Ishlab chiqarish va davr xarajatlari tahlili - Iqtisodiyot - Referatlar

Ishlab chiqarish va davr xarajatlari tahlili

Yuklangan vaqt:

11.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

470.5 KB

Ko'chirib olish

Ishlab chiqarish va davr xarajatlari tahlili Reja: 1. Xarajatlar tahlili maqsadi, mazmuni va vazifalari 2. O`zgaruvchan va o`zgarmas xarajatlar tahlili 3. Xarajatlarni umumiy hajmi va ularni asosiy elementlari bo`yicha baholash, tahlil qilish 4. Xarajatlarni faoliyat turlari, javobgarlik markazlari kalkulyatsiya moddalari bo`yicha tahlili 5. Moddiy, mehnat haqi, asosiy vositalarni saqlash va ishlatish xarajatlari tahlili 6. Ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotlar tannarxini tahlili 7. Mahsulot (ish, xizmat)larning xarajat sig`imini tahlili 8. Xarajatlarni maqbullashtirish va samaradorlikni oshirish yo`llari

Xarajatlar tahlili maqsadi, mazmuni va vazifalari Xarajatlar va ularning tasnifi. Korxona faoliyatining muhim va unga baho beradigan mezon ko`rsatkichlaridan biri foyda va rentabellikdir. Foydaga ta`sir etuvchi omil bu tannarxdir. Tannarx tahlili orqali har bir xo`jalik yurituvchi subyektni ishlab chiqarish, ish bajarish, xizmat ko`rsatish yuzasidan qilingan xarajatlarini maqsadga muvofiqligi, samaradorligi va natijaviyligi baholanadi. Xarajatlar – hisobot davrida aktivlarning kamayishi yoxud majburiyatlarning ko`payishidir. Xarajatlar – muayyan davr oralig`ida sarflangan resurslarning pul o`lchovidagi qiymatidir. Xarajat – hisobot davrida iqtisodiy foydani aktivlarning chiqib ketishi yoki ulardan foydalanish shaklida kamayishi, shuningdek, qatnashchilar o`rtasida kapitalning kamayishiga olib keluvchi majburiyatlarning yuzaga kelishidir. Mahsulot tannarxi ishlab chiqarish yoki qayta ishlash jarayonida ishlatilgan tabiiy resurslar, xomashyo, materiallar, yoqilg`i, energiya, asosiy vositalar (amortizatsiya), mehnat resurslari va boshqa ishlab chiqarish bilan bog`liq xarajatlarning qiymat ko`rinishini ifodasidir. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxi xarajatlarini hisobga olish va nazorat qilish, mahsulot bahosini shakllanishi va korxonaning foyda va rentabelligini aniqlash, korxonaning boshqaruv va investitsiya faoliyatlari bo`yicha qarorlarni qabul qilish, resurslardan foydalanish, yangi texnika va texnologiyalarni joriy etish, ishlab chiqarishni boshqarish va tashkil etish tizimini takomillashtirishdan ko`rilgan samaradorlikni ifodalaydi. Moliya-xo`jalik faoliyati bilan bog`liq xarajatlar tarkibi xo`jalik yurituvchi subyekt faoliyatining rentabelligini va bozor raqobatbardoshliligini aniqlash uchun mahsulot (ishlar, xizmatlar) ni ishlab chiqarish va sotish davomida xo`jalik yurituvchi subyektda paydo bo`ladigan barcha xarajatlar to`g`risida to`liq va aniq

axborot shakllantirilishi, soliq solinadigan bazani to`g`ri aniqlash maqsadida belgilanadi. Moliya-xo`jalik faoliyati bilan bog`liq barcha xarajatlar quyidagilarga guruhlanadi: 1. Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar: a) bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar; b) bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari; v) boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar, shu jumladan ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo`lgan ustama xarajatlar. 2. Ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, biroq asosiy faoliyatdan olingan foydada hisobga olinadigan hamda davr xarajatlariga kiritiladigan xarajatlar: a) sotish xarajatlari; b) boshqarish xarajatlari (ma`muriy sarf-xarajatlar); v) boshqa operatsion xarajatlar va zararlar. 3. Xo`jalik yurituvchi subyektning umumxo`jalik faoliyatidan olingan foyda yoki zararlarni hisoblab chiqishda hisobga olinadigan xo`jalik yurituvchi subyektning moliyaviy faoliyati bo`yicha xarajatlari: a) foizlar bo`yicha xarajatlar; b) xorijiy valyuta bilan operatsiya bo`yicha salbiy kurs tafovutlari; v) qimmatli qog`ozlarga qo`yilgan mablag`larni qayta baholash; g) moliyaviy faoliyat bo`yicha boshqa xarajatlar. 4. Favqulodda zararlar, u foydadan olinadigan soliq to`langunga qadar foyda yoki zararlarni hisoblab chiqishda hisobga olinadi. Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish tannarxiga bevosita mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish bilan bog`liq bo`lgan, ishlab chiqarish texnologiyasi va uni tashkil etish bilan shartlangan xarajatlar kiritiladi. Ularga quyidagilar tegishli bo`ladi: bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar, bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari, boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar, shu jumladan ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo`lgan ustama xarajatlar.

Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ning ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajatlar ularning iqtisodiy mazmuniga ko`ra quyidagi elementlar bilan guruhlarga ajratiladi: 1. Ishlab chiqarish moddiy xarajatlar (qaytariladigan chiqitlar qiymati chiqarib tashlangan holda); 2. Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo`lgan mehnatga haq to`lash xarajatlari; 3. Ishlab chiqarishga tegishli bo`lgan ijtimoiy sug`urtaga ajratmalar; 4. Asosiy fondlar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo`lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi; 5. Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo`lgan boshqa xarajatlar. 1. Moddiy xarajatlar xarajatlarning eng muhim va asosiy qatori hisoblanadi. Ularning jami xarajatlar tarkibidagi salmog`i ishlab chiqarish, faoliyat xususiyatlaridan kelib chiqadi. Sanoat bo`g`inida moddiy xarajatlar salmog`i 60-70 foizgacha tashkil etadi. Ishlab chiqarish bilan bog`liq bo`lgan moddiy xarajatlar tarkibiga quyidagi xarajatlar kiritiladi. Moddiy xarajatlar tarkibi Ishlab chiqariladigan mahsulotning asosini tashkil etib uning tarkibiga kiradigan yoki mahsulot tayyorlashda (ishlarni bajarishda, xizmatlar ko`rsatishda) zarur tarkibiy qism hisoblangan chetdan sotib olinadigan xomashyo va materiallar. Normal texnologiya jarayonini ta`minlash va mahsulotlarni o`rash uchun mahsulot (ishlar, xizmatlar) yoki boshqa ishlab chiqarish ehtiyojlariga sarflanadigan (asbob-uskunalar, binolar, inshootlar va boshqa asosiy vositalar sinovini o`tkazish, nazorat qilish, saqlash, tuzatish va ulardan foydalanish) uchun ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan xarid qilinadigan materiallar, shuningdek‚ asbob-uskunalarni tuzatish uchun ehtiyot qismlar, inventarlarning, xo`jalik buyumlarini va asosiy vositalarga kirmaydigan boshqa mehnat vositalarini qiymati Sotib olinadigan, kelgusida ushbu xo`jalik yurituvchi subyektda montaj qilinadigan yoki qo`shimcha ishlov beriladigan butlovchi buyumlar va yarim

tayyor mahsulotlar Tashqi yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek‚ xo`jalik yurituvchi subyektning ichki tarkibiy bo`linmalari tomonidan bajariladigan faoliyatning asosiy turiga tegishli bo`lmagan ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo`lgan ishlar va xizmatlar Tabiiy xomashyo (yer rekultivatsiyasiga ajratmalar, ixtisoslashtirilgan yuridik shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan yerni rekultivatsiya qilish ishlariga haq to`lash), ildizi bilan beriladigan daraxtga haq to`lash, korxonalar tomonidan suv xo`jaligi tizimlaridan beriladigan iste`mol qilinadigan suv uchun haq to`lash. Sanoatning xomashyo tarmoqlari uchun — yog`och, taxta materiallaridan yoki foydali qazilmalardan (rudadan) foydalanishga huquqlarning amortizatsiya qilinadigan qiymati yoki atrof-muhitni tiklash xarajatlari Texnologik maqsadlarga, energiyaning barcha turlarini ishlab chiqarishga, binolarni isitishga sarflanadigan yonilg`ining chetdan sotib olinadigan barcha turlari, xo`jalik yurituvchi subyektlarning transporti tomonidan bajariladigan ishlab chiqarishga xizmat ko`rsatish bo`yicha transport ishlari Xo`jalik yurituvchi subyektning texnologik, transport va boshqa ishlab chiqarish va xo`jalik ehtiyojlariga sarflanadigan barcha turdagi xarid qilinadigan energiya. (Xo`jalik yurituvchi subyektning o`zi tomonidan ishlab chiqariladigan elektr energiyasiga va energiyaning boshqa turlariga, shuningdek‚ xarid qilinadigan energiyani iste`mol joyigacha transformatsiya qilish va uzatish xarajatlari xarajatlarning tegishli elementlariga kiritiladi) Ishlab chiqarish sohasida moddiy boyliklarning yaroqsizlanishi va kam chiqishi Xo`jalik yurituvchi subyektning transporti va xodimlari tomonidan moddiy resurslarni yetkazish bilan bog`liq xarajatlar (yuklash va tushirish ishlari ham shu jumlaga kiradi) ishlab chiqarish xarajatlarining tegishli elementlariga kirishi kerak (mehnatga haq to`lash xarajatlari, asosiy fondlar amortizatsiyasi, moddiy xarajatlar va boshqalar) Xo`jalik yurituvchi subyektlar tomonidan moddiy resurslarni yetkazib beruvchilardan olinadigan idishlar ham moddiy resurslar qiymatiga kiritiladi

Mahsulot tannarxiga kiritiladigan moddiy resurslar xarajatlaridan qaytariladigan chiqitlar qiymati‚ idish va o`rash-joylash materiallari qiymati ularning amalda sotilishi, foydalanilishi yoki omborga kirim qilinishi narxi bo`yicha chiqarib tashlanadi «Moddiy xarajatlar» elementi bo`yicha aks ettiriladigan moddiy resurslar qiymati sotib olish narxidan, shu jumladan barter bitishuvlarida, qo`shimcha narx (ustama)dan, ta`minot, tashqi iqtisodiy tashkilotlar tomonidan to`lanadigan vositachilik taqdirlashlaridan, tovar birjalari xizmatlari qiymatidan, shu jumladan brokerlik xizmatlaridan, bojlar va yig`imlardan, soliqlardan (korxona keyinchalik qarz surishish, masalan, qo`shilgan qiymat solig`i tarzida qaytarib oladiganlardan tashqari), transportda tashishga haq to`lashdan, tashqi yuridik shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan saqlash va yetkazib berishga haq to`lashdan kelib chiqib shakllanadi Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo`lgan mehnatga haq to`lash xarajatlari. Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo`lgan mehnatga haq to`lash xarajatlari tarkibiga quyidagi moddalar kiritiladi. Mehnat haqi xarajatlari tarkibi Xo`jalik yurituvchi subyektda qabul qilingan mehnatga haq to`lash shakllari va tizimlariga muvofiq bajarilgan narxnomalar, tarif stavkalari va lavozim maoshlaridan kelib chiqib hisoblangan amalda bajarilgan ish uchun ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo`lgan hisoblangan ish haqi, shu jumladan xo`jalik yurituvchi subyektni mukofotlash to`g`risidagi nizomlarda nazarda tutilgan rag`batlantiruvchi tusdagi to`lovlar Kasb mahorati va murabbiylik uchun tarif stavkalariga va okladlarga ustamalar. Ish rejimi va mehnat sharoitlari bilan bog`liq bo`lgan kompensatsiya tusidagi to`lovlar Ish vaxta usulida tashkil etilganda, ish vaqti jamlanib hisoblanganda va qonun hujjatlari bilan belgilangan boshqa hollarda xodimlarga ularga ish vaqtining normal davom etishidan ortiq ishlaganligi munosabati bilan

