Ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotlar tannarxi tahlili - Iqtisodiyot - Referatlar

Ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotlar tannarxi tahlili

Yuklangan vaqt:

31.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

56.7666015625 KB

Ko'chirib olish

1Ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotlar tannarxi tahlili MUNDARIJA: 1. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxi moxiyati va uning xukukiy asoslari. 2. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxi va uning tarkibiy tasniflanishi 3. Maxsulot tannarxini ifodalovchi ko’rsatkichlar va ularni tahlil qilish usullari

1. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxi moxiyati va uning xuquqiy asoslari. Mamlakatimiz bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o’tayotgan xamda bugungi kundagi jaxon moliyaviy-iktisodiy inkirozi kechayotgan bir sharoitda mamlakatda raqobatbardosh mahsulot (ish, xizmatlar) ishlab chiqarish katta ahamiyatga ega. Buning uchun mamlakatda iste’molchilar extiyojini kondira oladigan arzon xamda sifatli mahsulot ishlab chiqarish lozimdir. Bunda asosiy kuriladigan masalardan biri mahsulot tannarxini urganib uni imkon kadar pasaytirishdan iborat. Mahsulot tannarxi - shu mahsulotni ishlab chiqarish uchun ketgan barcha bevosita va bilvosita xarajatlarning qiymat ifodasidir. Maxslot (ish, xizmat) tannarxi - mahsulot ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan tabiiy resurslar, xom ashyo, materiallar, yokilgi, energiya, asosiy vositalar, Mehnat resurslari, va Boshqa xarajatlarning qiymat bahosi. Sanoat korxonalarda mahsulot tannarxi xisobi Vazirlar maxkamasining 1999 yil 5 fevraldagi mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va va sotish xarajatlarining tarkibi xamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risida NIZOM ga muvofiq amalga oshiriladi. Mahsulot tannarxi tarkibiga quyidagi xarajatlar kiritiladi. Bu xarajatlar korxona mahsulot ishlab chiqarishda bevosita qatnashib mahsulot tannarxini shakllantiradi:  Moddiy xarajatlar;  Mehnatga xak to’lash xarajatlari;  Ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar;  Amartizasiya xarajatlari;  Boshqa xarajatlar. Moddiy xarajatlar - ishlab chiqarishning asosiy xarajatlaridan biri bo’lib, mahsulot (ish, xizmat) larga qarab jami ishl ab chiqarish xarajatlarining 60-80 % atrofida bo’lishi mumkin. Moddiy xarajatlar o’z ichiga xom ashyo va

materiallarga qilingan xarajatlarni o’z ichiga oladi. Xom ashyo va materiallarga qilingan xarajatlar deyilganda, mahsulot sotib olgandan to korxonaga olib kelgunga kadar barcha komission va vositachilik xarajatlar tushuniladi. Moddiy xarajatlarga quyidagilarni kiritishimiz mumkin: • Texnologik maqsadlar va xo’jalik extiyojlariga sarflanadigan yokilgi va energiya xarajatlari; • Yarim tayyor mahsulotlarni sotib olinishi; • Mahsulotga tara va upakovka uchun xarajatlar; • Arzon va tez eskiruvchan inventarlarning eskirishi; • Tabiiy resurslardan foydalanish bilan bog’liq soliqlar va ajratmalar; • Ichki ishlab chiqarish bilan bog’liq brakdan yuqotishlar; • Ishlab chiqarish jarayonida xizmat qiladigan transport xarajatlari; • Ishlab chiqarishda ishtirok etadigan boshqa xarajatlar. Mehnatga xak to’lash xarajatlari - bu korxonaning asosiy ishlab chiqarish jarayonida qatnashuvchi ishchi va xodimlar mehnat xaqlari, jumladan rag’batlanttiruvchi va kompensasion to’lovlar uchun xarajatlardir. Mehnatga xaq to’lash xarajatlari o’z ichiga quyidagilarni oladi: • Lavozimdagi okladi, tarif stavklaraiga muvofiq anik bajarilgan ishlar uchun to’lovlar; • Ishchilarga ma’lum bir tartibda berilgan mahsulot qiymati; • Ishlab chiqarish natijalari uchun okladga qo’shimcha mukofot va ustamalar; • Ishchilarga tekin ko’rsatiladigan kommunal xizmatlar, oziq ovqat, uy- joy xaqini to’lash uchun xarajatlar; • Ishchilarga to’lanadigan boshqa ko’rinishdagi xarajatlar. Mahsulot tannarxi shakllanishida ta’sir etuvchi xarajatlardan biri ijtimoiy sug’urta fondiga ajratma xisoblanadi. Bu ajratma korxonada shakllanadigan ish xaqi fondiga nisbatan xisoblanadi. Korxonada qancha ish xaqi fondi shakllansa, shu summaga nisbatan 25 foiz ajratiladi. Bunda 25 % dan 24,8 % i davlat pensiya fondiga o’tkaziladi,

