул оқимларининг хисоб-китоб қилинган ҳозирги қийматини хисобга олган ҳолда соф келтирилган даромадни аниқлаймиз. Биринчи лойиҳа бўйича: 8758-7000қ1758 АҚШ долл. США. Ккинчи лойиҳа бўйича эса: 8221-6700қ1521 АҚШ долл. США. Шундай қилиб, кўриб чиқилаётган лойиҳалар бўйича соф келтирилган даромад кўрсаткичларини таққослаш шуни кўрсатадики, «А» лойиҳасининг «Б» лойиҳасига нисбатан самарадорлиги юқори (гарчи «А» лойиҳаси бўйича инвестиция қилинувчи маблағ миқдори кўпроқ, уларнинг келажакда пул оқими сифатида қайтиши «Б» лойиҳасига қараганда камроқ бўлсада). «Соф келтирилган даромад» кўрсаткичини тавсифлашда бу кўрсаткични инвестиция лойиҳаларини солиштирма баҳолашдан ташқари, уларни амалга оширишнинг мақсадга мувофиқли мезони сифатида ҳам қўллаш мумкин. Соф келтирилган даромад кўрсаткичи нолга тенг ёки манфий бўлган инвестиция лойиҳаси рад қилиниши озим, чунки у киритилган капитал учун инвесторга қўшимча даромад келтирмайди. Соф келтирилган даромад кўрсаткичи нолга тенг ёки мусьат бўлган инвестиция

лойиҳалари инвесторнинг капиталани кўпайтиришга хизмат қилади. Бу кўрсаткичнинг камчилиги қуйидагича: дисконтлаш учун танлаб олинган фоиз ставкаси (дисконт ставкаси) одатда бутун инвестиция лойиҳаси даври учун ўзгармас деб қабул қилинади. Аслида эса келажакда иқтисодий шарт-шароитларнинг ўзгариши билан бу кўрсаткич ҳам ўзгариши мумкин. Бироқ, ушбу кмчиликка қарамай, инвестициялар самарадорлигини баҳолаш кўрсаткичлари тизимда қўлланувчи бу кўрсаткич хорижий мамлакатлар амалиётида ишончли хисобланади. «Соф келтирилган даромад» кўрсаткичи амалиётда бошқа бир неча хил ном билан ҳам аталади: «интеграл самара», «соф келтирилган (ёки соф замонавий) қиймат», « Net Present Value ( NPV )», «соф келтирилган самара». Даромадлилик индекси услубий жиҳатдан илгари «капитал қўйилмалар самарадорлик коэффициенти» кўрсаткичи бўйича фойдаланилган баҳолашни эслатиб туради. Шу билан бирга иқтисодий таркибига кўра умуман бошқача кўрсаткич хисобланади, чнуки инвестициялардан олинувчи даромад сифатида соф фойда эмас, балки пул оқимлари қабул қилинади. Бундан ташқари инвестициялардан олиш кутилаётган даромад (пул оқимлари) баҳолаш жараёнида ҳозирги қийматга келтирилади. Даромадлиликни хисоблаш қуйидаги формула бўйича амалга оширилади: ИД қ ДП / ИС бу ерда ИД – инвестиция лойиҳаси бўйича даромадлилик индекси; ДП – ҳозирги қийматда пул оқимлари миқдори; ИС – инвестиция лойиҳасини амалга оширишга жўнатилувчи инвестиция маблағлари миқдори (қўйилмалар вақти турлича бўлганда ҳам ҳозирги қийматга келтирилади). Мисол . Юқорида кўриб чиқилган икки лойиҳа маълумотлари бўйича

