Қисқа муддатли кредитлашни ташкил қилиш асослари - Iqtisodiyot - Referatlar

Қисқа муддатли кредитлашни ташкил қилиш асослари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

172.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Кредитлаш шартлари (тамойиллари) 2. Кредит муносабатларининг объектлари ва субъектлари 3. Банкнинг кредит операциялари ва уларнинг хусусиятлари 4. Банк кредитларининг турлари ва шакллари 5. Кредитлаш услублари ва ссуда ҳисобварақларининг шакллари

www.arxiv.uz Кредитлаш шартлари (тамойиллари) Ўзбекистон Республикаси ҳудудида хўжалик юритувчи субъектларга кредит бериш тижорат банклари томонидан "Банклар ва банк фаолияти тўғрисида" ги Қонун асосида ва бошқа меъёрий ҳужжатларга мувофиқ равишда амалга оширилади. Кредитлар Ўзбекистон Республикасининг "Корхоналар тўғрисида" ги Қонунига асосан кредит ўз капитали ва мустақил балансига, юридик шахс ҳуқуқига эга бўлган мустақил хўжалик юритувчи субъектларга берилади. Тижорат банклари хўжалик юритувчи субъектларга, уларнинг мулкчилик шаклларидан қатъий назар, шартнома асосида қисқа ва узоқ муддатли кредитлар берадилар. Кредит мижознинг ҳисоб - китоб варағи жойлашган банкда берилади. Зарар кўриб ишлайдиган, ноликвид балансга эга бўлган хўжалик юритувчи субъектларга кредит берилмайди, илгари берилган ссудалар эса белгиланган тартибда муддатидан илгари ундириб олинади. Кредит ресурсларидан узоқ муддатли молиявий нобарқарорлик, хўжасизлик ва зарарларни қоплаш учун фойдаланишга йўл қўйилмайди. Кредитлар муддатига кўра қисқа муддатли, ўрта муддатли ва узоқ муддатли турларга бўлинади. Қисқа муддатли кредит амал қилиш муддати 12 ойдан ошмайдиган ссуда бўлиб, унинг муддатининг узайтирилиши кредитланаётган тадбирларни ўтказиш муддати, уларнинг қопланиши ва бошқа шартлардан келиб чиққан ҳолда белгиланади. Қисқа муддатли ссудалар кредитларнинг бошқа турларига нисбатан ликвидлироқ ҳисобланади. Ўрта муддатли 1 йилдан 3 - 5 йилгача, узоқ муддатли кредитлар 3 - 5 йилдан ортиқ муддатга берилади. Кредитлаш жараёни бир нечта тамойиллар асосида амалга оширилади: 1. Кредитнинг муддатлилиги. 2. Кредитнинг қайтарилишлиги. 3. Кредитнинг таъминланганлиги. 4. Кредитнинг тўловлилиги.