beriladigan dam olish (ortiqcha ishlangan ish vaqti uchun dam olish) kunlari uchun haq to`lash Ishlanmagan vaqt uchun haq to`lash Xo`jalik yurituvchi subyekt shtatida turmaydigan xodimlar mehnatiga ular tomonidan fuqarolik-huquqiy tusdagi tuzilgan shartnomalar bo`yicha ishlar bajarilganligi uchun haq to`lash, agar bajarilgan ish uchun xodimlar bilan hisob-kitob xo`jalik yurituvchi subyektning o`zi tomonidan amalga oshirilsa pudrat shartnomasi ham shu jumlaga kiradi. Belgilangan tartibga muvofiq ishlab chiqarish jarayonida qatnashuvchi xodimlar mehnatiga haq to`lash xarajatiga kiritiladigan to`lovlarning boshqa turlari 3. Ishlab chiqarishga tegishli bo`lgan ijtimoiy sug`urtaga ajratmalar. Ijtimoiy sug`urta ajratmalari Qonun hujjatlari bilan belgilangan normalar bo`yicha mehnatga haq to`lash tarzidagi daromadlarga ijtimoiy tusdagi majburiy ajratmalar Nodavlat pensiya jamg`armalariga ajratmalar va ixtiyoriy sug`urtaga sug`urta mukofotlari (badallari) 4. Asosiy vositalar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo`lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi. Asosiy vositalar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo`lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi bo`yicha xarajatlar Asosiy ishlab chiqarish vositalarining, shu jumladan moliyaviy ijara (lizing) bo`yicha olingan, buxgalteriya hisobi to`g`risidagi qonun hujjatlariga muvofiq hisoblangan amortizatsiya ajratmalari summasi Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo`lgan nomoddiy aktivlar (Gudvill (firmaning narxi)dan tashqari), buxgalteriya hisobi to`g`risidagi qonun hujjatlariga muvofiq hisoblangan amortizatsiya ajratmalari summasi. Foydali foydalanish muddatini aniqlash imkoni bo`lmagan nomoddiy aktivlar (Gudvill (firmaning narxi)dan tashqari) bo`yicha eskirish normasi besh yil hisobiga

belgilanadi, biroq xo`jalik yurituvchi subyekt faoliyati muddatidan ortiq emas 5. Ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlar. Ular tarkibiga yuqoridagi tarkiblarga kirmaydigan, ishlab chiqarish bilan bevosita va bilvosita bog`liq bo`lgan boshqa xarajatlar kiradi. Ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlar Ishlab chiqarish jarayoniga xizmat ko`rsatish xarajatlari Ishlab chiqarish xodimlarini ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bo`lgan xizmat safarlariga yuborish bo`yicha xarajatlar Ishlab chiqarish xodimlarini va ishlab chiqarish aktivlarini majburiy va ixtiyoriy sug`urta qilish xarajatlari Brak tufayli kelib chiqadigan yo`qotishlar Ishlab chiqarishning ichki sabablariga ko`ra bekor turishlar tufayli yo`qotishlar Kafolatli xizmat muddati belgilangan buyumlarni kafolatli tuzatish va ularga kafolatli xizmat ko`rsatish xarajatlari Mahsulot (xizmatlar)ning majburiy sertifikatsiya qilish xarajatlari Ishlab chiqarish jarohatlari tufayli mehnat qobiliyati yo`qolishi munosabati bilan tegishli vakolatli organlarning qarorlari asosida va qarorlarisiz to`lanadigan nafaqalar Umumiy foydalaniladigan yo`lovchilar transporti xizmat ko`rsatmaydigan yo`nalishlarda xodimlarni ish joyiga olib borish va olib kelish bilan bog`liq xarajatlar Obyektlarni davlat kapital qo`yilmalari hisobiga qurishda qurilish tavakkalchiliklarini sug`urta qilish bilan bog`liq xarajatlar Gudvill (firma narxi)ning nomoddiy aktivi summasini hisobdan chiqarish bilan bog`liq xarajatlar, ishlab chiqarish maqsadida bo`lmagan mol-mulk yuzasidan belgilangan tartibda Qazib oluvchi tarmoqlarda tayyorgarlik ishlari bo`yicha xarajatlar, agar ular kapital xarajatlarga tegishli bo`lmasa (ya`ni asosiy vositalar sifatida kapitallashtirilmasa). Ushbu xarajatlar «Kelgusi davrlar xarajatlari» sifatida qaraladi va ularni qaytarishning belgilangan muddati mobaynida teng ravishda ishlab chiqarish tannarxiga yoki qazib olingan mahsulotning hajmi va

miqdoriga mutanosib ravishda hisobdan chiqariladi. Kelgusi davrlar xarajatlarini hisobdan chiqarishning tanlangan metodi xo`jalik yurituvchi subyektning hisobga olish siyosatida aks ettirilishi kerak Ishlab chiqarish jarayonida qatnashadigan xodimlarga vaqtincha mehnatga layoqatsizlik, homiladorlik va tug`ish nafaqalari to`lash bilan bog`liq xarajatlar qonun hujjatlarida belgilangan tartibga muvofiq to`lanishi kerak O`zgaruvchan va o`zgarmas xarajatlar tahlili Xalqaro amaliyotda ishlab chiqarish xarajatlari ikkita toifaga bo`linadi. Ya`ni, o`zgaruvchan va o`zgarmas xarajatlar. O`zgaruvchan xarajatlar mahsulot ishlab chiqarish hajmiga mos ravishda o`zgarib boradi. O`zgarmas xarajatlar mahsulot ishlab chiqarish hajmiga bog`liq bo`lmagan holda barqaror qoladi. Ushbu tarkiblash, xarajatlarni boshqarish va ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning zaruriy sharti hisoblanadi. O`zgaruvchan xarajatlarni hisoblash metodologiyasini bilish biznesning daromadli bo`lishiga erishish maqsadida ishlab chiqarish birligiga sarflangan xarajatlarni kamaytirishga yordam beradi. O`zgaruvchan xarajatlarni tarkiblash va ularni hisobga olish birinchi bor AQShda ishlatilgan bo`lib, uning nomi “direkt-kost”, Yevropada esa “marjinal-kost” deb nomlangan. Ularning farqi shundaki, ular to`g`ri va o`zgaruvchan xarajatlar kalkulyatsiyasi sifatida nomlanishidadir. Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari bo`yicha o`zgaruvchan xarajatlarning to`g`ri va egri turlari tarkiblanadi. Shuningdek, o`zgaruvchan xarajatlarning proporsional, degressiv, progressiv turlari guruhlanadi. Ularning o`zgaruvchanligini quyidagi chizmalarda tavsiflash mumkin.

Proporsional Degressiv Progressiv rasm. Proporsional, degressiv, progressiv o`zgaruvchan xarajatlar Ishlab chiqarish xarajatlarini o`zgaruvchan va o`zgarmas xarajatlarga to`g`ri tarkiblash va hisoblash tahlil natijasiga muhim ta`sir ko`rsatadi. Shu sababli ularni tarkiblashda ya`ni turkumlashda aniqligiga muhim e`tibor qaratish lozim. O`zgarmas xarajatlar mahsulot ishlab chiqarilmagan hollarda ham majburiyatlarni yuzaga keltirishini hisobga olsak, bu tarkiblash juda muhim hisoblanadi. Yalpi natijaga ta`sir etmagan birlik oxir-oqibatda xarajatlarni boshqarish va ishlab chiqarish samaradorligini to`g`ri baholamaslikka olib keladi. Ishlab chiqarish xarajatlarining o`zgaruvchan va o`zgarmas xarajatlar tarkibi va ularning mahsulot birligiga nisbatan o`zgarishi Mahsulot ishlab chiqarish miqdori, dona Doimiy xarajatlar, ming so`m O`zgaruv chan xarajatlar, ming so`m Jami xarajatlar, ming so`m Mahsulot birligiga to`g`ri keladigan o`zgaruvch an xarajat, ming so`m Maxsulot birligiga to`g`ri keladiga n o`zgarma s xarajat, ming so`m Bir birlikka jami xarajatlar, ming so`m 10000 125000 361200 486200 36,12 12,50 48,620 11000 125000 414920 539920 37,72 11,36 49,083 12000 125000 477360 602360 39,78 10,41 50,196 13000 125000 533260 658260 41,02 9,615 50,635 14000 125000 600600 725600 42,90 8,928 51,828 15000 125000 675300 800300 45,02 8,333 53,353 16000 125000 769600 894600 48,10 7,812 55,912

Yuqoridagi jadval ma`lumotlaridan mahsulot birligiga to`g`ri keladigan o`zgaruvchan xarajatlar ishlab chiqarish miqdorining o`zgarishiga mos ravishda oshib borganligini, o`zgarmas xarajatlarning esa tushib borganligini ko`rish mumkin. Bir birlik mahsulotga to`g`ri keladigan xarajat o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillarni tahlil qilish xarajatlarini boshqarishda eng muhim usul hisoblanadi. Bir birlikka xarajatlarning o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillarga: o`zgaruvchan xarajatlar, o`zgarmas xarajatlar, ularning jami xarajatlar tarkibidagi salmog`ining o`zgarishi, tarkib elementlardagi o`zgarishlar kiradi: Si = Fi / Qi + Vi Bunda:Si – i-mahsulot birligini tannarxi; Fi – i-mahsulot birligiga doimiy xarajatlar; Qi – i-mahsulot birligini ishlab chiqarish hajmi; Vi – i-mahsulot birligiga o`zgaruvchan xarajatlar.

Mahsulot birligiga to`g`ri keladigan jami xarajatlar o` zgarishining tahlili Ko`rsatkichlar O`lchov birligi Reja Haqiqatda Rejadan farqi 1. Ishlab chiqarish hajmi dona 16 000 15 478 -522 2. Doimiy xarajatlar ming so`m 255 000.0 269 600.0 +14 600,0 3. O`zgaruvchan xarajatlar ming so`m 718 400.0 845 098,8 +126 698,8 4. Jami ishlab chiqarish xarajatlari ming so`m 973 400.0 1 114 698,8 +141 298,8 5. Mahsulot birligiga o`zgaruvchan xarajatlar ming so`m 44,90 54,60 +9,70 6. Mahsulot birligiga doimiy xarajatlar ming so`m 15,94 17,42 +1,48 7. Mahsulot birligining jami tannarxi ming so`m 60,84 72,02 +11,18 Bir birlik mahsulot tannarxi rejaga nisbatan 11,18 (72,02-60,84) ming so`mga o`sgan. Sr = (Fr/Qr)+Vr=(255000/16000)+(973400/16000)=15,94+44,90=60,84 Ssh1 = (Fr/Qx)+Vr=(255000/15478)+(973400/16000)=16,47+44,90=61,37 Ssh2 = (Fx/Qx)+Vr=(269600/15478)+(973400/16000)=17,42+44,90=62,32 Sx = (Fx/Qx)+Vx=(269600/15478)+(845098/15478)=17,42+54,60=72,02 Omillar ta`siri: 1. Ishlab chiqarish hajmining o`zgarishi ta`siri = 61,37-60,84=0,54 ming so`m. 2. Doimiy xarajatlar o`zgarishi ta`siri = 62,32-61,32=0,94 ming so`m 3. O`zgaruvchan xarajatlar o`zgarishi ta`siri = 72,02-62,32=9,70 ming so`m Jami o`zgarish = 0,54+0,94+9,70=11,18 ming so`m