0, 1% i bandlik fondiga, kolgan 0,1 % i kasaba uyushmalari fondiga o’tkaziladi. Umuman olganda bu 25 %li ajratma davlatning iqtisodiyotni tartibga solib turishda xamda davlat pensiya fondini shakllantirishda foydalaniladi. Ish xaqi fondi ishchilarga mehnat xaqi to’lash uchun shakllansada, lekin unga qo’shimcha tarzda korxonaning o’zi bu fondga nisbatan ijtimoiy sug’urta fondiga ajratma to’lashga majburdir. Shuning uchun amaliyotda korxonalar ishchilarga ish xaqi xisoblashda albatta bu ajratmani xam xisobga oladi. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiruvchi boshqa xarajatlar. Bu xarajatlarga korxona mulkini majburiy sug’urta kilish, belgilangan tartibdagi safar xarajatlari, kadrlar tayyorlash bo’yicha xarajatlar, aloqa xizmatlari uchun to’lovlar, brak tufayli kelib chiqadigan yo’qotishlar, yong’indan saqlash va qo’riqlash xarajatlari, ijara xarajatlari va boshqa barcha ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar. Milliy iqtisodiyotdagi ishlab chiqarish birliklari (korxona) o’z faoliyati natijalaridan ko’prok daromad olishga xarakat qiladi. H,ar qanday korxona nafaqat o’zining tovarini ancha yukori baholarda Sotishga, balki mahsulot ishlab chiqarish va uni Sotishga kilinadigan sarf- xarajatlarni kamaytirishga xam intiladi. Tovarlarni Sotish baholari asosan korxona faoliyatiga bog’liq bo’lmagan tashqi sharoitlar bilan belgilansa, ishlab chiqarish sarf- xarajatlari korxonaning ishlab chiqarish va tayyor tovarlarni Sotish jarayonlarini tashkil qilish samaradorligi darajasiga bog’liq. Lekin xar qanday tovarni ishlab chiqarish va Sotish uchun ma’lum sarf xarajatlar talab etiladi. Ishlab chiqarish sarf-xarajatlari deganda tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish va iste’molchilarga yetkazib berishga kilinadigan barcha sarflar tushuniladi. Ishlab chiqarish sarf-xarajatlari tarkibiga xom ashyo, asosiy va yordamchi materillar, yonilgi va energiya uchun qilingan xarajatlar, asosiy kapital amortizasiyasi, ish xaqi va ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar, foiz to’lovlari va boshqa xarajatlar kiradi. Ishlab chiqarishga qilingan barcha sarf-xarajatlarning puldagi ifodasi mahsulot tannarxini tashkil qiladi. Ishlab chiqarish xarajatlarini ikkiga