уларнинг даромадлилик индексини аниқлаймиз. «А» лойиҳаси бўйича даромадлилик индекси: 8758:7000 қ 1,25. Иккинчи лойиҳа бўйича эса: 8221:6700 қ 1,23. Инвестиция лойиҳаларини «даромадлилик индекси» бўйича солиштириш шуни кўрсатадики, «А» лойиҳасининг самарадорлиги юқори. Даромадлилик индекси кўрсаткичи солиштирма баҳолашдан ташқари лойиҳани амалга оширишнинг мақсадга мувофиқлиги мезони сифтаида ҳам қўлланиши мумкин. Агар даромадлилик индекси қиймати бирга тенг ёки ундан кичик бўлса, лойиҳа инвесторга қўшимча даромад келтирмалиги сабабли рад этилиши лозим. Бошқача қилиб айтганда, даромадлилик индекси қиймати 1 дан катта бўлган инвестиция лойиҳаларигина амалга оширишга қабул қилиниши мумкин. «Даромадлилик индекси» ва «соф келтирилган даромад» кўрсаткичларини солиштиршда улар ёрдамида инвестициялар самарадорлигини баҳолаш натижалари бир-бирига тўғридан-туғри боғлиқлигига эътибор қаратиш лозим: соф келтирилган даромаднинг абсолют қиймати ўсиши билан даромадлилик индекси ҳам ўсади ва аксинча. Бундан ташқари, соф келтирилган даромад нолга тенг бўлганда даромадлилик индекси доимо 1 га тенг бўлади. Бу эса шуни англатадики, инвестиция лойиҳасини амалга оширишнинг мақсадга мувофиқилги мезони сифатида улардан фақат биттаси қўлланиши мумкин. Солиштирма баҳолашни ўтказишга келадиган бўлсак, бу ҳолатда иккала кўрсаткични ҳам қараб чиқиш лозим, чунки улар инвесторга инвестиция лойиҳаси самарадорлигини хар томонлама баҳолашга имкон беради. Даромадлилик индекси қуйидаги кўрсаткичлар билан бир хил маънога эга: “рентабеллик индекси”, “фойдалилик индекси”, Profitabiliti Index ( PI ). Ўзини қоплаш даври инвестициялар самарадорлигини баҳолашнинг энг тарқалган ва тушунарли кўрсаткичларидан бири хисобланади. Бизнинг амалиётда қўлланувчи «капитал қўйилмалар ўзини қоплаш муддати»дан фарқли ўлароқ, у фойдага эмас, балки ҳозирги қийматга келтирилган инвестиция маблағлари ва пул оқимларига асосланади. Ушбу кўрсаткич

қуйидаги формула бўйича аниқланади: ПО қ ИС / ДП П бу ерда ПО – инвестиция лойиҳаси бўйича киритилган маблағларнинг ўзини қоплаш даври; ИС – инвестиция лойиҳасини амалга оширишга йўналтирилувчи инвестиция маблағлари миқдори (қўйилмалар киритиш вақти турлича бўлганда ҳозирги қийматга келтирилади; ДП п – шу даврга тўғри келувчи ўртача пул оқими миқдори (ҳозирги қийматда). Қисқа муддатли қўйилмалар киритишда бу кўрсаткич 1 ой, узоқ муддатли қўйилмаларда эса 1 йил деб қабул қилинган. Мисол . Юқорида кўриб чиқилган инвестиция лойиҳалари бўйича маълумотлардан фойдаланиб, уларнинг ўзини қоплаш муддатини топамиз. Бунинг учун биринчи навбатда ҳозирги қийматдаги ўртача пул оқими миқдорини аниқлаймиз. «А» лойҳаси бўйича: 8758:2қ4379 долл. «Б» лойҳаси бўйича эса мос равишда 8221:4қ2055 АҚШ долл.. Ўртача йиллик пул оқими қийматини хисобга олган ҳолда «А» лойиҳаси бўйича ўзини қоплаш муддати 7000:4379қ1.6 га, «Б» лойиҳаси бўйича эса 6700:2055қ3.3 га тенг. Инвестиция лойиҳаларини «ўзини қоплаш даври» бўйича солиштириш «А» лойиҳасининг «Б» лойиҳасига нисбатан устунликка эга эканлигини кўрсатади («соф келтирилган даромад» ва «даромадлилик индекси» кўрсаткичлари бўйича солиштиришда бу унчалик сезиларли бўлмаган). «Ўзини қоплаш даври» кўрсаткичини тавсифлашда шунга эътибор қаратиш керакки, бу кўрсаткич инвестициялар самарадорлигини башроашдан ташқари инвестициялар ликвидлиги билан боғлиқ риск даражасини аниқлашда ҳам қўлланиши мумкин (яхши биламизки, лойиҳани амалга ошириш даври қанчалик узоқ бўлса, инвестиция рисклари ҳам шунчалик юқори бўлади). Бу кўрсаткичнинг камчилиги шундаки, у инвестициялар