www.arxiv.uz 5. Кредитнинг мақсадлилиги. Кредит иқтисодий муносабатларни белгиланган тизими сифатида бошқа пул муносабатларидан фарқ қилади, яъни пулнинг харажати қайтариб бериш шарти билан амалга оширилади. Кредитнинг кейинги тамойили муддатлилик бўлиб, у қайтаришлик тамойили билан узвий боғлиқ бўлади. Кредитлашнинг муддатлилиги икки томонлама характерга эга. Биринчидан, кредитнинг моҳияти вақтинча фойдаланишга берилган маблағларнинг қайтарилишинигина билдириб қолмай, балки бу қайтарилишни аниқ муддатларини белгилашни ҳам тақозо этади. Кредитнинг муддати, бир томондан фойдаланишга берилаётган кредит ресурсларининг бўш туриш муддати билан белгиланса, иккинчи томондан қарз олувчининг маблағларга бўлган вақтинчалик эҳтиёжларининг муддатига боғлиқ. Кредитлаш муддатлилигининг бу икки томонлама характери инобатга олинганда вақтинчалик фойдаланишга берилган маблағларни тўлиқ ва белгиланган муддатда қайтарилишини таъминлаш мумкин. Кредитнинг муддатлилигига риоя қилиш банклар учун ҳам, қарз олувчилар учун ҳам муҳим аҳамиятга эга. Бунинг ҳисобига банк кредит ресурсларининг айланишини жадаллаштирсалар ва улардан оқилона фойдаланишга эришсалар, хўжаликлар ўз даромадларини кўпайтириш, ўз ва қарз маблағларидан фойдаланиш самарасини оширишлари мумкин. Кредит муддатини узайтириш аксарият ҳолларда банкнинг рухсати билан амалга оширилади. Кредит муддати қарз олинган маблағларни қайси давргача фойдаланишини ҳисобга олган ҳолда белгиланади Қайтарилиш тамойили кредитнинг моҳиятини ифодалайди. Банк томонидан мижозларга бериладиган ҳар бир сўм пул маблағлари яна банкка қайтарилиши лозим. Қайтариб беришни иқтисодий асоси сифатида маблағларнинг узлуксиз доиравий айланиши ҳисобланади. Қайтариш тамойилининг шундай муҳим хусусияти борки, кредитни бошқа товар - пул муносабатларининг иқтисодий котегорияларидан фарқи бўлган иқтисодий

www.arxiv.uz котегория сифатида ажратиб туради. Қайтарилиш кредитнинг ажралмас атрибути ҳисобланади. Кредитнинг кейинги тамойили - кредитнинг таъминланган - лигидир. Бунда ссуданинг таъминланганлиги кредит берилишига асосан қарз олувчининг мулки, моддий бойликлар заҳиралари, кўчмас мулки ёки ишлаб чиқариш харажатлари суммасига мос келиши билан белгиланади. Бу ўз навбатида кредитни ўз муддатида қайтарилишига кафолат берилишини тасдиқлайди. Олинган кредит маблағлари корхонада ишлаб чиқариш захираси, тугалланмаган ишлаб чиқариш ёки тайёр маҳсулот ҳамда мавжуд моддий бойликларни таъминлаш учун берилади. Бу тамойил асосан корхоналарга берилган ссудалар ёки томонлар мажбуриятлари билан реал таъминланади. Ўзбекистон Республикасида банклар фаолиятининг халқаро банк амалиётига яқинлашиб бораётган шароитда кредитнинг таъминланганлиги сифатида товар - моддий бойлик ва харажатлардан ташқари гаров, кафолат ва кафиллик каби шакллари ҳам амалиётда кенг қўлланилмокда. Бу ҳолат банк рискларини камайтирган ҳолда кредитларнинг банкка ўз вақтида қайтишини таъминлайди. Ссуданинг ўз вақтида қайтарилишини таъминлаш учун кредит шартномасига кўра қарз олувчи гаровга маълум қийматга эга бўлган мол - мулкни қўйиб расмийлаштиради. Агар кредит олувчи кредитни ўз вақтида қайтара олмаса, у ҳолда гаровни сотиш чоралари кўрилади. Кредит миқдори гаровга қўйилган мулк қийматининг 50 фоизидан 80 фоизигача миқдорида берилади. Кредитлашнинг яна бир тамойили - олинган кредит учун ҳақ тўлаш ёки фоизлиликдир. Бунда шартномага кўра кредит олувчи корхона ўз эҳтиёжи учун кредитга олган пул маблағларидан вақтинча фойдаланганлиги учун банкка белгиланган ҳақни тўлаши лозим. Амалиётда бу тамойил банкнинг фоиз механизми орқали амалга оширилади. Банкнинг фоиз ставкаси бу кредитнинг "нархидир". Кредит учун ҳақ тўлаш корхоналарни хўжалик ҳисобига шу жумладан ресурсларни кўпайишига ҳамда жалб қилинган маблағлардан фойдаланишга таъсир этади. Банк муассасалари кредит фоизи