Xarajatlarni umumiy hajmi va ularni asosiy elementlari bo`yicha baholash, tahlil qilish Ishlab chiqarish xarajatlarining analitik va sintetik hisobida analiz va sintez qoidasiga asoslaniladi. Shu sababli ham “analitika”, “sintetika” so`zlari buxgalteriya hisobining muhim tushunchalariga aylangan. Ularning mazmuniga e`tibor qaratsangiz “analitika” – butunni bo`laklarga bo`lish, “sintetika” bo`laklarni birlashtirish, umumlashtirish ma`nosini anglatadi va bu analitik va sintetik hisobning to`liq mazmunini ifoda etadi. Xarajatlarni umumiy hajmda o`rganish moliyaviy hisob obyektiga kiradi. Uning birlik elementlari, kalkulyatsiya moddalari bo`yicha o`rganish boshqaruv hisobi obyektiga kiradi. Xarajatlarning umumiy hajmi bo`yicha o`rganishda quyidagi muhim jihatlarga ahamiyat qaratiladi: - jami xarajatlarning umumiy o`zgarishlari tahliliga; - jami xarajat o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillar tahliliga; - bir so`mlik ishlab chiqarilgan, sotilgan mahsulotga to`g`ri keladigan xarajat tahliliga. Jami xarajatlarning umumiy o`zgarishi rejaga va o`tgan yillarga nisbatan mutlaq va nisbiy o`zgarishlarni aniqlash orqali baholanadi. Jami ishlab chiqarish xarajatlarining o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillar sifatida doimiy xarajatlarning o`zgarishi, mahsulot birligiga o`zgaruvchan xarajatlarning o`zgarishi ta`siri, mahsulot ishlab chiqarish miqdorining o`zgarishi ta`sir etadi. Xarajatlar o`zgarishiga albatta ichki birliklar sifatida sarf normalari va baholarining o`zgarishi ham tarkiblanadi. Bu kabi omillar xarajat elementlari bo`yicha farq qiladi. Jami ishlab chiqarish xarajatlari va ularning omilli tahlili Ko`rsatkichlar O`tgan yil Hisobot yili Farqi (+/-), ming so`m O`sish darajasi, %summasi, ming tarkibi, % summasi, ming tarkibi, %

so`m. so`m. 1.Ishlab chiqarish xarajatlari jami shu jumladan: 541 131 100,00 686 079 100,00 +144 948 126,79 1.1. O`zgaruvchan xarajatlar 464 070 85,76 579 800 84,51 +115 730 124,94 1.2. O`zgarmas xarajatlar 77 061 14,24 106 279 15,49 +29 218 137,92 2. Ishlab chiqarish hajmi 572 661 - 717 416 - +144 755 125,30 Mahsulot ishlab chiqarish tannarxini o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillar ta`sirini quyidagi hisob-kitoblarda ko`rib o`tish mumkin. Ishlab chiqarish xarajatlarining jami o`zgarishi: 686 079–541 131=+144 948 ming so`m (o`sish). Joriy davr mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarini qayta hisoblash: a) o`zgaruvchan xarajatlar: 464 070*1,253=581 479,7 ming so`m. (mahsulot hajmining o`zgarishiga mos o`zgaradi); b) o`zgarmas xarajatlar: 77 061 ming so`m (bazaviy miqdorda qoladi). Jami: 581 479,7+77 061=658 540,7 ming so`m Joriy davr mahsulot hajmining o`tgan davr bahosi va ta`rifi bo`yicha hisob- kitobi: 541 131/572 661*717416=677 916 ming so`m Omillar ta`siri: a) Ishlab chiqarish hajmi: 658 540,7–541 131=+117 409,7 ming so`m (o`sish)

yoki 581 479,7–464070=+117 409,7 ming so`m (o`sish) b) Baho va ta`riflar o`zgarishi: 686 079–677 916=+8 163 ming so`m (o`sish) v) tarkib va jami xarajatlar summasi: 677 916–658 540,7=+19 375,3 ming so`m (o`sish) Jami o`zgarish: 117 409,7+8 163+19 375,3=+144 948 ming so`m Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ning ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajatlar ularning iqtisodiy mazmuniga ko`ra: ishlab chiqarish moddiy xarajatlar (qaytariladigan chiqitlar qiymati chiqarib tashlangan holda); ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo`lgan mehnatga haq to`lash xarajatlari; ishlab chiqarishga tegishli bo`lgan ijtimoiy sug`urtaga ajratmalar; asosiy fondlar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo`lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi; ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo`lgan boshqa xarajatlar. Ishlab chiqarish xarajatlarini turi, tarkibi, dinamikasi bo`yicha tahlil qilish‚ ularni nazorat qilish, maqsadli boshqarish imkonini beradi. Iqtisodiy elementlari bo` yicha ishlab chiqarish xarajatlari tahlili Ko`rsatkichlar O`tgan yil Hisobot yili O`sish darajasi, % Farqi (+ , -) summ a, ming so`m. tarkibi, % summa, ming so`m tarkibi, % summa, ming so`m. tarkibi, % Moddiy xarajatlar 434 236 80,25 539 694 78,66 124,29 +105 458 -1,59 Mehnat haqi xarajatlari 63 014 11,64 79 500 11,59 126,16 +16 486 -0,05 Yagona ijtimoiy to`lov 22 641 4,18 28 012 4,08 123,72 +5 371 -0,10 Amortizatsiya 7 194 1,33 9 214 1,34 128,08 +2 020 +0,01 Boshqa xarajatlar 14 046 2,60 29 659 4,33 211,16 +15 613 +1,73 Jami xarajatlar 541 131 100,00 686 079 100,00 126,79 +144 948 - Ishlab 572 668 - 717 416 - 125,30 +144 748 -

chiqarish hajmi Bir so`mlik mahsulotga, (sotilgan mahsulotga) to`g`ri keladigan ishlab chiqarish xarajatlari 0,9449 - 0,9563 - 101,2 +0,0114 - Tahlil natijalari shuni ko`rsatadiki, korxonada ishlab chiqarish xarajatlarining jami o`zgarishi 144 948 ming so`mga yoki 26,79%ga o`sganligini ko`rish mumkin. Eng yuqori o`zgarishlar moddiy xarajatlar (10 548 ming so`m yoki 24,29%), mehnat haqi xarajatlari (16 486 ming so`m yoki 26,16%) qatoriga to`g`ri keladi. Albatta ish haqidan ajratmalar qatoriga ham mehnat haqi o`zgarishiga mos ravishda oshib boradi. Ishlab chiqarish xarajatlarining vertikal tahlilidan ko`rinadiki, jami ishlab chiqarish xarajatlari tarkibida moddiy xarajatlar salmog`i eng yuqori o`rinni tashkil etgan. Bir so`mlik mahsulotga qilingan ishlab chiqarish xarajatlari o`tgan yilga nisbatan 1,2%ga yoki 1,14 tiyinga o`zgargan. Xarajatlarni faoliyat turlari, javobgarlik markazlari kalkulyatsiya moddalari bo`yicha tahlili Faoliyat turlari bo`yicha xarajatlar quyidagi turlarga ajratiladi: - ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko`rsatish) xarajatlari; - tijorat xarajatlari; - boshqaruv xarajatlari.

Asosiy faoliyat turi sifatida mahsulot ishlab chiqarish va tushumning eng yuqori ulushiga ega bo`lgan faoliyat turi belgilanadi. Ishlab chiqarish xarajatlarini faoliyat turlari bo` yicha tahlili Ko`rsatkichlar O`tgan yil Hisobot yili Farqi (+/-), ming so`m O`sish darajasi, %summasi, ming so`m. tarkibi, % summasi, ming so`m tarkibi, % Umumxo`jalik faoliyati bo`yicha jami xarajatlar Shu jumladan: 752016 100,00 988669 100 236653 131.46 1. Jami ishlab chiqarish xarajatlari 541131 71.95 686079 69.39 +144948 126.78 2. Tijorat xarajatlari, ming so`m 125640 16.72 186540 18.87 +60900 148.47 3. Boshqaruv xarajatlari, ming so`m 85245 11.33 116050 11.74 +30805 136.13 2. Sotilgan mahsulot hajmi, ming so`m 572661 - 717416 - +141755 125.27 4. Bir so`mlik sotilgan mahsulotga to`g`ri keladigan ishlab chiqarish xarajatlari 0.9449 - 0.9563 - +0.0114 101.2 5. Bir so`mlik sotilgan 0.2193 - 0.2600 - +0.0407 118.5

mahsulotga to`g`ri keladigan tijorat xarajatlari 6. Bir so`mlik sotilgan mahsulotga to`g`ri keladigan boshqaruv xarajatlari 0.1488 - 0.1617 - +0.0129 108.6 Javobgarlik markazlari bo`yicha xarajatlar tahlili. Javobgarlik markazlarining odatda foydaga, xarajatga va investitsiyaga nisbatan turlari tarkiblanadi. Foyda bo`yicha javobgarlik markazlari daromad va xarajatlarni o`rganish va foydani maksimallashtirishni, xarajatlarni o`rganish esa faqat xarajatlarni minimallashtirishga qaratilgan. Investitsiyaga nisbatan esa nafaqat daromad va xarajatlar, balki foydaning ishlatilishi ham baholanadi. Ishlab chiqarish hisobi bo`yicha javobgarlikning quyidagi markazlari belgilanadi: ta`minot; ishlab chiqarish; sotish va boshqaruv. Korporativ boshqaruv nazariyasi va amaliyotiga ko`ra korxonalar tarkibiy birliklari, bo`limlar, do`konlar, xizmatlar yoki guruhlar moliyaviy javobgarlik markazlari hisoblanadi. Ularning rahbarlari muayyan yo`nalish va menejment vazifalarini bajarish uchun mas`uldirlar. Xarajatlar bo`yicha javobgarlik markazlari – xarajatlarni byudjetlash bo`yicha vazifalarni bajarish uchun mas`ul bo`lgan bo`linma (birliklar to`plami) dir. Korxonada xarajatlar bo`yicha javobgarlik markazlari quyidagi bo`limlarda tashkil topadi: - boshqaruv faoliyati; - marketing faoliyati; - informatsion texnologiyalar; - logistika; - ombor faoliyati;

- ta`minot; - ishlab chiqarish. Daromad markazlari javobgarlik markazlari: - sotish (tovarlar turlari bo`yicha); - filiallar, bo`limlardan iborat. Xarajatlar bo`yicha javobgarlik markazlari – sex, uchastka, brigada va bo`limlardan iborat. Javobgarlik markazlari bo`yicha xarajatlar tahlili (mln so` m) Nazorat qilinadigan xarajatlar Xarajatlar Xarajatlarning o`zgarishi, (+,-) Smeta bo`yicha Haqiqatd a Oy davomida Yil boshidan №1-bo`lim masteri hisoboti 1. Materiallar 100,0 98,0 -2,0 -1,0 2. Ish haqi 50,0 51,0 +1,0 +0,5 3. Xizmat ko`rsatuvchi tarkib ish haqi 22,0 22,5 +0,5 +0,3 4. Yoqilg`i va elektr energiya 18,0 19,0 +1,0 +0,7 5. Uskunalar ishlatish va ta`mirlash xarajatlari 20,0 19,5 -0,5 -0,5 6. Boshqa xarajatlar 10,0 10,5 +0,5 -0,3 7. Jami xarajatlar 220,0 220,5 +0,5 -0,3 №1 sex boshlig`i hisoboti 1. Sex boshqaruvi apparatini saqlash xarajatlari 40,0 41,0 +1,0 - 2. Boshqa sex tarkibini saqlash xarajatlari 30,0 29,0 -1,0 -2,0 3. Bino, inshoot va inventarlarni joriy saqlash xarajatlari 100,0 102,0 +2,0 -1,0 4. Samaradorlikka ta`sir etmaydigan xarajatlar X 2,0 +2,0 +5,0 5. Sexning boshqa 30,0 29,0 -1,0 -3,0

xarajatlari 6. Sex bo`yicha jami xarajatlar 200,0 203,0 +3,0 -1,0 Bo`limlar bo`yicha xarajatlar №1 bo`lim 220,0 220,5 +0,5 -0,3 №2 bo`lim 200,0 205,0 +5,0 +7,0 №3 bo`lim 280,0 278,0 -2,0 -3,0 7. Bo`limlar bo`yicha jami xarajat 700,0 703,5 +3,5 +3,7 8 Sex bo`yicha barcha xarajatlar 900 906,5 +6,5 +2,7 Iqtisod bo`yicha direktor o`rinbosari hisoboti 1. Korxonani boshqaruvi xarajatlari 200,0 206,0 +6,0 +10,0 2. Umumxo`jalik xarajatlari 200,0 195,0 -5,0 -7,0 3. Soliqlar, yig`imlar va ajratmalar 100,0 100,0 - +1,0 4. Samaradorlikka ta`sir qilmaydigan xarajatlar x 50,0 +50 100 5. Jami (korxona bo`yicha barcha) xarajatlar 500,0 551,0 +51 104 6. Sexlar bo`yicha xarajatlar №1 Sex 900,0 906,5 +6,5 +2,7 №2 Sex 800,0 790,5 -9,5 -2,7 №3 Sex 1000,0 1005,0 +5 10 Sexlar bo`yicha jami: 2700,0 2702,0 +2 10 7. Korxona bo`yicha barcha xarajatlar 3200,0 3253,0 +53 114 Kalkulyatsiya moddalari bo`yicha tahlil. Mahsulotlarning ishlab chiqarish bilan bog`liq bo`lgan xarajatlari tarkibini iqtisodiy elementlari va kalkulyatsiya moddalari bo`yicha quyidagi tarkibda berish mumkin.