bo’lib қадоқлаш, саралаш, транспортга ортиш, ташиш ва сақлаш харажатлари қўшимча муомала харажатлари хисобланади. Муомала харажатларининг бу турлари ишлаб чиқариш харажатларига яқин туриб, товар қийматига киради ва унинг қийматини оширади. Харажатлар товарлар сотилгандан кейин олинган пул тушум суммасидан қопланади. 1.1.1-чизма Корхонада махсулот ишлаб чиқариш ва уни сотиш билан боғлиқ харажатлар o’rganish mumkin: bevosita ishlab chiqarish xarajatlari va muomala xarajatlari. Bevosita ishlab chiqarish xarajatlari deganda mahsulotni bevosita ishlab chiqarish uchun kilinadigan barcha sarflar (ish xaqi, xom ashyo va material sarflari, amortizasiya va x.k) tushuniladi. Tovar birligining qiymatida ishlab chiqarish xarajatlari faqat uning bir qismini tashkil qiladi. Ishlab chiqarish xarajatlari tovar qiymatidan foyda mikdoriga kam. Muomala xarajatlari tushunchasi tovarlarni Sotish jarayoni bilan bog’liq bo’lib, shu tovarlarni ishlab chiqaruvchidan olib, iste’molchiga yetkazilguncha ketadigan sarflarga aytiladi. Ular ikki guruxga bo’linadi: qo’shimcha muomala xarajatlari va sof muomala xarajatlari. Tovarlarni o’rash, chizmada korxonada mahsulot ishlab chiqarish xamda muomala xarajatlari va ularning tarkibini ko’rishimiz mumkin. Demak bunda ishlab chiqarish xarajatlariga yukorida ta’kidlaganimizdek xom ashyo

materiallari, yoqilgi va moylash xarajatlari, ish xaqi xarajatlari, amartizasiya xarajatlari, amartizasiya xamda boshqa xarajatlar kiritilgan. Muomala xarajatlari davr xarajatlari ham deb ataladi. Sof muomala xarajatlari (sotuvchi maoshi va boshqalar), marketing (iste’molchilik talabini o’rganish), reklama va shu kabi xarajatlardan iborat bo’ladi. Sof muomala xarajatlari tovar qiymatini oshirmaydi va ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan tovarni sotgandan keyin olingan foyda hisobidan koplanadi. Hozirgi zamon sarf-xarajatlar g’oyasi bo’yicha korxona ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan resurslar o’z resurslari yoki jalb qilingan resurslar bo’lishi mumkin. Shunga ko’ra xarajatlar ichki yoki tashqi xarajatlarga bo’linadi. Tashqi xarajatlar korxona o’zi uchun zarur resurs va xizmatlarga to’lovlarni amalga oshirishi natijasida vujudga keladigan xarajatlardir. Bunday xarajatlarga yollanma ishchilar ish xaqi, xom ashyo va materiallar uchun to’lovlar, kredit uchun foiz to’lovlari, ijaraga olingan yer uchun renta, transport xizmati va boshqa xar xil xizmatlar uchun to’lovlar kiradi. Tashqi xarajatlar to’lov xujjatlari bilan rasmiylashtiriladi, shu sababli buxgalteriya xarajatlari deb xam ataladi. Korxonaning o’ziga tegishli bo’lgan resurslar foydalanish bilan bog’liq xarajatlar ichki xarajatlar deyiladi. Bunday xarajatlar pul to’lovlari shaklida chiqmaydi. Shu sabali ichki xarajatlar darajasini baholash o’z resurslari qiymatini shunga o’xshash resurslarning bozor baholariga taqqoslash orqali amalga oshiriladi.

72. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxi va uning tarkibiy tasniflanishi. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida eng asosiy masalalardan biri mamlakatda jaxon talablariga javob beradigan, sifatli, raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish xisoblanadi. Bunda ko’riladigan asosiy maqsad arzonrok xamda raqobatbardosh, sifatli mahsulotlar ishlab chiqarishdan iborat. Buning uchun ishlab chikarilayotgan mahsulot tannarxi o’rganib, uni imkon qadar pasaytirish katta ahamiyatga ega. Mamlakatimizda mahsulot (ish, xizmat)lar xisobi 1999 yil 5 fevraldagi 54- sonli karoriga ilova Mahsulot(ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va Sotish xarajatlarining tarkibi xamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’ri sidagi Nizomga muvofiq amalga oshiriladi. Bugungi kunda amalda bo’lgan ushbu Nizomga muvofiq mahsulot ( ish , xizmat)ni ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga kiradigan moddalar sirasiga o’zgartirishlar kiritilgan. Mahsulot tannarxiga kiritiladigan xarajatlar tarkibini aniqlashdan maqsad: 1. Buxgalteriya xisobi schyotida jami xarajatlar tug’risida to’liq va aniq ma’lumotlarga ega bo’lish, korxona faoliyatini rentabelligi va bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobatbardoshliligini aniqlash; 2. Mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxini anik xisob-kitobini kil ish ; 3. Mahsulot tannarxiga kiritilmaydigan xarajatlarni aloxida tarkiblash va ularni moliyaviy natijaviylikka boglash; 4. Ishlab chiqarish xarajatlarini yuzaga chikishi va javobgarlik markazlari bo’yicha xisobga olish va nazorat kilish; 5. Solik to’lanadigan bazani anik xisob-kitobini yurtish va bu orqali ishlab chiqarish xarajatlari xamda korxona sarflarini Boshqarishni tashkil etishdan iboratdir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida Xo’jalik yurituvchi subyektlarning ishlab chikarayotgan mahsulotlari tannarxini tahlil kilishda quyidagilarga alohida e’tibor qaratiladi:

8• Ishlab chiqarish xarajatlarini o’rganish va ularning holati ga baho berish; • Mahsulot tannarxini pasaytirish bo’yicha belgilangan rejani bajarilishi va dinamikasini nazorat kil ish ; • Ishlab chiqarish xarajatlarini iktisodiy elementi va kalkulyasion moddalari bo’yicha o’rganish va ularga baho berish; • Mehnat unumdorligi bilan ish xaqi xarajatlari urtasidagi nisbatni o’rganish ; • Tannarxning o’zgarish sabablarini aniqlash va unga ta’sir etuvchi omillarni mikdor jixatidan xisoblash; • Ayrim turdagi mahsulot tannarxini xarajat moddalari bo’yicha tahlil et ish ; • Tannarxni pasaytirish bo’yicha mavjud imkoniyatlarni aniqlash va xakozo. Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va cotish xarajatlarining tarkibi xamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risidagi Nizomga muvofiq ishlab chiqarish xarajatlarini xisobga olishning umumiyligi ta’minlangan. Buning yakunida mahsulot (ish, xizmat)larni ishlab chiqarish va cotish xarajatlarini rejalashtrish, tahlil etish va nazorat kilishga imkoniyat tugiladi. Mazkur Nizom buxgalteriya xisobi maqsadlarida va Soliqqa tortish maqsadlarida xarajatlarni xisoblash tartiblaridagi farqlanishlarini xisobga olib ishlab chikilgan. Bunda tahlil kilishning asosiy maqsadi Xo’jalik yurituvchi subyektlarning bozor iqtisodiyoti sharoitlarida raqobatga bardoshligini aniqlashdir. Nizomda buxgalteriya xisobi bo’yicha foyda bilan Soliqqa tortiladigan foyda urtasidagi tafovutlarga izox berilgan. Soliqqa tortiladigan foyda buxgalteriya xisobidagi foydadan farq kilishining sababi shundaki, davlat solik siyosatiga muvofiq amaldagi solik konunchiligi bo’yicha korxona xarajatlarining bir qismi Soliqqa tortiladigan bazaga kirmaydi. Nizomda moliyaviy natijalarni shakllantirishning asosiy koidalari va xarajatlarni guruxlash berilgan. Birinchi ilovada korxona xisobot davridagi balans foydasini xisoblashda chegiriladigan, lekin Xo’jalik subyektining Soliqqa tortiladigan bazasiga kushiladigan xarajat moddalari berilgan. Ikkinchi ilovada