www.arxiv.uz ҳисобидан ўз харажатларини қоплайди. Кредит учун ҳақ тўлаш тамойили қарзга олинган маблағлардан унумли фойдаланиш ва кредитни қайтариш муддатини тезлаштириш мақсадида корхонага иқтисодий таъсир кўрсатиш воситасидир. Банк фоизи кредит турларига қараб турлича белгиланади. Қайтарилиш муддати ўтиб кетган кредитлар учун оширилган миқдорда фоиз олинади, бу эса қайтариш муддати шартларига қатъий равишда риоя қилишга ёрдам беради. Ўзбекистон Республикаси тижорат банклари кредит тўлови миқдорини белгилашда аҳамият берадиган қуйидаги асосий тамойиллар мавжуд. Булар:  Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан тижорат банкларига бериладиган ссудалар буйича ўрнатилган базавий фоиз ставкаси;  банклараро кредит буйича ўртача фоиз ставкаси, яъни актив операцияларни амалга ошириш учун бошқа банклардан сотиб олинган ресурслар буйича;  турли депозит ҳисобварақлар буйича мижозларга банк томонидан тўланадиган ўртача фоиз ставкаси;  банкнинг кредит ресурсларининг таркиби (жалб қилинган маблағлар ҳиссаси юқори бўлганда кредит нархи ҳам юқори бўлади);  кредитга бўлган талаб;  талаб қилинаётган кредит муддати ва кредит тури, яъни унинг таъминланганлигига боғлиқ равишда риск даражаси;  мамлакатдаги пул айланишини мувозанати(инфляция суръати юқори бўлса кредит шунчалик қиммат бўлади, чунки пул кадрсизланиши туфайли банкнинг ўз ресурсларини йўқотиш риски ортади) ва бошқалардир;  кредитнинг яна бир тамойили сифатида кредитнинг мақсадга йўналтирилганлигини олиш мумкин. Бунда аниқ хўжалик

www.arxiv.uz жараёнларининг кредит билан боғлиқлиги таъминланади. Кредитни мижоз томонидан мақсадли йўналтирилиши тамойили қарз олувчи зиммасига пул маблағларини фақат кредит шартномасида кўрсатилган мақсадлар учун сарфлашни кўзда тутади. Узоқ муддатли кредит мақсадли тарзда аниқ қурилиш объектлари ва асбоб - ускуналарни сотиб олиш учун берилади. Кредитлар бизнес - режа асосида берилади;  кредитнинг мақсадли йўналтирилишини таъминлаш унинг ўз вақтида қайтарилиши учун реал шарт - шароитларни яратиб беради. Бу тамойилга риоя қилиш банк муассасалари томонидан қарз олувчи корхоналарнинг ҳисоботлари асосида назорат қилинади. Берилган кредит қарз олувчи томонидан бошқа мақсадга ишлатилган бўлса, у ҳолда белгиланган тартибда кредит муддатидан илгари қайтариб олинади ва чоралар кўрилиши мумкин. Банкнинг кредитлаш тамойилларининг барчасини амалиётда ялпи қўлланилиши банк манфаатларини ҳимоялашга ёрдам беради. Кредит муносабатларининг объектлари ва субъектлари Бозор иқтисодиёти шароитида банк кредити, яъни тижорат банклари томонидан бериладиган ҳар хил турдаги ва кўринишдаги кредитлар кредитнинг асосий тури бўлиб ҳисобланади. Кредит муносабатлари юзага келиши учун унинг объектлари ва субъектлари бўлиши лозим. Банк кредити соҳасидаги кредит муносабатларининг субъекти бўлиб хўжалик субъектлари, аҳоли , давлат ва бошқа субъектлар ҳисобланиши мумкин. Маълумки, кредитлаш жараёнида кредит муносабатларининг субъектлари бир томондан кредит берувчи ва иккинчи томондан қарз олувчи сифатида қатнашадилар. Кредиторлар бўлиб, ўзининг вақтинча бўш турган пул маблағларини маълум бир муддатга қарз олувчи ихтиёрига берувчи жисмоний ва юридик шахслар ҳисобланадилар.