Ishlab chiqarish xarajatlarining iqtisodiy elementlari va kalkulyatsiya moddalari bo` yicha turkumlanishi Xarajatlarning iqtisodiy elementlari Mahsulot tannarxini kalkulyatsion moddalari 1 2 Ishlab chiqarish xarakteridagi bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar Xomashyo Yoqilg`i Elektr quvvati Ehtiyot qismlar Idishlar va hokazo Ishlab chiqarish xarakteridagi bevosita va bilvosita mehnat haqi xarajatlari Asosiy ish haqlari Qo`shimcha ish haqlari Ish haqiga ustamalar Ishlab chiqarishga taalluqli mehnat haqidan ajratmalar Ijtimoiy ta`minot bo`limiga Mehnat birjasiga Kasaba uyushmasiga Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi, eskirish xarajatlari Asosiy vositalarning eskirishi Nomoddiy aktivlarning eskirishi Asosiy vosita va nomoddiy aktivlarni ijara haqlari Ishlab chiqarish xarakteridagi boshqa xarajatlar Turli ishlar va xizmatlar Soliqlar, yig`imlar va hokazo. Korxona bo`yicha jami xarajatlar faqat iqtisodiy elementlari bo`yicha o`rganiladi. Mahsulotlar turi va turkumi bo`yicha ishlab chiqarish xarajatlari kalkulyatsiya moddalari bo`yicha o`rganiladi. Tahlil etishda ishlab chiqarish xarajatlarining jami o`zgarishi va uning tarkibi bo`yicha o`zgarishlari mutlaq va nisbiy jihatdan o`rganiladi. Xarajatlarni moddalari bo`yicha tahlili № Xarajat moddalari Haqiqatda ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi, ming so`m Farqlanishi (+,-)

Reja tannarxi bo`yicha Haqiqiy tannarxi bo`yich a Ming so`m % da Rejaga nisbata n Jami reja tannarxiga nisbatan A B 1 2 3 4 5 1 Xomashyo va materiallar 43 456 37 865 -5 591 -12,9 -2,75 2 Qaytarilgan chiqitlar -96 -107 -11 +11,5 -0,01 3 Xomashyo va materiallar sarfi chiqitlar qaytarilgan holda (1- 2) 43 360 37 758 -5 602 -12,9 -2,75 4 Korxona va tashkilotlardan sotib olingan buyumlar, yarim fabrikatlar va ishlab chiqarish xarakteridagi xizmatlar 19 344 17 134 -2 210 -11,4 -1,09 5 Texnologik maqsadlar uchun elektr energiya va yoqilg`i sarfi 1 006 1 024 +18 +1,8 +0,01 6 Moddiy xarajatlar jami 63 710 55 916 -7 794 -12,2 -3,83 7 Ishchilarning asosiy ish haqi 46 783 42 424 -4 359 -9,3 -2,14 8 Ishchilarning qo`shimcha ish haqi 8 561 8 545 -16 -0,2 -0,01 9 Ijtimoiy sug`urta xarajatlari 23 730 21 353 -2 377 -10,0 -1,17 1 0 Ish haqi va ajratmalarga xarajatlar jami 79 074 72 322 -6 752 -8,5 -3,32 1 1 Ishlab chiqarishga tayyorlash va o`zlashtirish xarajatlari 2 561 2 549 -12 -0,5 -0,01 1 2 Uskunalarni saqlash va ishlatish xarajatlari 10 716 10 329 -387 -3,6 -0,19 1 3 Sex xarajatlari 13 170 12873 -297 -2,3 -0,15 1 4 Umumxo`jalik xarajatlari 18 420 18 515 +95 +0,5 +0,05 1 Ishlab chiqarishni tayyorlash 44 867 44 266 -601 -1,3 -0,30

5 va o`zlashtirish xarajatlari jami 1 6 Brakdan yo`qotishlar X 72 +72 X +0,04 1 7 Boshqa ishlab chiqarish xarajatlari 15 903 19 554 +3 651 +23,0 +1,79 1 8 Tovar mahsulotining jami ishlab chiqarish tannarxi 203 554 19 2130 -11 424 -5,6 x Korxonada moddiy xarajatlar reja tannarxiga nisbatan 7 794 ming so`mga, nisbiy ifodada 12,2%ga kam sarflangan, jami reja tannarxida moddiy xarajatlar o`zgarishining salmog`i 3,38%ga teng bo`lgan. Ish haqi va ish haqidan ajratmalar reja tannarxiga nisbatan 6 752 ming so`mga, nisbiy ifodada 3,32%ga kam sarflangan. Mahsulotning reja tannarxi 11 424 ming so`mga kam bo`lgan, nisbiy ifodada mahsulotning to`liq tannarxi 12,2%ga arzonlashtirishga erishilgan. Bu o`zgarishlarni albatta ijobiy deyish mumkin. Moddiy, mehnat haqi, asosiy vositalarni saqlash va ishlatish xarajatlari tahlili Moddiy xarajatlar. Moddiy xarajatlar ishlab chiqarish xarajatlarining asosiy qismini tashkil etadi va shu sababli ham ularni tahlil etishga muhim ahamiyat qaratiladi. Moddiy xarajatlar tahlili oldiga quyidagi vazifalar qo`yiladi: - moddiy xarajatlarning rejaga va o`tgan yillarga nisbatan o`zgarishlarni va ularning o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillarni o`rganish; - moddiy xarajatlarni iqtisod qilish yuzasidan imkoniyatlarni aniqlash; - mahsulotning moddiy xarajatlar sig`imiga baho berish va ulardan samarali foydalanishning ichki imkoniyatlarini aniqlash; - moddiy resurslardan tejamli va natijali foydalanish yo`llarini aniqlash. Moddiy xarajatlar tahlili ularning o`zgarishini o`rganishdan boshlanadi. Moddiy xarajatlarning o`zgarishi va unga ta`sir etuvchi omillarni quyidagi jadval ma`lumotlari asosida ko`rib o`tishimiz mumkin.

Moddiy xarajatlar va ularning o`zgarishi va unga ta`sir etuvchi omillar tahlili Moddiy xarajatlar va ularning o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillar Summasi 1. Reja bo`yicha moddiy xarajatlar 35 250 2. Haqiqatdagi mahsulot hajmi va tarkibi bo`yicha qayta hisoblangan rejadagi moddiy xarajatlar 35 600 3. Haqiqatdagi moddiy xarajatlar 35 700 4. Jami o`zgarish +450 Shu jumladan: 4.1. Ishlab chiqarish hajmining o`zgarishi hisobiga +3 525 (35 250*10/100) 4.2. Ishlab chiqarilgan mahsulot strukturasining o`zgarishi hisobiga -3 175 (35 600-35 250-3 525) 4.3. Materiallar tarkibining o`zgarishi hisobiga +100 ( 35 700-35 600) *Mahsulot ishlab chiqarish hajmining o`sish darajasi – 10 % Moddiy xarajatlarning reja bo`yicha tannarxi 35 250 mln so`m qilib belgilangan. Lekin, uning haqiqiy tannarxi 35 700 mln so`mga teng bo`lgan. Moddiy xarajatlarning jami o`zgarishi +450 mln so`mni tashkil qilgan. Ushbu o`zgarishga ishlab chiqarish hajmining o`zgarishi hisobiga (moddiy xarajatlar o`zgaruvchan xarajatlar tarkibiga kirib mahsulot ishlab chiqarish hajmiga mos ravishda o`sib borishi tufayli) +3 525 mln so`mga ortganligini, ishlab chiqarilgan mahsulotlarning strukturaviy o`zgarishlari hisobiga -3 175 mln so`mga kamayganligini, materiallar tarkibining o`zgarishi hisobiga o`zgarish +100 mln so`mni tashkil etganligini ko`rish mumkin. Barcha omillar ta`sirini jamlasak, uning umumiy o`zgarishga teng ekanligini ko`rish mumkin (+3 525+(-3 175)+100). Ish haqi xarajatlari tahlili. Ish haqi xarajatlari ishlab chiqarish korxonalarida salmog`i bo`yicha moddiy xarajatlardan keyin ikkinchi o`rinda turuvchi xarajat elementi hisoblanadi. O`z navbatida ish haqi xarajatlari uchinchi muhim xarajat elementi ish haqidan ajratmalar uchun ham asos bo`ladi. Ish haqidan ajratmalarning kichik va yirik biznes vakillariga nisbatan 15 va 25 foizlik normalari belgilangan. Ish haqidan ajratmalarning mahsulot ishlab chiqarish tannarxida sig`imlilik darajasi ish haqiga birlashtirilgan holda o`rganiladi. Eng

muhim ko`rsatkichlar sifatida tahlil etishda quyidagi ko`rsatkichlar tarkiblanadi: ish haqi fondi, bitta xodimga to`g`ri keladigan o`rtacha oylik ish haqi, bir ishchiga to`g`ri keladigan ish o`rtacha oylik ish haqi, bir kunlik o`rtacha ish haqi, bir soatlik o`rtacha ish haqi. Korxonada ish haqi fondining tahlili Ko`rsatkichlar Sanoat ishlab chiqarish xodimlari Ishchilar Ish haqi fondi, mln so`m O`tgan yil 17 706,9 17 116,5 Haqiqatda 26 025,6 19 767,0 Farqi (+,-) +8 318,7 +2 650,5 Xodimlarning o`rtacha ro`yxat bo`yicha soni, kishi O`tgan yil 1 065 844 Haqiqatda 962 769 Farqi (+,-) -103 -75 Xodimlarning o`rtacha ish haqi, ming so`m O`tgan yil 16 626,2 20 280,9 Hisobot yili 27 053,6. 25 704,4 Farqi (+,-) +10 427,4 +5 426,6 Ish haqi fondining jami o`zgarishi, ming so`m +8 318,7 +2 650,5 Shu jumladan: Xodimlar soni o`zgarishi hisobiga, ming so`m -1 712,5 -1 521,0 O`rtacha ish haqi o`zgarishi hisobiga, ming so`m +10 031,1 +4 171,5 Korxonada ish haqi fondining o`tgan yilga nisbatan o`zgarishi sanoat ishlab chiqarish xodimlari bo`yicha 8 318,7 mln so`mni, ishchilar bo`yicha 2650,5 mln so`mni tashkil qilgan.