ўзини қоплаганн даврдан кейин шаклланган пул оқимларини хисобга олмайди. Масалан, эксплуатация муддати узоқ бўлган инвестиция лойиҳалари бўйича олинган соф келтирилган даромад миқдори эксплуатация муддати қисқа бўлган инвестиция лойиҳалари бўйича олинган соф келтирилган даромад миқдоридан анча кўп бўлади. Ички даромадлилик нормаси муайян инвестиция лойиҳасининг дисконт ставкаси ёрдамида ифодаланувчи даромадлилик даражасини тавсифлайди, унга кўра пул оқимларининг келажакдаги қиймати инвестиция маблағларининг ҳозирги қийматига келтирилади. Ички даромадлилик нормасини соф келтирилган даромад дисконтлаш жараёнида нолга келтирилувчи дисконт ставкаси сифатида ҳам тавсифлаш мумкин. Мисол. Юқорида кўриб чиқилган инвестиция лойиҳалари маълумотларидан фойдаланиб, уларнинг ички даромадлилик нормасини хисоблаб чиқамиз. «А» лойиҳаси бўйича пул оқимининг ҳозирги қиймати (8758 долл) икки йил ичида инвестиция маблағлари (7000 долл) миқдорига келтирилувчи дисконт ставкасини топиш керак. Бу кўрсаткич 11,9% га тенг бўлиб, мазкур лойиҳанинг ички даромадлилик нормаисни акс эттиради. «Б» лойиҳаси бўйича пул оқимининг ҳозирги қиймати (8221 долл) икки йил ичида инвестиция маблағлари (6700 долл) миқдорига келтирилувчи дисконт ставкаси 5,2%ни ташкил қилади. Ички даромадлилик номрасини солиштиришда шуни кўриш мумкинки, «А» лойиҳасида бу кўрсаткич икки марта кўп бўлиб, унинг «Б» лойиҳасига қараганда устунлиги катта эканлигидан далолат беради. «Ички даромадлилик нормаси» кўрсаткичини тавсифлашда шунга эътибор қаратиш керакки, у солиштирма баҳолаш учун энг тўғри келувчи кўрсаткич хисобланади. Бунда солиштирма баҳолаш нафақат инвестиция лойиҳалари доирасида, балки ундан кенг миқёсда ҳам қўлланиши мумкин (масалан, инвестиция лойиҳаси бўйича ички даромадлилик нормасини компаниянинг жорий хўжалик фаолияти жараёнида фойдаланилувчи активларнинг фойдалилик даражаси билан; инвестициялар фойдалилигининг

ўртача нормаси билан; муқобил инвестициялаш бўйича фойдалилик нормаси солиштириш ва ҳоказо). Бундан ташқари, хар бир компания ўзининг инвестиция риски даражасини хисобга олган ҳолда ўзи учун инвестиция лойиҳаларини баҳолашда ички даромадлилик нормасининг мезон кўрсаткичини белгилаши мумкин. Ички даромадлилик нормаси пастроқ бўлган лойиҳалар автоматик равишда реал инвестициялар самарадорлигига мос келмаслиги сабабли рад қилинади. Бундай кўрсаткич инвестиция лойиҳаларини баҳолаш амалиётида "ички даромадлилик нормасининг йўл қўйиш мумкин бўлган ставкаси" номини олган. «Ички даромадлилик нормаси» кўрсаткичи шунингдек, бошқа номларга ҳам эга, масалан, «инвестициялар рентабеллик нормаси», Internal Rate of Return ( IRR ). Юқорида кўриб чиқилган кўрсаткичларнинг барчаси ўртасида ўзаро алоқа мавжуд. Шу сабабли реал инвестициялар самарадорлигини баҳолашда бу кўрсаткичларни комплексли равишда кўриб чиқиш мақсадга мувофиқ. Шундай қилиб, компьютер клуби мисолида кўриб чиқилган лойиҳа бўйича кўрсатиладиган хизмат турлари ва уларнинг тарифларидан келиб чиқиб, клуб кўрсатувчи хизматлар таннархи ва хизмат кўрсатишдан келиб тушувчи пул тушумини хисоблаб чиқамиз (14-жадвал). 14-жадвал. К ў р с а т и л а д и г а н х и з м а т л а р т а н н а р х и в а х и з м а т к ў р с а т и ш д а н к е л и б т у ш у в ч и п у л т у ш у м и х и с о б - к и т о б и Хизмат тури Кўрсатилган хизмат хажми Таннарх, минг сўм Пул тушуми, минг сўм 2003 й 2004 й 2003 й 2004 й 2003 й 2004 й 1 соат компьютерда ишлаш 22500 30000 8599.5 11466 14625 19500 1 варақ принт. 11250 15000 793.1 1057.5 1350 1800 1 варақ скан. 4500 6000 211.5 282 360 480