www.arxiv.uz Қарз олувчи - ўзига тегишли бўлмаган маблағни вақтинча ишлатиб, уни белгиланган муддатда қайтариб бериш ва у бўйича фоиз тўлаш мажбуриятини олувчи томондир. Банк кредитига келсак, кредит муносабатларининг субъектлари бўлиб, албатта, кредит берувчи банк ва қарздор бўлиб турли юридик ва жисмоний шахслар ҳисобланадилар. Кредитнинг бу тури асосан банкларнинг жалб қилинган маблағлар билан ишлаши билан боғлиқ. Ўзида жалб қилинган маблағларни эҳтиёжи борларга қайта тақсимлаш орқали банклар кредитор сифатида фаолият кўрсатади. 80 - йилларнинг иқтисодиётида қайта қуриш жараёнларининг бошланишига қадар собиқ СССРда банк кредитини қарзга олувчи бўлиб асосан хўжалик юритувчи корхона ва ташкилотлар қатнашганлар, аммо хўжалик органлари ва банклар орасида банк кредити соҳасидаги амалга ошган муносабатлар аксарият ҳолларда бир хил турдаги давлат мулкчилигига асосланган субъектлар ўртасида бўлган. Фаолият кўрсатувчи банклар давлат банклари бўлган, ундан ташқари собиқ Иттифоқ давридаги хўжалик субъектлари таркибида кооперативлар ва бошқа мулкчилик турларига асосланган субъектлар ҳиссаси жуда сезиларсиз бўлган. Мустакилликнинг қўлга киритилиши ва бозор муносабатларининг шаклланиши билан Ўзбекистонда кредит муносабатлари субъектларининг мавқеи ўзгарди. Бу вазият мулкчилик муносабатларининг чуқур ўзгариши билан боғлиқ бўлди. Банк соҳасидаги мулкчилик муносабатлари кушимча равишда "Банклар ва банк фаолияти тўғрисида"ги қонун билан тартибга солина бошланди. Ишлаб чиқаришни деконцентрациялаш ва давлат тасарруфидан чиқариш иқтисодиётни демонополизациялаш, мулкчиликни хусусийлаштиришни Ўзбекистонда қабул қилинган қонунлар асосида тўғри амалга оширилиши:  биринчидан - хўжалик юритувчи субъектлар ва бошқа банклар сонининг тез кўпайишига;

www.arxiv.uz  иккинчидан - уларнинг кўпчилигида эгалик қилаётган давлат мулкчилик шаклини турли хил мулкчилик шаклларига ўзгартирилишига олиб келди. Шундай қилиб, Ўзбекистон Республикасида хусусий, давлат, жамоа ва коллектив мулкчилигига асосланган корхона ва ташкилотлар тузилиши ҳамда фаолият кўрсатишига ҳуқуқий асос яратилди. Шу билан биргаликда, аралаш мулкчиликка асосланган корхоналар ҳам очилиши ва фаолият кўрсатиши мумкин бўлди. Айниқса, ҳукумат томонидан хусусий тижорат банкларини ташкил қилишни рағбатлантириш, акциядорлик тижорат банклари фаолиятини такомиллаштириш, уларни хусусийлаштириш ва фаолиятини эркинлаштириш шароитида кредит муносабатлари субъектларининг кўлами ошиб бормоқда. Тўғридан - тўғри кредит, ҳисоб - китоб, касса хизмати билан шуғулланувчи тижорат банклари Ўзбекистон Республикаси "Банклар ва банк фаолияти тўғрисида"ги Қонунга мувофиқ истаган мулкчилик турига асосланган бўлиши, шу жумладан, хорижий капитални жалб қилган ҳолда ҳам ташкил қилиниши мумкинг. Кредитлаш объекти - бу қарзга олинган сумма ва унинг қайси объект - товар - моддий бойликлар, харажатлар ва ҳоказоларга йўналтирилганлигини англатади. Юқоридагилардан келиб чиқиб, кредитлаш таркибини қуйидагича тасвирлаш мумкин:

www.arxiv.uz Уч базавий элемент (кредитлаш субъекти, объекти ва таъминоти) умумлашган ҳолда кредитлаш тизими сифатида ҳаракат қилади. Лекин бошқа томондан ёндашадиган бўлсак, улардан бири ҳам етарли бўлиши мумкин. Масалан, обрўли ва халқаро бозорда ўз ўрнига эга бўлган фирма, жорий молиявий кийинчиликларга дуч келиб банк кредитига мурожаат этди. Бунда банк иложи борича бу кредитни беришга ҳаракат қилади, чунки бундай мижозни йўқотиш банк учун фойдали эмас. Яна бир мисолда қуришимиз мумкин, бир корхона келажаги жуда самарали, истиқболли ва фойдали бўлган лойиҳани банкка тақдим этиб, бу лойиҳани молиялаш учун кредит сўраши мумкин. Банк ушбу лойиҳа истиқболига амин бўлиб, юқори фойда олиш мақсадида кредит бериши мумкин. Бу иккала мисолда, биринчи ҳолда фақатгина кредитлаш субъектига, иккинчи ҳолда фақатгина кредитлаш объектига эътибор берилмоқда. Бу ҳолларда, кредитлаш риски юқори бўлиб, банк бу маблағлардан ажралиб қолиш эҳтимоли бор. Шунинг учун юқорида санаб ўтилган уч базавий элементларга умумлашган ҳолда эътибор бериш лозим. Энди кредитлаш субъектига яна қайтадиган бўлсак, қарз олувчи бўлиб мулкчилик туридан қатъий назар, банк ишончини қозонган, маълум моддий ва ҳуқуқий кафолатларга эга фоиз тўлаш ва кредитни ўз вақтида қайтаришга рози бўлган субъектлар бўлиши мумкин. Кредитлаш субъектларига янада аниқроқ ёндашадиган бўлсак уларни қуйидагиларга бўлиш мумкин:  давлат корхона ва ташкилотлари;  кооперативлар;  ишлаб чиқариш субъектлари ва савдо ташкилотлари;  якка меҳнат фаолияти билан шуғулланувчи фуқаролар, фермерлар, микрофирмалар, ширкатлар, бирлашмалар;  бошқа банклар;

www.arxiv.uz  бошқа хўжаликлар хусусан ҳукумат корхоналари, қўшма корхоналар, халқаро бирлашмалар ва бошқалар бўлиши мумкин. Ундан ташқари, қисқа муддатли кредитларни юридик шахс мақомини олмасдан фаолият кўрсатаётган якка тадбиркорлар ҳам олишлари мумкин. Юқоридаги субъектлар кредит олувчи сифатида фаролият кўрсатса, тижорат банклари ёки бошқа кредит муассасалари кредит берувчи субъект сифатида намоён бўлади. Лекин шуни таъкидлаш керакки, банклар банклараро кредитларда қарз олувчи субъект сифатида ҳам фаолият кўрсатадилар. Тор маънода кредитлаш объекти, кредит (ссуда) айнан қайси мақсад учун берилса, шу кредит объекти ҳисобланади ва кредит битими шу объект устида тузилади. Амалиётда қисқа муддатли кредитлар ишлаб чиқариш заҳираларининг турли элементлари учун берилади. Саноатда, масалан, банклар хомашё, асосий ва ёрдамчи материаллар, ёқилғи, таралар, тугалланмаган ишлаб чиқариш, тайёр маҳсулот ва бошқаларни кредитлашади. Савдода кредитлашнинг объекти бўлиб, товароборотдаги товарлар ҳисобланади. Қишлоқ хўжалигида банклар деҳқончилик ва чорвачилик харажатлари; минерал ўғитлар, ёқилғи ва бошқа харажатларни кредитлашади. Умуман олганда, қисқа муддатли кредитлар қуйидаги 3 та асосий объектни кредитлашга йўналтирилади: 1. Товар - моддий бойликлар. 2. Ишлаб чиқариш харажатлари. 3. Ҳисоб - китоблар учун зарур бўлган маблағлар. Товар моддий бойликлари юқори салмоққа эга бўлган кредитлаш объекти ҳисобланади. У корхонанинг нормативдан юқори бўлган товар моддий бойликларни ишлаб чиқаришга жорий қилишда мавсумий корхоналарда товар моддий бойликларни режадан ташқари қабул қилинганда, импорт маҳсулотлари келиб тушганда, уларни транспортировкаси билан боғлиқ