Xodimlarning o`rtacha ro`yxatdagi soni o`tgan yilga nisbatan sanoat ishlab chiqarish xodimlari bo`yicha 103 kishiga, ishchilarning o`rtacha ro`yxatdagi soni 75 kishiga kam bo`lgan. Xodimlarning o`rtacha ish haqi o`tgan yilga nisbatan sanoat ishlab chiqarish xodimlari bo`yicha +8 318,7 ming so`mga, ishchilar bo`yicha 2 650,5 ming so`mga o`sganligini ko`rish mumkin. Ish haqi fondining o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillar sifatida xodimlar sonining o`zgarishi va o`rtacha bir xodimga to`g`ri keladigan ish haqining o`zgarishi hisob-kitob qilinadi. Korxonada ushbu omillar hisobiga mehnat haqi fondining o`zgarishi sanoat ishlab chiqarish xodimlariga nisbatan +10 031 ming so`m (bir xodimga o`rtacha ish haqining o`zgarishi (10 427,4)) va -1 712,5 ming so`mni (sanoat ishlab chiqarish xodimlari sonining o`zgarishi hisobiga (-103)) tashkil etgan. Ishchilarning mehnat haqi fondining o`tgan yilga nisbatan o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillari hisob-kitobi mos ravishda +4 171,5 ming so`m va -1 521,0 ming so`mga teng bo`lgan. Bitta xodimga yoki bitta ishchiga to`g`ri keladigan ish haqi o`zgarishlariga ta`sir etuvchi omillarni quyidagi jadval ma`lumotlari asosida hisob-kitob qilish mumkin. Ishchilarning o`rtacha ish haqi va uning o`zgarishiga ta` sir etuvchi omillar tahlili Ko`rsatkichlar O`tgan yil Hisobot yili Farqi (+, -) O`sis h darajasi, % 1. Ishchilar mehnat haqi fondi, ming so`m 17 116,5 19 767,0 -2 650,5 115,5 2. Ishchilarning o`rtacha ro`yxat soni, kishi 844 769 -75 91,1 Z. Bitta ishchiga to`g`ri keladigan o`rtacha ish haqi, so`m 20 280,2 25 704,8 +5 424,6 126,7 4. Ishchilar tomonidan ishlangan kishi kunlari, ming kishi-kun 176,34 167,8 -8,5 95,2 5. Ishchilar tomonidan ishlangan 1 467,2 1 412,8 -54.4 96,3

jami ish soatlari, ming kishi soat 6. Bitta ishchi tomonidan ishlangan kishi kuni (4/2) 208,9 218,2 +9,3 104,4 7. Ish kuni davomiyligi, soat (5/4) 8,32 8,42 +0,1 101,2 8. Bitta ishchiga to`g`ri keladigan bir soatlik ish haqi, ming so`m (1/5) 11,67 13,99 +2,32 238,9 Ish haqining o`zgarishi, ming so`m x x +5 424,6 x Ish kuni o`zgarishi (+9,3)x8,32x11,67 = +903,0 x Ish kuni davomiyligi o`zgarishi 218,2x(+0,1)x11,6 7 = +254,6 x 1 soatlik mehnatga haq to`lash qiymatining o`zgarishi 218,2x8,42x(+2,32 ) = +4 264,4 x Ishlarning o`rtacha ish haqi va uning o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillar tahlilidan quyidagi xulosalarni chiqarish mumkin: - ish kuni o`zgarishi hisobiga o`rtacha ish haqining o`zgarishi 903 ming so`mga ortgan; - ish kuni davomiyligining o`zgarishi hisobiga o`rtacha ish haqining o`zgarishi +254,6 ming so`mga ortgan; - bir soatlik mehnatga haq to`lashning o`zgarishi hisobiga o`rtacha ish haqi +4 264,4 ming so`mga ortgan; - ish haqining jami o`zgarishi 5 424,6 ming so`mga teng bo`lgan. Mahsulotning mehnat sig`imi va mehnat haqining o`sish darajasi ishlab chiqarishga yangi texnikalarni ishga tushirilishiga, ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish darajasiga, mehnatni tashkil etilishiga, xodimlarning malaka darajasiga va boshqa innovatsion o`zgarishlarga bog`liqdir. Amortizatsiya va eskirish xarajatlari tahlili. Amortizatsiya va eskirish xarajatlari asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarga xos tushunchalar hisoblanadi. Ularning iqtisodiy mazmunini bilish uchun albatta quyidagi tushunchalarning tasnifini bilish lozim.

Aktivning balans qiymati – har qanday jamg`arilgan eskirish va yig`ilgan qadrsizlanish bo`yicha zararlar chegirib tashlanganidan so`ng, aktivning tan olinadigan summasi bu uning balans qiymatidir. Aktivning tannarxi – bu aktivni uning haridi yoki qurilishi paytida sotib olish uchun to`langan pul mablag`i yoki pul mablag`i ekvivalentidagi qiymat yoki boshqa turdagi uning evaziga berilgan tovonning haqqoniy qiymati yoki ushbu aktivning dastlabki tan olinishidagi qiymatdir. Aktivning eskirish hisoblanadigan qiymati – bu aktivning tugatish qiymati chegirilgandagi tannarxi yoki tannarx o`rniga aks ettiriladigan boshqa qiymatdir. Aktivning eskirishi – bu aktivning eskirishi hisoblanadigan aktiv qiymatini uning foydali xizmat muddati davomida sistematik tarzda xarajatlarga olib borishdir. Asosiy vositalar – quyidagilar uchun mo`ljallangan moddiy aktivlardir: (a) mahsulotlarni ishlab chiqarish yoki yetkazib berish, yoki xizmatlarni ko`rsatish, yoki boshqa tomonlarga ijaraga berish, yoki ma`muriy maqsadlarda foydalanish uchun mo`ljallangan; va (b) bir davrdan uzoqroq muddat davomida foydalanilishi kutilgan. Aktivning qoplanadigan qiymati – bu aktivning quyidagi qiymatlaridan yuqorirog`i: sotish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymati va uning foydalanishdagi qiymati. Aktivning tugatish qiymati – bu aktivning chiqib ketishi bo`yicha baholangan xarajatlar chegirilgan holda, tadbirkorlik subyekti ayni paytda xuddi aktiv foydali xizmat muddati oxirida kutilgan muddati va holatida bo`lganidek aktivning chiqib ketishidan oladigan baholangan qiymatidir. Aktivning foydali xizmat muddati bu: (a) aktivning tadbirkorlik subyekti tomonidan foydalanishi uchun yaroqli bo`lishi kutilgan davr; yoki (b) tadbirkorlik subyekti tomonidan aktivdan olinishi kutilgan ishlab chiqarish hajmi (miqdori) yoki shunga o`xshash birliklar soni.

Tahlil qilishda asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning ishlab chiqarishda xizmat qiladigan tarkibi bo`yicha amortizatsiya ajratmalarini tahliliga, amortizatsiya ajratmalarining o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillariga muhim ahamiyat beriladi. Amortizatsiya ajratmalari va eskirish xarajatlari amortizatsiyalanadigan asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning qiymatini o`zgarishi va amortizatsiya normalarining o`zgarishi hisobiga o`zgaradi. Mahsulotning ishlab chiqarish xarakteridagi asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi sig`imi quyidagi model asosida hisoblanadi: Ma=Ax/Mx Bunda: Ma – mahsulotning amortizatsiya sig`imi; Ax – amortizatsiya (eskirish) xarajatlari; Mx – mahsulot ishlab chiqarish tannarxi. Mahsulotning amortizatsiya (eskirish) xarajatlari quyidagi model bo`yicha hisob-kitob qilinadi: A=Na*Sb/100 Bunda: A - asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning amortizatsiyasi; Na – asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning amaortizatsiyalanadigan qiymati; Sb – asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning amortizatsiya normalari. Asosiy vositalarni amortizatsiyasi, ularni saqlash va ishlatish xarajatlarining omilli tahlili modellari Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar bo`yicha Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar Ta`sir etuvchi omillar Omillar ta`sirining hisob- kitobi Amortizatsiya (eskirish) Asosiy vosita (nomoddiy aktiv)larning balans qiymati (OS) va amortizatsiya normalarining (NA) o`zgarishi A = OS·NA Δ Aos = Δ OS·NA0 ΔAna = ΔOS1·ΔNA Yoritish, isitish, suv Iste`mol qilingan xizmatlar M = K ·S

ta`minoti va boshqa xarajatlar miqdori (K) va qiymatining(S) o`zgarishi Δ Mk = Δ K·Ts0 ΔMts = K1·ΔTs Asosiy vositalarning joriy ta`mirlash xarajatlari Ishlar hajmi (V) va qiymatining (Ts) o`zgarishi ZR = V·Ts Δ ZRv = Δ V·Ts0 ΔZRts = V1·ΔTs Yengil avtomobillarni saqlash xarajatlari Yengil avtomobillar soni (KM) va bitta mashinani saqlash xarajatlari (ZS) o`zgarishi Z = KM·ZS Δ Zkm = Δ KM·ZS0 ΔZzs = KM1·ΔZS Ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotlar tannarxini tahlili Ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot tannarxini tahlili tahlilda eng murakkab, qiyin va ko`p mehnat talab qiladigan jarayon hisoblanadi. Uning buxgalteriya xizmati xodimlari mehnat sig`imidagi hajmi ham eng yuqori normani tashkil etadi. Mahsulot (ish, xizmat) larning tannarxi – ishlab chiqarishning eng muhim samaradorlik ko`rsatkichi hisoblanadi. Ishlab chiqarishning muhim samaradorlik ko`rsatkichi bu ishlab chiqarish tannarxidir. Korxonaning moliyaviy natijasi va moliyaviy ahvoli avvalo ushbu samaradorlik ko`rsatkichiga bog`liqdir. Xarajatlar boshqarish tizimining samaradorligi avvalo ularni tahlil etishni tashkil etilganligiga bog`liq. O`z navbatida bu quyidagilarga bog`liq: - korxonada qo`llanilayotgan hisob shakli va usullariga; - hisob ishlarining avtomatlashtirish darajasiga; - operatsion xarajatlarni rejalashtirish va normalash holatiga; - soatlik, kunlik, dekadalik, oylik xarajatlar yuzasidan hisobotlarning shakllantirilganlik holatiga; - real holat va natijani chuqur tahlil qilishda malakali mutaxassislarning mavjudligiga va h.k. omillarga bog`liq.

Ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotlar tannarxi tahlili obyekti sifatida quyidagilar tarkiblanadi: - ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotning to`liq tannarxi va xarajat elementlari bo`yicha tahlili; - bir so`mlik ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotga to`g`ri keladigan xarajat tahlili; - alohida tur mahsulotlarning ishlab chiqarish tannarxi; - xarajatlarning alohida moddalari bo`yicha tahlili; - javobgarlik markazlari bo`yicha tahlili. Mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari tahlili Xarajat elementlari va mahsulotning xarajat sig`imi ko`rsatkichlari Summa, ming so`m Xarajatlar tarkibi, % Bir so`mlik mahsulotga xarajat, tiyin t0 t1 (+,–) t0 t1 (+,– ) t0 t1 Moddiy xarajatlar 35 000 45 600 +10 600 53,0 55,9 +2,9 43,75 45,45 Shu jumladan: Xomashyo va materiallar 25 200 31 500 +6 300 38,2 38,6 +0,4 31,50 31,40 yoqilg`i 5 600 7 524 +1 924 8,5 9,2 +0,7 7.00 7,50 elektroenergiya 4 200 6 575 +2 376 6,3 8,1 +1,8 5.25 6,55 Mehnat haqi 13 500 15 800 +2 300 20,4 19,4 -1,0 16,88 15,75 Mehnat haqidan ajratmalar 4 725 5 530 +805 7,2 6,8 -0,4 5,90 5,51 Amortizatsiya (eskirish) xarajatlari 5 600 7 000 +1 400 8,5 8,6 +0,1 7,00 6,98 Boshqa xarajatlar 7 175 7 580 +405 10,9 9,3 –1,6 8,97 7,56 To`liq tannarx 66 81 +15 100 100 – 82,50 81,25

000 510 510 Shu jumladan: -o`zgaruvchan xarajatlar 46 500 55 328 +9 828 70,5 68 –1,5 58,12 55,15 -o`zgarmas xarajatlar 19 500 26 182 +6 682 29,5 32 +1,5 24,38 26,10 Alohida tur mahsulotlar tannarxi va uning o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillarni quyidagi bog`lanishlarini berib o`tish mumkin: Ti = Di / MXi + O`i Bunda: Ti – i mahsulot birligini tannarxi; Di – i mahsulot birligiga doimiy xarajatlar; Bi –i mahsulot birligiga o`zgaruvchan xarajatlar; Mxi – i birlik mahsulot hajmi.