9xarajatlar amalga oshirilishi paytida Soliqqa tortiladigan bazadan chegirilmaydigan, lekin keyingi davrlarda chegiriladigan xarajatlar ruyxati berilgan (vakt bo’yicha farqlanishlar). Uchinchi ilovada foydasi emas, daromadi Soliqqa tortilayotgan korxonalar uchun qo’shimcha chegirilmaydigan xarajatlar ruyxati berilgan. Bugungi kunda xo’jalik yurituvchi subyektlarning mahsulotlari tannarxini tahlil kilishda asosiy axborot manbalari bo’lib quyidagilar xisoblanadi: • Xo’jalik subyektlarining biznes reja ma’lumotlari; • 5-S “Korxona sarf-xarajatlari to’g’risida”gi xisoboti ma’lumotlari; • 1-T “Mehnat xisoboti” ma’lumotlari; • Buxgalteriya xisobining ishlab chiqarish xarajatlarini xisobga olib boruvchi schyot ma’lumotlari va boshqa turdagi qo’shimcha ma’lumotlar. Mahsulot (ish, xizmat) larni ishlab chiqarish tannarxi ishlab chiqarish yoki kayta ishlash jarayonida ishlatilgan tabiiy resurslar, xom- ashyo, materiallar, yokilgi, energiya, asosiy vositalar (amortizasiya), Mehnat rusurslari va Boshqa ishlab chiqarish bilan bog’liq xarajatlarining qiymat kurinishini ifoda etadi. Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga ishlab chiqarish n i tashkil kilish uslubi va texnologiyasi bilan belgilangan mahsulotni ishlab chiqarish (ish, xizmatlar bajarish) bilan bevosita bog’liq xarajatlar kiritiladi. Bularga: bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar, bevosita va bilvosita Mehnat xarajatlari, ishlab chiqarish yo’nalishidagi ustama xarajatlar xamda Boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar kiradi. Ishlab chiqarishning moddiy xarajatlari tarkibiga quyidagilar kiradi: -tashqaridan sotib olinadigan ishlab chikariladigan mahsulot tarkibiga kirib, uning asosini tashkil etadigan yoki mahsulot tayyorlashda (ish bajarishda, xizmat ko’rsatishda) zarur komponent xisoblanadigan xom-ashyo va materiallar; -mahsulotni urash xamda Boshqa ishlab chiqarish zaruriyatlari uchun sotib olingan materiallar, ta’mirlash uchun extiyot qismlar, moslamalar va Boshqa Mehnat buyumlari;

10-texnologik maqsadlar, binolarni isitish, barcha turdagi energiyani ishlab chiqarish uchun sarflanadigan chetdan sotib olingan yokilgining xamma turlari; -korxonaning texnologik, tarnsport va Boshqa ishlab chiqarish, shuningdek, Xo’jalik zaruriyatlariga sarflanadigan sotib olinadigan barcha turdagi energiya; -tabiiy kamayishining me’yor chegarasidagi moddiy resurslarning kamomadi va bo’zilishlaridan yukotishlar; Ishlab chiqarishdagi mex;natga x;ak to’lash xarajatlariga quyidagi moddalar kiradi: -korxonada kabul qilingan Mehnatga xak to’lash shakl va tizimlariga muvofiq ishbay xaklari, tarif stavkalari va mansab okladlari asosida xakikiy bajarilgan ishlar uchun ishlab chiqarishdagi xisoblangan ish xaqi; -natura shaklida xak to’lash tartibi bo’yicha beriladigan mahsulot qiymati; -amaldagi tartiblarga ko’ra rag’batlantiruvchi to’lovlar, jumladan, ishlab chiqarish natijalari uchun mukofotlar (natural mukofotlarni kushgan xolda) ta’rif stavkalari va okladlarga kasb maxorati uchun qo’shimcha ustama to’lovlar, amaldagi konunchilikka muvofiq kup yillik xizmatlari uchun (shu Xo’jalikda bir ixtisoslikdagi ish staji uchun) ishlab chiqarish xodimlariga beriladigan takdirlanishlar, mukofotlar, kasb maxorati uchun ta’rif stakalar va okladlarga nisbatan) ustama to’lovlar, xarakatdagi konunchilikka muvofiq kup yillik xizmatlari uchun ishlab chiqarish xodimlariga beriladigan takdirlashlar; - ish rejimi va mehnat sharoitlari bilan bog’liq tovon to’lovlari, jumladan, tungi ish vakti, ish vaktidan so’nggi ish uchun to’lovlar. Amaldagi Nizomga muvofiq xo’jalik yurituvchi subyektlarning barcha xarajatlari quyidagi guruxlarga ajratiladi: 1) Mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga kushiladigan xarajatlar; A) Ishlab chiqarish tannarxiga kushilmaydigan xarajatlar, ammo, davr xarajatlariga kushiladigan xarajatlar (asosiy faoliyatdan kurilgan foydani aniqlash uchun);