www.arxiv.uz харажатларни, савдо ва таъминот ташкилотларида нормативдан юқори товар захиралари юзага келганда кредитларга мурожаат этилади. Ишлаб чиқариш харажатлари ишлаб чиқариш билан маблағлар тушиши жараёни бир - бирига мос келмаганда, тугалланмаган ишлаб чиқариш салмоғи ошиб кетганда келгуси давр харажатларига, баъзи корхоналарга янги турдаги маҳсулотни ишлаб чиқариш ва корхонани қайта таъмирлаш билан боғлиқ бўлган харажатларни амалга оширишда кредитларга мурожаат этилади. Айланма маблағларга одатда дебиторлик қарзлари ёки товар - моддий бойликлар билан таъминланади. Қурилиш учун "оралиқ" кредитлари бино ва иншоотлар, оффислар, савдо марказлари ва шу кабиларни қуриш учун берилади. Аниқроғи кредит, бино ва иншоотларни қуришда керак бўладиган қурилиш материаллари, қуриш жиҳозларини сотиб олишга, қурувчи ишчиларни ёллашга берилади. Бу каби кредитлар кредит олувчининг бошқа бир узоқ муддатли таъминоти остида берилади. Қимматли қоғозлар дилерларига кредитлар, давлат қимматли қоғозлари ва хусусий қимматли қоғозлар дилерлари баъзи вақтларда қисқа муддатларда янги қимматли қоғозлар сотиб олиш учун маблағга эҳтиёж сезадилар. Бу каби кредитларни кўпгина банклар "жон" деб тақдим этадилар. Сабаби, бу кредитлар давлат қимматли қоғозлари билан таъминланган бўлади. Бундан ташқари, бу кредитлар жуда қисқа муддатларга берилади.(бир кундан бир неча кунгача). Чакана товароборотга кредитлар. Банклар автомобиллар, электрмаиший жиҳозлар, мебеллар ва бошқа узоқ муддат ишлатиладиган товарларни қарзга сотиб олишни, дилерлар қарзга сотиш шартномасини имзолаганидан сўнг пайдо бўладиган дебиторлик қарзини молиялаштириш орқали кредит беради. Бу каби кредитлашни дебиторлик қарзини сотиб олиш деб ҳам изоҳлаш мумкин.

www.arxiv.uz Активлар билан таъминлашга кредит. Бундай кредитлар фирмаларнинг жорий эҳтиёжлари учун, айланма маблағларнинг айланишини таъминлаш учун, ишлаб чиқариш жараёнини узлуксизлигини таъминлаш учун тез пулга айланувчи активлари гарови остида, 12 ойгача бўлган муддатга берилади. Таъминот сифатида одатда хомашё захиралари, товар - моддий захирадари, тайёр маҳсулот ва кўп ҳолларда дебиторлик қарзи ҳисобланади. Бу турдаги кредитнинг кенг тарқалган шакли факторинг ҳисобланади. Тижорат банклари фирмаларга унинг дебиторлик қарзининг 70 фоизи миқдорида кредит беради. Ҳисоб - китобларни амалга ошириш учун зарур бўлган маблағлар корхонанинг мол етказиб берувчилар билан бўладиган ҳисоб - китобларни амалга оширишда, аккредитив очишда, иш ҳақи бўйича давлат корхоналарига кредитлар беришда, ўзаро қарзларни кечишда кредитларга мурожаат этилади. Узоқ муддатли кредитлар қуйидаги кредитлаш объектларига йўналтирилиши мумкин:  ишлаб чиқариш объектларини қуриш учун;  ишлаб чиқариш объектларини қайта таъмирлаш, техник қуроллантириш ва кенгайтириш учун;  техникалар, асбоб - ускуналар ва транспорт воситаларини сотиб олиш учун;  янги турдаги маҳсулотларни ишлаб чиқаришни ташкил этиш учун;  ноишлаб чиқариш соҳасидаги объектларни қуриш ва ҳоказо. Ўрта муддатли кредитларни кредитлаш объекти ҳам ҳудди узоқ муддатли кредитларнинг объекти сингари бўлади. Кўриниб турибдики, кредитларнинг турларига қараб уларнинг кредитлаш объекти ва субъекти фарқланади. Масалан:  тижорат кредитида - кредитлаш объекти товар ҳисобланиб, субъект эса сотувчи билан ҳаридор ҳисобланади;