“A” tur mahsulotning tannarxi va uning o`zgarishiga ta` sir etuvchi omillar tahlili Ko`rsatkichlar Reja Haqiqatda Rejadan farqi, (+,-) Mahsulot ishlab chiqarish hajmi (MX), dona 10 000 13 300 +3 300 Doimiy xarajatlar(D), ming so`m 12 000 20 482 +8 482 Mahsulot birligiga o`zgaruvchan xarajatlar (O`), so`m 2 800 3 260 +460 Mahsulot tannarxi (T), so`m 4 000 4 800 +800 Treja = Dreja / MXreja + O`reja = 12 000 000 / 10 000 + 2800 = 4000 so`m; Tshartli1 = Dreja / MXxaq. + O`reja = 12 000 000 / 13 300 + 2800 = 3702 so`m; Tshartli2 = Dxaq. / MXxaq. + O`reja = 20 482 000 / 13 300 + 2800 = 4340 so`m; Txaq. = Dxaq. / MXxaq. + O`xaq = 20 482 000 / 13 300 + 3260 = 4800 so`m. Mahsulot birligi tannarxining umumiy o`zgarishi: Δ Tjami = Txaq. – Treja = 4800 – 4000 = +800 so`m. Shu jumladan: a) ishlab chiqarish hajmining o`zgarishi hisobiga: Δ Tmx = Tshartli1 – Treja = 3702 – 4000 = –298 so`m; b) doimiy xarajatlar o`zgarishi hisobiga: Δ Td = Tshartli2 – Tshartli1 = 4340 – 3702 = +638 so`m; v) o`zgaruvchan xarajatlarning o`zgarishi hisobiga: Δ To` = Thaq. – Tshartli2 = 4800 – 4340 = +460 so`m. “A” mahsulot tannarxining xarajat moddalari bo` yicha tahlili Xarajat moddalari Xarajatlar summasi Xarajatlar tarkibidagi salmog`i, % Reja Haqiqat Farqi (+,-) Reja Haqiqat Farqi (+,-) Xomashyo va materiallar 1 700 2 115 +415 42,5 44,06 +2,1

Yoqilg`i va elektr energiya 300 380 +80 7,5 7,92 +0,42 Ishlab chiqarish xodimlarining ish haqi 560 675 +115 14,0 14,06 +0,06 Ish haqidan ajratmalar 200 240 +40 5,0 5,0 - Uskunalarni saqlash va ishlatish xarajatlari 420 450 +30 10,5 9,38 -1,12 Umumishlab chiqarish xarajatlari 300 345 +45 7,5 7,19 -0,31 Umumxo`jalik xarajatlari 240 250 +10 6,0 5,21 -0,79 Brakdan yo`qotishlar - 25 +25 - 0,52 +0,52 Sug`urta xarajatlari 160 176 +16 4,0 3,66 -0,34 Boshqa xarajatlar 120 144 +24 3,0 3,0 - Jami ishlab chiqarish xarajatlari 4 000 4 800 +800 100 100 - Shu jumladan: -o`zgaruvchan -o`zgarmas 2 800 1 200 3 260 1 540 +460 +340 70,0 30,0 67,9 32,1 -2,1 +2,1 “A” mahsulot birligining reja tannarxiga qiyosan o`zgarishi 800 so`mni tashkil etgan. Shu jumladan mahsulot birligining tannarxida o`zgaruvchan xarajatlarning o`zgarishi 460 so`mni, doimiy, ya`ni o`zgarmas xarajatlarning o`zgarishi 340 so`mni tashkil etgan. Asosiy xarajat moddalari qatoriga moddiy xarajatlar (xomashyo va materiallar, yoqilg`i va elektr energiya), ish haqi xarajatlari to`g`ri kelgan. Mahsulot (ish, xizmat) larning xarajat sig`imini tahlili

Mahsulotning xarajat sig`imini baholash tahlilda eng muhim va hal qiluvchi bo`g`in hisoblanadi. Mahsulotning xarajat sig`imi jami xarajatlar va xarajat elementlari bo`yicha alohida hisob-kitob qilinadi. Ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotning umumiy xarajat sig`imini aniqlash uchun jami ishlab chiqarish xarajatlari mahsulotning qiymatiga bo`linadi. Xarajatlarning iqtisodiy elementlari bo`yicha hisob-kitoblarida har bitta xarajat elementi alohida hisob-kitob qilinadi. Mahsulotning umumiy xarajat sig`imi quyidagi formula asosida aniqlanadi: Qxs = X / V, ST Bunda: X – jami ishlab chiqarish xarajatlari (sotilgan mahsulot ishlab chiqarish tannarxi); V – ishlab chiqarilgan mahsulot qiymati; ST – sotishdan tushum. Xarajatlarning iqtisodiy elementlari bo`yicha hisob-kitoblarda har bitta xarajat elementi alohida hisob-kitob qilinadi. Mahsulotning ishlab chiqarish xarajatlariga sig`imliligi Mahsulotning jami xarajatlarga sig`imi Qxs = X/ V, SM Mahsulotning moddiy xarajat sig`imi Mahsulotning mehnat haqi xarajat sig`imi Mahsulotning mehnat haqidan ajratmalarga sig`imi Mahsulotning amortizatsiya xarajatlariga sig`imi Mahsulotning boshqa ishlab chiqarish xarajatlariga sig`imi Qmr= MR / V, SM Qmx= Mx / V, SM Qmxa = Mxa / V, SM Qan = Aan / V, SM Qbx = Bx / V, SM Belgilar izohi: V, SM – ishlab chiqarilgan (V), sotilgan mahsulot hajmi (SM) Qmr – mahsulotning mehnat sig`imi Qmx – mahsulotning mehnat haqi sig`imi Qmxa – mahsulotning mehnat haqidan Qan – mahsulotning amortizatsiya, eskirish Qbx – mahsulotning boshqa xarajatlarga

ajratmalarga sig`imi xarajatlariga sig`imi sig`imi MR – moddiy xarajatlar Mx – mehnat haqi xarajatlari Mxa – mehnat haqidan ajratmalar Aan – asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi (eskirishi) Bx – boshqa xarajatlar Mahsulotning xarajat sig`imiga ta`sir etuvchi omillar qatoriga quyidagilar kiradi: mahsulot ishlab chiqarish hajmining o`zgarishi, struktura o`zgarishlari, baho (inflyatsiya ta`sirida, sifat o`zgarishlari, sotish bozorining o`zgarishi) o`zgarishi, doimiy xarajatlar o`zgarishi, o`zgaruvchan xarajatlar o`zgarishi.

Mahsulotning jami xarajat sig` imini tahlili Yillar Tahlil qilinayotgan korxonada Raqobatchi korxonada Tarmoq bo`yicha o`rtacha korxonada Xarajat sig`imi, tiyin O`sish darajasi, % Xarajat sig`imi, tiyin O`sish darajasi, % Xarajat sig`imi, tiyin O`sish darajasi, % xxx1 84,2 100 85,2 100 90,4 100 xxx2 83,6 99,3 85,0 99,7 88,2 97,6 xxxZ 82,9 98,5 84,0 98,6 86,5 95,7 xxx4 82,5 98,0 83,8 98,4 85,7 94,8 xxx5 81,25 96,5 82,0 96,2 84,5 93,5 Korxonada bir so`mlik mahsulotga to`g`ri keladigan xarajat sig`imi oxirgi yilda 81,25 tiyinni tashkil etgan. Xuddi shu ko`rsatkich raqobatchi korxonada 82,00 tiyinni, tarmoq bo`yicha o`rtacha ko`rsatkich 84,50 tiyinni tashkil etgan. Bu bilan korxonadagi holatni raqobatchilarga va tarmoq bo`yicha o`rtacha ko`rsatkichga nisbatan ijobiy baholash mumkin. Xarajatlarning faqat qiyosiy tahlili emas, balki uning alohida xarajat elementlari bo`yicha o`zgarishlariga ham baho beriladi. Xarajat elementlari bo`yicha tahlil etish mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarini to`g`ri boshqarish maqsadida ularning omilli tahlilini amalga oshirishga ham imkon beradi. Negaki har bitta xarajat elementi alohida omillar ta`sirida o`zgaradi. Xarajat elementlari bo`yicha bir so` mlik mahsulotga xarajatlar tahlili Xarajat elementlari Bir so`mlik mahsulotga to`g`ri keladigan xarajatlar t0 t1 (+,–) Moddiy xarajatlar 43,75 45,45 +1,70 Mehnat haqi va mehnat haqidan ajratmalari 22,78 21,26 –1,52 Amortizatsiya 7,00 6,98 –0,02 Boshqa xarajatlar 8,97 7,56 –1,41 Jami ishlab chiqarish xarajatlari 82,5 81,25 –1,25 Jami ishlab chiqarish xarajatlarini iqtisodiy elementlar bo`yicha tahlilidan shuni xulosa qilish mumkinki, bir so`mlik mahsulotga to`g`ri keladigan xarajatlar

o`tgan yil (t0) 82,5 tiyinni, joriy yil (t1) 81,25 tiyinni tashkil etgan. Shundan, moddiy xarajatlar 1,70 tiyinga ko`p sarflangan, qolgan barcha xarajat elementlari bo`yicha iqtisod qilishga erishilgan (1,52+0,02+1,41). Jami iqtisod qilingan qiymat 1,25 tiyinni tashkil etgan. Agar iqtisod qilingan qiymatni jami ishlab chiqarilgan mahsulot hajmiga ko`paytirsak, jami iqtisod qilingan qiymat kelib chiqadi. Quyida mahsulot ishlab chiqarish hajmidagi o`zgarishlarni omilli tahlilini ko`rib chiqishimiz mumkin. Omillar ta`sirini hisoblashda zanjirli bog`lanish usulidan foydalanish mumkin. Ishlab chiqarilgan, sotilgan mahsulot hajmi Summasi Bazis davri ∑(Q0*P0) 80 000 Hisobot davri o`tgan yil tarkibi va bahosida ∑(Q1*P0) + Δ Qtar 76 000 Hisobot yili bazis bahoda ∑(Q1*P0) 83 600 Hisobot yili joriy bahoda ∑(Q1*P1) 100 320 Omillar ta`sirining xarajat sig`imiga ta`sirini baholash Bir so`mlik mahsulotga to`g`ri keladigan xarajat Hisob-kitoblar Omillar Qx Qs Qq Qp Qb Qx0 66 000 / 80 000 = 82,50 t0 t0 t0 t0 t0 Qxshartli1 63 675 / 76 000 = 83,78 t1 t0 t0 t0 t0 Qxshartli2 67 285 / 83 600 = 80,48 t1 t1 t0 t0 t0 Qxshartli3 64 700 / 83 600 = 77,39 t1 t1 t1 t0 t0 Qxshartli4 81 510 / 83 600 = 97,50 t1 t1 t1 t1 t0 Qx1 81 510 / 100 320 = 81,25 t1 t1 t1 t1 t1 Bu yerda: Qx – Ishlab chiqarish hajmi; Qs – Ishlab chiqarish tarkibi; Qq – Iste`mol qilingan resurslar miqdori; Qp – Resurslar bahosi; Qb – Mahsulotning sotish bahosi;