112) Korxonaning umumxo’jalik faoliyatidan kurgan foyda yoki zararini aniqlashda xisobga olinadigan moliyaviy faoliyat xarajatlari. 3) Favkulodda zarar (solik to’lashga kadar aniklanadigan foydani xisoblashda ishtirok etadigan). Xo’jalik yurituvchi subyektlarning xarajatlarini yukoridagi tarkib bo’yicha guruxlanganda,xar bir gurux xarajatlari quyidagicha turkumlanadi: 1. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga qo’shiladigan xarajatlar quyidagicha turkumlanadi: a) Bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar; b) Bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari; v) Ishlab chiqarishdagi ma’muriy xarajatlar. 2. Davr xarajatlari quyidagicha turkumlanadi: a) Sotish bo’yicha xarajatlar; b) Boshqaruv xarajatlari; v) Boshqa muomala xarajatlari va zararlar. bo’yicha mutlok o’zgarishlar nisbiy ko’rsatkichlarni qo’llash orqali to’ldiriladi. a. Maxsulot tannarxini ifodalovchi ko’rsatkichlar va ularni tahlil qilish usullari Yuqorida keltirilgan xarajatlarning turkumlanishi, ta’kidlanganidek, korxona rahbariyati tomonidan rejalashtirish, tahlil, qilish soliqlarni tug’ri hisoblash va tulanishi uchun ishlatiladi. Shuningdek, xarajatlarni nazorat qilish maqsadida ularni samarali sarflanishini, mahsulot ishlab chiqarish va realizsiya qilish hajmi oshishini, uning sifatini oshirilishini ta’minlash uchun uchun ishlatiladi. Shu bilan birga xarajatlar nazoratini tug’ri va ustalik bilan olib borish

12uchun ularni ifodalovchi kursatkichlarni bilish va ishlata olish zarur. Ularga quyidagilar kiradi:  ishlab chiqarish xarajatlari turlari buyicha summasi;  xarajatlar dinamikasi;  xarajatlar darajasi va ularning farqi;  bazis davri va biznes reja ma’lumotlari bilan solishtirilishi natijasida xarajatlarning mutloq va nisbiy farqlari; Ishlab chiqarish xarajatlari summasi korxona, bulim buyicha alohida mahsulot (ish, xizmat) turlarining aniq bir davri uchun ishlab chiqarish xarajatlarining puldagi uzgarishini xarakterlaydi. Ular asosida, ishlab chiqarish xarajatlari hajmiga, bir necha yillik dinamikasiga va ularning uzgarishi tug’risidagi axborotlarga miqdoriy baho berish mumkin. Bu kursatkich menedjerlarga xarajatlarni ular turlari buyicha va butunlay rejalashtirish, shuningdek, zarur bulgan tovar-material zahiralarini, mehnat va moliyaviy resurslarni sotib olish buyicha pul mablag’larini ajratish uchun kerakdir. Xarajatlar tarkibi ularning umumiy summasi tarkibidagi alohida xarajat turlarining ulushini aniqlash bilan birga xom ashyo va materiallar ishlatiladigan, avtomatlashtirilgan, mehnat va mexanizasiya darajasi yuqori bulgan korxonalarning materialtalabligini va mehnattalabligini tahlil qilish uchun zarurdir. Xarajatlar tarkibining uzgarishini urganish kelgusi davr xarajatlari tarkibini yaxshilash va ularning samaradorligini oshirish buyicha boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun asos bo’ladi. Xarajatlar tarkibini aniqlash uchun ma’lumotlar moliyaviy hisobatning «Daromadlar va zararlar haqida hisobat» 2-shakl, «Buxgalteriya balansiga ilova» 5-shakllardan, shuningdek, «Ishlab chiqarish xarajatlari haqida xisobat» statistik hisobatdan olinadi. Xarajatlar darajasi bu tayyor, tovar yoki sotilgan mahsulot bir sumiga to’g’ri keadigan xarajatlardir. Bu xarajatlar samaradorligini, dinamikasini va ularning nisbiy farqini hisoblash uchun zarur bo’ladi.Xarajatlar darajasi (Xd)