www.arxiv.uz  банк кредитида юқорида кўриб чиққан барча объектлар бўлиши мумкин;  истеъмол кредитида - кредитлаш объекти истеъмол товарлари ҳисобланади;  халқаро кредитда - кредитлаш субъекти бўлиб асосан давлатлар ҳисобланади ва ҳоказо. Банкнинг кредит операциялари ва уларнинг хусусиятлари  Кредит операциялари (лотинча "creditum" - ссуда деган маънони англатади) деганда шартлар асосида, яъни қайтаришлилик, муддатлилик ва тўловлилик шартлари асосида маълум бир миқдордаги пулни (ёки товарни) қарзга бериш тушунилади. Бошқача қилиб айтганда, қарздор қарзни белгиланган муддат ичида қайтариб бериши ва ундан ташқари маълум суммани тўлаши лозим. Бу сумма қарзга олинган маблағлар учун тўлов баҳоси бўлиб, у кредит учун фоиз деб аталади. Одатда, замонавий банк кредитни пул шаклида қарзга беради.  Банк ўз табиати жиҳатидан молия - кредит ташкилоти бўлиб, унинг учун кредит операциялари, банк хизматлариниг бир кўриниши ҳисобланиб, у бошқа банк операциялари (валюта, қимматли қоғозлар, қимматликларни сақлаш буйича операциялар ва бошқалар) ичида асосий ўрин эгаллайди.  Банк ўз кредит операциялари учун фақатгина ўзига тегишли бўлган пул маблағларини ишлатмай, балки бундай пул маблағларининг манбаларини шакллантиришдан ҳосил бўлган пул маблағларини ҳам ишлатади. Бунда бошқа тижорат банкларидан (ёки Марказий банкдан) олинган кредит билан бир қаторда, банк шунингдек пул маблағларини ўз омонатчиларидан ва ташкилотлардан турли ҳисоб варақларга жалб этади. Бу ерда маблағлар сақланади ва турли хил ҳисоб - китобларда (ҳисоб - китоб, жорий, жамғарма, талаб қилингунча, муддатли депозит, валюта ва бошқа мижозларнинг ҳисоб варақлари) қўлланилади. Бундай, пул маблағларни жалб этиш ҳам кредит характерига эга, чунки у ҳам қайтаришлилик,