Qx; Qs; Qq; Qp; Qb omillar ta`siri hisob-kitoblari: Omillar ta`sirini hisob-kitoblari: Qxshartli1 – Qx0 = 83,78-82,50 = +1,28 tiyin; Qxshartli2 – Qxshartli1 = 80,48-83,78 = -3,30 tiyin; Qxshartli3 – Qxshartli2 = 77,39-80,48 = -3,09 tiyin; Qxshartli4 – Qxshartli3 = 97,50-77,39 = +20,11 tiyin; Qx1 – Qxshartli4 = 81,25-97,50 = -16,25 tiyin; Jami o`zgarish = –1,25 tiyin. Bir so`mlik mahsulotga to`g`ri keladigan xarajatlar o`zgarishining foydaga ta` sirini tahlili Omillar Ta`sir darajasi hisob- kitobi Foydani o`zgarishi, ming so`m Ishlab chiqarish hajmi +1,28–80 442/100 –1 030 Mahsulot tarkibi –3,30–80 442/100 +2 655 Mahsulotning xarajat sig`imi –3,09–80 442/100 +2 485 Iste`mol qilingan resurslar bahosi +20,11–80 442/100 –16 176 Mahsulotlarni o`rtacha sotish bahosining o`zgarishi –16,25–80 442/100 +13 072 Jami ta`siri –1,25 +1 006 Bir so`mlik mahsulotga to`g`ri keladigan xarajatlar o`zgarishining foydaga ta`sirida ishlab chiqarish hajmining o`zgarishi (-1 030 ming so`m), iste`mol qilingan resurslar bahosining o`zgarishi salbiy ta`sir etgan (-16 176 ming so`m), qolgan barcha omillar ijobiy ta`sir etgan. Davr xarajatlari tahlili Davr xarajatlari deganda – bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog`liq bo`lmagan xarajatlar va sarflar tushuniladi. Davr xarajatlariga quyidagi moddalar kiradi: 1. Sotish xarajatlari;

2. Ma`muriy xarajatlar; 3. Boshqa operatsion xarajatlar. Sotish xarajatlari – savdo faoliyati jarayonlari davomida yuzaga keladigan sarflarni ifodalab, bevosita sotish bilan bog`liq xarajatlarni o`zida mujassamlashtiradi. Ularning tarkibiga tovarlarni tashib keltirishdan boshlab, transport, reklama, savdo xodimlari ish haqlari, ijtimoiy sug`urta, tovarlarning norma va undan ortiqcha yo`qolishlari, gaz-yoqilg`i va energiya, tovarlar sifatini saqlash, savdo xodimlari faoliyati davomiyligini ta`minlash va ularni maxsus shakl bilan ta`minlash, marketing xarajatlari kiradi. Ma`muriy xarajatlar – faoliyat uzluksizligini ta`minlashda zarur soha bo`lgan, boshqarish bilan bog`liq sarflarni ifodalaydi. Bu xarajat elementi tarkibiga ma`muriy xodimlar ish haqi, ijtimoiy sug`urtasi, xizmat avtomobillari bilan bog`liq, aloqa vositalari xizmatlari, xizmat safarlari, vakillik xarajatlari, ma`muriy binolar amortizatsiyasi kabi xarajatlar kiradi. Boshqa operatsion xarajatlar – korxonalarning operativ faoliyati davomida yuzaga keladigan jarayonlar bilan bog`liq sarflardan iborat. Bular asosan: kadrlar tayyorlash, loyiha va qurilish-montaj, maslahat va axborot xizmatlari, auditorlik xizmatlari, xizmat ko`rsatuvchi xo`jaliklar, xodimlar dam olishi, ekskursiya va sayohat bilan bog`liq tadbirlar, kompensatsiya to`lovlari, mukofot va taqdirlash, turli xil haq to`lash va moddiy yordam sarflari, sud jarayonlari sarflari, soliq bo`yicha jarimalar kabilardan iborat. Yuqoridagilardan tashqari korxona xarajatlarining moliyaviy faoliyati bo`yicha xarajatlar, favqulodda zararlar qatori ham tarkiblanadi. Sotish xarajatlari quyidagi xarajat moddalaridan tarkib topadi. Sotish xarajatlari tarkibi t/r Xarajatlar tarkibi 1. Tovarlarni temir yo`l, havo, avtomobil, dengiz, daryo transportida va ot- ulovda tashish xarajatlari. Ushbu moddaga tashish xarajatlari hamda transport vositalari bekor turib qolganligi uchun to`langan jarimalar kiritiladi 2. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari sotish bo`yicha xarajatlari,

shu jumladan: 2.1 . mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni sotish bilan bog`liq mehnatga haq to`lash xarajatlari 2.2 . ijtimoiy sug`urtaga xarajatlar. 2.3 . savdo ehtiyojlari uchun foydalaniladigan binolar, inshootlar va xonalarni ijaraga olish, saqlash va tuzatish xarajatlari 2.4 . inventarlar va xo`jalik buyumlari qiymatini hisobdan chiqarish xarajatlari hamda ularni belgilangan maqsadda foydalanish uchun yaroqli holatda saqlash (ta`mirlash, yuvish, tuzatish, dezinfeksiya qilish va h. k.) bilan bog`liq boshqa xarajatlar 2.5 . gaz, yoqilg`i, elektr energiyasi xarajatlari 2.6 . tovarlarni saqlash, ularga ishlov berish va ularni sortlarga ajratish xarajatlari 2.7 . savdo reklamasi xarajatlari 2.8 . tashish, saqlash va sotish chog`ida tovarlarning yo`qotilishi 2.9 . o`rash-joylash materiallari xarajatlari 2.1 0. mol-mulkni majburiy va ixtiyoriy sug`urta qilish xarajatlari 2.1 1. mehnatni muhofaza qilish va texnika xavfsizligi xarajatlari 2.1 2. ventilyatorlar, mashinalar va ularning harakatlanuvchi qismlarini o`rnatish va saqlash, tuynuklar, o`yiqlar va boshqalarning atrofini o`rash bo`yicha joriy (nomukammal tusdagi) xarajatlar 2.1 3. umumiy ovqatlanish va savdo xodimlari tibbiy ko`rikdan o`tkazilganligi uchun tibbiyot muassasalariga haq to`lash 2.1 4. kassa xo`jaligini va tushum inkassatsiyasini yuritish chiqimlari 3. Umumiy ovqatlanish korxonalarida qog`oz salfetkalar, qog`oz dasturxonlar, qog`oz stakanlar va tarelkalar, bir marta foydalaniladigan anjomlar qiymati

4. Yuqorida sanab o`tilmagan sotish bo`yicha boshqa xarajatlar Ma`muriy xarajatlarga korxonalar boshqaruvi bilan bog`liq bo`lgan xarajatlar kiradi va ularning birlik qatorlariga quyidagilar kiradi: Ma`muriy xarajatlar tarkibi /r Xarajatlar tarkibi Boshqaruv xodimlariga tegishli bo`lgan mehnatga haq to`lash xarajatlari Boshqaruv xodimlariga tegishli bo`lgan ijtimoiy sug`urtaga ajratmalar Xizmat yengil avtotransportiga va xizmat mikroavtobusini saqlash, yollash va ijaraga olish xarajatlari Xo`jalik yurituvchi subyekt va uning tarkibiy bo`linmalarini tashkil etish va ularni boshqarish xarajatlari Boshqaruvning texnik vositalari, aloqa uzellari, signalizatsiya vositalari, hisoblash markazlarini va ishlab chiqarishga tegishli bo`lmagan boshqaruvning boshqa texnik vositalarini saqlash va ularga xizmat ko`rsatish xarajatlari Telekommunikatsiyalar xizmatlari, shu jumladan: mahalliy tarmoqlar abonent raqamidan foydalanganlik uchun to`lov; kanallarni ijaraga berish; ko`chma yo`ldosh va peyjing aloqa; radiochastota spektridan foydalanish; ma`lumotlarni uzatish tarmoqlari, shu jumladan internet uchun haq to`lash Shaharlararo va xalqaro telefon so`zlashuvlari uchun haq to`lash Ma`muriy-boshqaruv ehtiyojlari uchun binolar va xonalar ijarasi uchun haq to`lash Ma`muriy ahamiyatga ega bo`lgan asosiy vositalarni saqlash va ularni tuzatish, shuningdek‚ eskirish (amortizatsiya) xarajatlari Yuqori tashkilotlar va yuridik shaxslar birlashmalari: vazirliklar, idoralar, uyushmalar, konsernlar va boshqalar xarajatlariga ajratmalar Xodimlarni va ishlab chiqarish jarayoni bilan bog`liq bo`lmagan mol- mulkni majburiy va ixtiyoriy sug`urta qilish xarajatlari Boshqaruv xodimlarini xizmat safarlariga yuborish bo`yicha xarajatlar Vakillik xarajatlari Umumiy ovqatlanish korxonalari va boshqalarga binolarni tekin berish va kommunal xizmatlar qiymatiga haq to`lash xarajatlari Bevosita ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bo`lmagan, tabiatni

muhofaza qilish ahamiyatiga ega bo`lgan jamg`armalarni saqlash va ulardan foydalanish bilan bog`liq joriy xarajatlar, tabiiy atrof muhitni ifloslantirganlik va chiqindilarni joylashtirganlik uchun kompensatsiya to`lovlari Xizmatlar qiymatini to`lash hamda investitsiya aktivlarining ishonchli boshqaruvchilari, davlatning ishonchli vakillari va ishonchli boshqaruvchilarning mukofotlari bo`yicha xarajatlar Ma`muriy maqsadlar uchun foydalaniladigan inventarlar va xo`jalik anjomlari qiymatini hisobdan chiqarish bo`yicha xarajatlar hamda ularni belgilangan maqsadda foydalanish uchun yaroqli holatda saqlash bilan bog`liq bo`lgan boshqa xarajatlar Boshqa operatsion xarajatlar tarkibi /r Xarajatlar tarkibi Kadrlar tayyorlash va ularni qayta tayyorlash xarajatlari, yangi tashkil etilayotgan xo`jalik yurituvchi subyektda ishlash uchun kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlash bundan mustasno Loyiha va qurilish-montaj ishlarida chala ishlarni bartaraf etish xarajatlarini qoplash, shuningdek‚ obyekt qoshidagi omborgacha transportda tashish chog`idagi shikastlanishlar va buzilishlar, korroziyaga qarshi himoya nuqsonlari tufayli kelib chiqqan taftish xarajatlari (asbob-uskunalarni qismlarga ajratish) va shunga o`xshash boshqa xarajatlar yetkazib berish va ishlarni bajarish shartlarini buzgan yuridik shaxslar hisobiga mazkur xarajatlar chala ishlar, shikastlanish yoki zarar ko`rish uchun javobgar bo`lgan yetkazib beruvchi yoki boshqa xo`jalik yurituvchi subyektlar hisobiga undirilishi mumkin bo`lmagan darajada amalga oshiriladi Maslahat va axborot xizmatlariga haq to`lash Auditorlik xizmatlariga haq to`lash, o`tkaziladigan auditorlik xizmatlariga haq to`lash O`zining xizmat ko`rsatuvchi ishlab chiqarishlari va xo`jaliklarni saqlashdan ko`rilgan zararlar Salomatlikni muhofaza qilish va xodimlarning ishlab chiqarish jarayonida bevosita qatnashuvi bilan bog`liq bo`lmagan dam olishlarni tashkil

etish tadbirlari Xo`jalik yurituvchi subyektlar tomonidan mahsulot ishlab chiqarish bilan bog`liq bo`lmagan ishlar (xizmatlar)ni (shahar va shaharchalarni obodonlashtirish ishlari, qishloq xo`jaligiga yordam berish va boshqa xil ishlarni) bajarish xarajatlari Kompensatsiya va rag`batlantirish tusidagi to`lovlar Ish haqini hisoblashda hisobga olinmaydigan to`lovlar va xarajatlar Sog`liqni saqlash obyektlari, qariyalar va nogironlar uylari, bolalar maktabgacha tarbiya muassasalari, sog`lomlashtirish lagerlari, madaniyat va sport obyektlari, xalq ta`limi muassasalari, shuningdek‚ uy-joy fondi obyektlari ta`minotiga (shu jumladan barcha turdagi ta`mirlash ishlarini o`tkazishga amortizatsiya ajratmalari va xarajatlarni ham qo`shgan holda) xarajatlar Vaqtincha to`xtatib qo`yilgan ishlab chiqarish quvvatlari va obyektlarini saqlash xarajatlari (boshqa manbalar hisobiga qoplanadigan xarajatlardan tashqari) Bankning, Qimmatli qog`ozlar markaziy depozitariysining va qimmatli qog`ozlar bozori professional ishtirokchilarning xizmatlariga haq to`lash Ekologiya, sog`lomlashtirish va boshqa xayriya jamg`armalariga, madaniyat, xalq ta`limi, sog`liqni saqlash, ijtimoiy ta`minot, jismoniy tarbiya va sport korxonalari, muassasalari va tashkilotlariga badallar Amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladigan va xo`jalik yurituvchi subyekt xarajatlariga kiritiladigan byudjetga majburiy to`lovlar, soliqlar, yig`imlar, davlat maqsadli jamg`armalariga ajratmalar, shuningdek‚ hukumat qarorlariga binoan xalqaro tashkilotlarga a`zolik badallarini to`lash Zararlar, jarimalar, peniyalar Xodimlarga beriladigan yoki yordamchi xo`jaliklar tomonidan xo`jalik yurituvchi subyektning umumiy ovqatlanish korxonasi uchun ishlab chiqariladigan mahsulot (ishlar, xizmatlar) bo`yicha narx tafovutlari Gudvill (firma narxi)ning nomoddiy aktivi summasini hisobdan chiqarish bilan bog`liq xarajatlar, ishlab chiqarish jarayoni bilan bog`liq bo`lmagan mol-mulk bo`yicha, belgilangan tartibda Yangi texnologiyalar yaratish va qo`llanilayotgan texnologiyalarni