13asosiy faoliyat xarajatlarini (Afx) sotilgan mahsulot hajmi (M) ga nisbati bilan aniqlanadi. Xd =Afx : M.100 Ishlab chiqarish xarajatlari darajasini hisoblash uchun ma’lumotlar 2 – shakl « Moliyaviy natijalar to’g’risida»gi hisobatdan olinadi. Xarajatlar dinamikasi xarajatlar summasi va darajasini utgan va bazis davriga nisbatan uzgarishini xarakterlaydi. U mutloq va nisbiy farqlarda usish sur’atida kupayish tezligi kabi kursatkichlar bilan aniqlanadi. Masalan, realizasiya qilingan mahsulotlar iishlab chiqarish tannarxi 2011 yili 6947 ming summani, 2012 yili 11427 ming sumni tashkil qilgan. Xarajatlarning mutloq kupayishi 4480 ming sumni (11427- 6947), usish sur’ati – 164,5% (11427:6947x100) ni, kupayish tezligi – 64,5% (1645-100)ni, tashkil qilgan ko’rsatkichning kupayishi 69,5 ming sumni tashkil qilganligi uning mutloq mohiyatini belgilash uchun ham asos bo’ladi. Bizning misolimizda xarajatlarning 1,0 % ga kupayishi (yoki kamayishi) utgan yilga nisbatan xarajatlarni 69,5 ming sumga uzgarishi mumkin. Xarajatlar dinamikasini ifodalovchi kursatkichlar tahlilchilar va auditorlarga to’g’ri xulosa chiqarib, tegishli tavsiyalarni ishlab chiqish imkonini beradi. Menejerlar uchun xarajatlarni kamaytirish va tejash buyicha boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun asos bulib xizmat qiladi. Xarajatlar dinamikasini urganishda daromadlar umumiy summasini, sof tushumni va xarajatlarning umumiy miqdori uzgarish su’ratini solishtirish zarur. Daromadlar usish sur’atining xarajatlarga nisbatan balandligi foyda va rentabellikni ortishini kursatadi, ya’ni bu korxona faoliyati samaradorligining oshganligidan dalolat beroadi. Xarajatlarning mutloq farqi haqiqatda qilingan xarajatlarni biznes- reja yoki bazis davri ma’lumotlari bilan solishtirish orqali hisoblanadi. Bu kursatkich asosida qilingan xarajatlarning miqdor jihatdan uzgarish haqida xulosa qilinadi,