Жами 9604,1 12805,5 16335 21780 Кредитдан фойдаланиш вақти учун фойда ва зарарлар хисоб- китобини келтирамиз (15-жадвал). 15-жадвал. Ф о й д а в а з а р а р л а р х и с о б - к и т о б , м и н г с ў м Кўрсаткичлар 2003 й 2004 й 1) Хизмат кўрсатишдан келиб тушган пул тушуми 16335 21780 2) ҚҚС (20%) 3267 4356 3) республика қишлоқ хўжалик ва озиқ-овқат маҳсулотлари ишлаб чиқарувчиларни, аграр фанларни қўллаб-қувватлаш жамғармасига ажратмалар ва автойўллардан фойдаланиш воситалари эгаларининг ажратмалари 261,2 348,3 4) Маҳаллий стабилизация жамғармаларига мақсадли тўловлар 320 426,6 5) Ўзгарувчан харажатлар 905,9 1207,8 6) Ўзгарувчан фойда (п.1-п.2-п.3-п.4-п.5) 11580,9 15441,3 7) Доимий харажатлар 8698,2 11597,7 8) Маҳсулотни сотишдан олинувчи фойда (п.6-п.7) 2882,7 3843,6 9) Кўчмас мулк солиғи (1%) 119 91 10) Солиққа тортилувчи фойда 2763,7 3752,6 11) Фойда солиғи (30%) 829,1 1125,8 12) Соф фойда, жами (п.8 - п.9 - п.11) 1934,6 2626,8 Соф фойдадан фойдаланиш 13) Кредит бўйича тўловлар 857,1 1142,9 14) Кредит бўйича фоизлар 1028,1 571,5 15) Соф даромад (п.12Қамортизация) 4034,6 5426,8 Шундай қилиб, барча ташкилотлар ва бюджет билан хисоб-китоб қилгандан сўнг корхона тасарруфида лойиҳани амалга оширишнинг дастлабки икки йили учун 4564,1 минг сўм соф фойда қолади. 16-21-жадваллар нақд пул оқими ҳақида ахборот беради. Жадвалда

келтирилган маълумотлардан келиб чиқадики, ишлаб чиқариш хажми ва хизматларни сотиш нархлари харажатларни қоплаб, кредитлар ва улар бўйича фоизларни тўлашга имкон беради. 22-жадвалда келтирилган қарзларни қоплаш коэффициентини хисоблаш лойиҳа қарзларни қоплаш учун юқори иқтисодий самарага эга эканлигидан, яъни кредитни қайтариб бермасилик рискининг жуда пастлигидан далолат беради. 22-жадвал. Қ а р з м а ж б у р и я т л а р и н и т ў л а ш х и с о б - к и т о б л а р и , м и н г с ў м Кўрсаткичлар 2003 г. 2004 г. 1. Солиқлар тўлангандан кейин соф фойда 1934,6 2626,8 2. Амортизация 2100 2800 3. Жами (п.1Қп.2) 4034,6 5426,8 4. Асосий қарзни тўлаш 857,1 1142,9 5. Кредит бўйича фоизларни тўлаш 1028,1 571,5 6. Жами (п.4Қп.5) 1885,2 1714,4 7. Қарзни қоплаш коэффициенти (п.3/п.6) 2,1 3,2 Лойиҳани амалга оширишдан олинувчи соф фойдани дисконтлаймиз ва олинган ахборотни таҳлил қиламиз. Лойиҳа бўйича соф келтирилган қийматни ( NPV ) қуйидаги формула бўйича топамиз: NPV қ3,0*(1/(1Қ0,6))Қ3,7*(1/(1Қ0,8) 2 )Қ5,4*(1/(1Қ0,8) 3 )Қ5,4*(1/ (1Қ0,8) 4 )Қ5,4*(1/(1Қ0,8) 5 )Қ5,4*(1/(1Қ0,8) 6 )Қ0,5*(1/(1Қ0,2) 7 )-14қ-8.9 Қисқача хулосалар Инвестициялар самарадорлигини баҳолаш инвестиция қарорлари қабул қилиш жараёнидаги масъулият энг юқори бўлган босқичдир. Инвестициялар самарадорлигини баҳолаш қанчалик объектив ва хар