takomillashtirish, shuningdek‚ ilmiy-tadqiqot, tajriba-konstruktorlik ishlari olib borish, xomashyo va materiallarning yangi turlarini yaratish, ishlab chiqarishni qayta jihozlash bilan bog`liq mahsulotlar sifatini oshirish xarajatlari Ishlab chiqarish tusidagi ixtirochilik, ratsionalizatorlik, tajriba ishlari olib borish, ixtirochilik va ratsionalizatorlik takliflari bo`yicha modellar va namunalarni tayyorlash va sinash, ko`rgazmalar va ko`riklar, tanlovlarni, sertifikatlashni hamda ixtirochilik va ratsionalizatorlik bo`yicha boshqa tadbirlarni tashkil etish, mualliflar haqini to`lash xarajatlari va boshqa xarajatlar Ijaraga berilgan asosiy vositalarni ta`minlash xarajatlari Boshqaruv xodimlariga va ishlab chiqarish jarayonida qatnashmaydigan boshqa xodimlarga vaqtincha mehnatga layoqatsizlik, homiladorlik va tug`ish nafaqalari to`lash bilan bog`liq xarajatlar qonun hujjatlarida belgilangan tartibga muvofiq Yangi ishlab chiqarishlarni, sexlar, agregatlarni, shuningdek‚ seriyali va ommaviy mahsulotlarning yangi turlarini ishlab chiqarishni va texnologik jarayonlarni o`zlashtirish xarajatlari Ayrim mashinalar va mexanizmlarni yakka tartibda sinab ko`rish hamda foydalanilayotgan uskunalar va texnik qurilmalarning barcha turlarini‚ ularni montaj qilish sifatini tekshirib ko`rish maqsadida kompleks (mahsulot chiqarmasdan) ishlatib ko`rish Yangidan ishga tushirilgan korxonada ishlash uchun ishchi kuchlarini jalb qilish va kadrlar tayyorlash bilan bog`liq xarajatlar Foydalanishdagi to`liq eskirgan uskuna uchun to`lov Ishlab chiqarish jarayonini to`xtatib turish davrida ishlab chiqarish quvvatlari va obyektlarini saqlash hamda ularga xizmat ko`rsatish xarajatlari Boshqa xarajatlar Davr xarajatlarining tahlili /r Davr xarajatlari tarkibi O`tgan yil Hisobot yili farqi O`sish darajasisummasi salmog `i summas i salmog `i summas i salmog `i Sotish xarajatlari 254 260 58,29 389 452 65,20 135 192 +6,91 153,2

Ma`muriy xaratlar 56 423 12,93 65 241 10,92 8 818.0 -2,01 115,,6 Boshqa operatsion xarajatlar 125 463 28,76 142 560 23,86 17 097.0 -4,09 113,6 Jami 436 146 100 597 253 100 161 107 - 136,9 Korxonada davr xarajatlari o`tgan yilga nisbatan 161 107 ming so`mga ortgan. Bu bevosita sotish xarajatlarining 135 192 ming so`mga, ma`muriy xarajatlar 8 818 ming so`mga, boshqa operatsion xarajatlarining 17 097 ming so`mga o`sishi hisobiga ro`y bergan. Davr xarajatlari tarkibida eng yuqori ulushni sotish va boshqa operatsion xarajatlar tashkil etgan. Jami davr xarajatlarining o`tgan yilga nisbatan o`sishi 136,9 foizni tashkil etgan. Xarajatlarni maqbullashtirish va samaradorlikni oshirish yo`llari Ishlab chiqarish xarajatlarini optimallashtirishning eng muhim tadbirlariga ishlab chiqarish quvvatlaridan to`liq foydalangan holda ishlab chiqarish hajmini o`stirish, mehnat unumdorligini oshirish, resurslardan samarali va tejamli foydalanish, ishlab chiqarishda brak mahsulotlarga yo`l qo`ymaslik hisobiga ishlab chiqarish xarajatlarini keskin qisqartirish tadbirlari kiradi. Ularni tarkib bo`yicha ikkita guruhga ajratish mumkin. 1. Mahsulot hajmini o`stirish imkoniyatlari; 2. Xarajatlarni pasaytirish va mahsulot tannarxini arzonlashtirish imkoniyatlari. Korxona daromadliligini ta`minlash va uni o`stirishning eng muhim omili bu ishlab chiqarish xarajatlarini optimallashtirish va ularni minimallashtirish bilan bog`lanadi. Ishlab chiqarilgan mahsulotlarning bahosini o`sishi hisobiga erishilgan ijobiy natijani doimo ham ta`minlab bo`lmaydi. Chunki baho o`zgarishlari korxonani foydaga ishlashini kafolatlay olmaydi. Negaki, mahsulotlarning bahosi bozor qonun qoidalari asosida tashqi omil sifatida doimo o`zgarib turadi.

Xarajatlarni iqtisod qilish korxona rentabelligini o`stirishning ham zaruriy sharti hisoblanadi. Mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarini iqtisod qilish uning tarkib elementlari va xarajat moddalari bo`yicha chuqur va keng qamrovli tahlil o`tkazish talab etiladi. Xarajatlarni iqtisod qilish har bir xarajat elementi, uning o`zgarishlari, o`zgarish sabablarini tizimli modellar asosida tadqiq etishni talab etadi. Shu bilan birga korxonaning ishlab chiqarish xarajatlarini qisqartirish yuzasidan quyidagi yo`nalishlarini belgilab o`tish lozim: - mehnat predmetlari va ulardan foydalanish bilan bog`liq imkoniyatlar; - mehnatning o`zi bilan bog`liq imkoniyatlar; - mehnat vositalari bilan bog`liq imkoniyatlar; - ishlab chiqarishni, mehnatni va boshqaruvni tashkil etish bilan bog`liq imkoniyatlar. Ishlab chiqarish xarajatlarini iqtisod qilish, xarajatlarni kamaytirishning eng maqbul yechimiga ishlab chiqarishni texnik rivojlantirish orqaligina erishiladi. Ishlab chiqarish xarajatlarini iqtisod qilishning umumiy hajmini quyidagi bog`lanish orqali topish mumkin. Ii = (Zib – Zio) * Vio Bu yerda: Ii – ishlab chiqarish xarajatlari iqtisodi; Zib – xarajatlarni iqtisod qilishga choralar ko`rilgunga qadar mahsulot birligiga xarajatlar summasi; Zio – xarajatlarni iqtisod qilish yuzasidan ko`rilgan choralardan keyingi mahsulot birligiga xarajatlar summasi; Vio – xarajatlarni iqtisod qilishga ko`rilgan choralar boshlangan davrdan hisobot davri oxiriga qadar ishlab chiqarilgan mahsulotlar hajmi. Mahsulot ishlab chiqarish hajmini oshirish rezervi ishlab chiqarish dasturi bajarilishini tahlil etish orqali aniqlanadi. Mahsulot hajmini ortishi tufayli xarajatlarni o`zgaruvchan qismi (ishchilarning ish haqi, material xarajatlari va

boshqa xarajatlar) ortgan holda, xarajatlarni o`zgarmas qismi turg`un holatda saqlanadi. Mahsulot ishlab chiqarish yuzasidan imkoniyatlar va ularni hisob-kitobi Ishlab chiqarish xarajatlarini iqtisod qilish Aniqlash formulasi 1. Ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasi (P↑VBP) 2. Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish hisobiga (R↓Z) 3.Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish imkoniyatlarini aniqlash formulasi Zf - R↓Z + Zd Zf R↓S =SV - SF = - PF + P↑VBP VBPF Bu yerda: SV, SF –choralar ko`rilgunga qadar va choralar ko`rilgandan keyingi mahsulot tannarxi; Zd – mahsulot hajmini o`stirish yuzasidan imkoniyatlarni ishga solish yuzasidan qo`shimcha xarajatlar 4.Mehnat haqi bo`yicha xarajatlar iqtisodi (R↓ZP) R↓ZP = (UTE1 - UTE0) x OTpl x VVPpl Bu yerda: UTE0 – mahsulotning choralar ko`rilgunga qadar ish haqi sig`imi; UTE1 – mahsulotning choralar ko`rilgandan keyingi ish haqi sig`imi; OT – rejada belgilangan bir soatlik mehnat haqi VVPpl – ishlab chiqarilishi rejalashtirilgan mahsulot hajmi 5.Moddiy xarajatlar iqtisodi (R↓MZ) R↓MZ =(UR1 - UR0) x VVPpl x Ts pl Bu yerda: UR0,UR1 – choralar ko`rilgunga qadar va choralar ko`rilgandan keyin mahsulot birligiga material xarajatlari;

Ts pl – materiallarning reja bahosi 6.Asosiy vositalarni saqlash, ishlatish xarajatlari iqtisodi (R↓OPF) R↓A = ∑ (R↓OPFi x NAi) Bu yerda: NAi – amortizatsiya normalari; OPFi - asosiy vositalarni boshlang`ich qiymati 7.Boshqa xarajatlar iqtisodi Zd = R↑VVPi x bif Bu yerda: bif-o`zgaruvchan xarajatlarning haqiqatdagi salmog`i

Adabiyotlar: 1. Subramanyam K.R. Financial statement analysis. 11 th edition. New York, Mc Graw- Hill Education, 2014. - 814 pages. 2. Kazakova N.A. Finansoviy analiz. Uchebnik. M.: Yurayt, 2018. – 470 s. 3. Jilkina A.N. Finansoviy analiz. Uchebnik. M.: Yurayt, 2018. – 285 s. 4. Raximov M. Iqtisodiyot sub`ektlari moliyaviy holatining tahlili. O‘quv qo‘llanma. T.; Iqtisod-Moliya, 2015. -392 b. 5. Raximov M. Iqtisodiyot sub`ektlari moliyaviy holatining tahlili. Uslubiy qo‘llanma. T.; Iqtisod-Moliya, 2015. - 156 b. 6. Pardayev M.Q., Isroilov J.I., Isroilov B.I. Iqtisodiy tahlil. O‘quv qo‘llanma. T.:Print Line Group, 201 7 .- 533 b. 7. Steven M. Bragg. Financial analysis: A business decision guide. 2 nd edition. Colorado, Accounting Tools, Inc., 2014. –325 pages. 8. Shagiyasov T.Sh., Sagdillaeva Z.A., Urmanbekova I.F. Ekonomicheskiy analiz. /Uchebnik –T.: Iqtisod-Moliya, 2017. – 428 s.

O'xshashlar

Ishlab chiqarish xarajatlari

Ishlab chiqarish xarajatlari 2

Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot tannarxi

Boshqaruv hisobini ishlab chiqarish xarajatlari bilan bog'liqligi

Ishlab chiqarish hajmi. «Xarajatlar – ishlab chiqarish hajmi - foyda» ko’rsatkichlari tahlili