14masalan, necha summaga butun xarajatlar yoki ularning turlari buyicha oshganligi aynan shu yo’l bilan aniqlanadi. Xarajatlar uzgarishini aniqroq ifodalash uchun ularning nisbiy chetlanishini hisoblash zarur, ya’ni bazis davri yoki biznes-rejaga nisbatan xarajatlar buyicha tejalishini yoki ortiqcha sarf qilinishini aniqlash lozim bo’ladi. Nisbiy farq ishlab chiqarish tannarxi darajasini aniqlash bilan hisoblanadi. Xarajatlar buyicha tejash yoki ortiqcha sarf qilinganligini, ya’ni xarajatlarni nisbiy farqlarini aniqlash uchun xarajatlarni haqiqiy va bazis davr daraja kursatkichlari orasidagi farqni haqiqatda realizasiya qilingan mahsulot summasiga kupaytirish yo’li bilan aniqlash mumkin. D Xar as.fao =(Dar xaq. xar -Dar) . Real xaq baz. xar Bunda: D Xar as. fao. - xarajatlarni nisbiy farqi (tejam yoki ortiqcha sarf); Dar xaq. xar - xarajatlarning haqiqiy darajasi;Dar baz. xar – xarajatlarning asos davridagi darajasi; Real haq - hisobat davrida haqiqatda realizasiya qilingan mahsulot summasi. Keyinchalik ichki va tashqi omillarni korxonaning xarajatlar hajmiga ta’sirini hisoblash va urganish zarur. Korxonaning xarajatlar darajasiga va summasiga ta’sir qiluvchi asosiy omillarga quyidagilar kiradi:  Ishlab chiqarilgan va realizasiya qilingan mahsulot hajmi;  Xom ashyo va material xarajatlari;  Ishlab chiqarish xodimlari va boshqaruv personalining miqdoriy va sifat tarkibi;  Ishchilarning mehnat unumdorligi;  Boshqa tashkilotlarning xizmatlari va ta’rifi;  Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning ishlatilishi samaradorligi;  Joriy (oborot) mablag’larining ishlatilish samaradorligi;Xaridorlar va mol yetkazib beruvchilar bilan shartnomaning uz vaqtida va sifatli tuzilishi va tulov-hisob intizomining tashkil etilishi.

15Bu omillarning har biri u yoki bu xarajatlarga ta’sir qilib uzining hisoblash usuliga ega. Korxona rahbarlari, analitiklar va auditorlar xarajatlarni urganish va tahlilchi qilishida bu omillarning ta’sirini hisoblashni bilishi kerak, har bir faktorni alohida tahlil qilib, ular asosida mablag’larning tejamkorlik bilan sarflanishi va kamayish imkoniyatlarini aniqlab, xarajtlar samaradorligi buyicha boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun tegishli va tavsiyalar maslahatlar ishlab chiqarishlari lozim.

-16 -FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR RO’YXATI 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. - Toshkent: O’zbekiston, 2010 y. 2. “O’zbekiston Respublikasining “Byudjet tizimi to’g’ri sida”gi 2000 yil 14 dekabrdagi Konuni. //Soliklar va bojxona xabarlari, 2001 yil №2. 3. O’zbekiston Respublikasining “Xususiy korxona to’g’ri sida”gi 2003 yil 11 dekabrdagi Konuni. // Solik va bojxona xabarlari, 2004 yil 10 fevral, №6. 4. O’zbekiston Respublikasining 2009 yilgi Davlat byudjetining parametr lari va asosiy makroiktisodiy ko’rsatkichlarning prognozi to’g’ri sida” O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PK-1024-sonli Karori, 29 dekabr 2008 yil. 5. O’zbekiston Respublikasining 2010 yilgi Davlat byudjetining parametr lari va asosiy makroiktisodiy ko’rsatkichlarning prognozi to’g’ri sida” O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PK-1245-sonli Karori, 22 dekabr 2009 yil. 6. “Mamlakatimizni modernizasiya kil ish va yangilashni izchil davom ettirish - davr talabi”. Prezident I.A.Karimovning 2008 yilda mamlakatimizni ijtimoiy- iktisodiy rivojlantirish yakunlari va 2009 yilda iktisodiy isloxotlarni chukurlashtir ishn ing eng muxim ustuvor yo’nalishlariga bagishlangan Vazirlar Maxkamasi majlisidagi ma’ro’zasi // Xalk so’zi, 2009 yil 14 fevral.

O'xshashlar

Raqobatdosh mahsulotlar ishlab chiqarish qobiliyatini tahlili

Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot tannarxi

Qishloq xo`jaligida ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot tannarxi

Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiy samaradorligi

Ishlab chiqarish va davr xarajatlari tahlili