томонлама ўтказилганлигига киритилган капитални қайтариш ва компаниянинг ривожланиш суратлари боғлиқ бўлади. Бунга эса баҳолашнинг замонавий усулларидан фойдаланиш хисобига эришилади. Бизнес-режа самарадорлигини баҳолаш соф келтирилган даромад, даромадлилик индекси, ўзини қоплаш даври, ички даромадлилик нормаси каби кўрсаткичлар ёрдамида амалга оширилади. Инвестиция амалиётида инфляция омили билан мунтазам хисоблашишга тўғри келади. Унинг вақт ўтиши билан пул маблағлари қийматини пасайтириб бориши, инфляциянинг (ўртача нархлар индексининг) ўсиши мос равишда пулнинг харид қилиш қобилиятини пасайтиришга олиб келиши билан боғлиқ. Инфляцияни хисобга олган ҳолда инвестиция жараёнларида пул оқимларини тўғирлаш билан боғлиқ хисоб-китобларда иккита асосий тушунча – пул маблағларининг номинал ва реал (ҳақиқий) қийматидан фойдаланиш қабул қилинган.

АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 1. «Микрофирмалар ва кичик корхоналарни ривожлантиришни рағбатлантиришдаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2005 йил 20 июндаги ПФ-620-сонли Фармони // Халқ сўзи, 21 июнь, №118. 2. «Бозор ислоҳотларини чуқурлаштириш ва иқтисодиётни янада эркинлаштириш соҳасидаги устувор йўналишлар амалга оширилишини жадаллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2005 йил 14 июндаги Фармони // Халқ сўзи, 15 июнь. 3. И.А.Каримов Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида Тошкент, 1995 й. 4. «Ўзбекситон Республикаси ижтимоий-иқтисодий ривожланиши 2005 йил 1-чорак асосий якунлари тўғрисида» // Халқ сўзи, 6 май, №87. 5. Ўзбекистон иқтисодиёти. Таҳлилий шарҳ/ №8, Самамарали иқтисодий сиёсат маркази, Иқтисодий ислоҳотлар Лойиҳаси USAID , Т.: март 2005. 6. Абдуллаев А., Айбешев Х. Бизнес режа. Ўқув қўлланма. Т.: «Молия», 2002. - 72 бет. 7. Бринк И.Ю., Савельево Н.А. Бизнес-план предприятия. теория и практика. - Ростов н/д. «Финикс», 2003. 384 с. 8. Конкурентнўе стратегии транснациональнўх компаний в 90-е гг. XX начала XXI в. Лучко Ш.Л.- М.: Эконом. Факульт., 2004.- 256 с. 9. Регион на перекрестке Востока и Запада: глобализация и конкурентоспособность. Под. Науч. Ред. Н.Я. Калюжновой, К.Л. Лидина, Н.Я. Якобсона.- М.: ТЕИС, 2003.- 359с. 10. Ценў и ценообразование. И.К. Салимжанов, О.В. Португалова, В.Е.Новиков и др.- М.: ТК Велби, Изд. Проспект, 2004.- 360с. 11. www.ziyonet.uz 12. www.nur.uz

O'xshashlar

Бизнес - режанинг асосланганлиги ва ишончлилиги

Инновация самарадорлигини баҳолаш

Туризмда инвестицион лойиҳаларнинг самарадорлигини баҳолаш

Меҳмонхона ва ресторан хўжаликлари фаолияти самарадорлигини иқтисодий баҳолаш

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналарида инвестиция лойиҳаларининг самарадорлигини баҳолаш