www.arxiv.uz муддатлилик ва тўловлилик шартларига асосланади, банк эса бу ерда қарздор сифатида намоён бўлади.  1 - схема  БАНКНИНГ КРЕДИТ ОПЕРАЦИЯЛАРИ СХЕМАСИ  Банк кредитлари муддатига қараб турлича бўлади. (узоқ, ўрта ва қисқа); қарздорнинг ташкилий - ҳуқуқий тузилишига қараб (давлат, хусусий ва акционерлик жамияти, кооперативлар, уюшмалар, бошқа банклар, қўшма корхоналар, фермерлар, хусусий шахслар ва ҳоказолар); тармоққа қараб, (саноат қишлоқ хўжалиги, коммунал кредит); мақсадига қараб (мавсумий харажатлар учун, тўлов ҳужжатларни тўлаш учун, айланма маблағларни тўлдириш учун ва бошқа асосий активлар билан боғлиқ харажатларни молиялаштириш) шунингдек, бошқа мезонларга қараб йирик, ўрта ва кичик кредитларга фарқланади.  Банк кредит бериш учун жалб қилинган барча маблағларни ва ўз маблағларини ишлатиши мумкин. Тижорат банклари бу маблағларнинг бир қисмини мажбурий резервлар сифатида Марказий банкга ўтказиши керак ва, шунингдек, уларнинг бир қисмини юқори ликвид маблағлар шаклида (кассадаги накд пуллар, мижозларга жорий хизматларни тўлаш учун етарли бўлиши лозим ёки бошқа операциялар қимматли қоғозлар, мол - мулкка эга бўлиш ва бошқалар учун ишлатишида) сақланиши лозим.  Маблағлар қолдиғи банкнинг кредит потенциалини ифодалаб, кредит бериш учун ишлатилади. Банк фойда кўриб ишлаши учун ўз кредит потенциалидан самарали фойдаланиши лозим, бу эса замонавий шароитларда жуда қийин масала ҳисобланади. Бозор иқтисодиётида режали

www.arxiv.uz иқтисодиётдан фарқли ўлароқ, кредит муносабатларининг марказлаштирилган қатъий меъёрлари бўлмайди.  Бу эса, банк ва қарздор ўзаро муносабатлари шартнома асосида тузилишини англатиб, иккала томон ҳам тенг ҳуқуқли ва ўз мақсадларига асосланган ҳолда уларни мужассамлаштириб фаолият кўрсатадилар. Қарздор кредит олиш учун ўзига муносиб банкни танлаши ва бир йўла турли банклар кредитларидан фойдаланиши мумкин. Банк ҳам ўз навбатида мижозларни танлаш ҳуқуқига эга ва унга кредит беришда ўзларига муҳим ва фойдали деб топган шартларни қўйиши мумкин. Банк кредитларининг турлари ва шакллари Энди банклар томонидан берилаётган кредитларни турли белгилари ва шаклларига қараб кўриб чиқсак. Жаҳон амалиётида банк кредитларини ягона, умумлашган таснифи йўқ, чунки кредитларни турли хил шакллари ҳар бир мамлакатнинг иқтисодий ривожланиш даражасига, унинг урф - одатларига, аҳоли орасида ссудаларни бериш ва қайтариш тарихан шаклланган усулларига боғлиқ бўлади. Шундай бўлса ҳам энг кўп учрайдиган банк кредит операцияларини турли хил мезонлар ва ўлчовларидан келиб чиққан ҳолда гуруҳлаштириш мумкин. Банк кредит операцияларини таснифлаш мезонлари. 1. Банк кредитларини қарз олувчиларнинг гуруҳлари бўйича таснифланиши мумкин: Банк кредитларини олувчилари бўлиб ҳукумат, бошқа банклар, хўжалик субъектлари, турли молия ташкилотлари, аҳоли ҳисобланади. 2. Кредитлар мақсади ёки қайси соҳага йўналтирилиши бўйича: саноат, қишлоқ хўжалиги, савдо, инвестицион, истеъмол ва бошқа кредитларга бўлинади. Банк кредитлари ишлатилиши соҳаси бўйича 2 хил бўлиши мумкин: асосий капитални молиялаштириш учун ёки айланма капитални молиялаштириш учун ссудалар берилади. Булар ўз навбатида ишлаб

www.arxiv.uz чиқариш ёки муомала(савдо) соҳасига йўналтириладиган кредитларга бўлинади. Инфляция шароитида тижорат банклари амалиётида савдо ва спекулятив (чайқовчилик) операцияларини молиялаштиришга йўналтирилган ссудалар аксарият қисмни ташкил этади. 3. Ҳажми бўйича кредитлар катта (йирик), ўрта ва кичикларга бўлинади. Лекин халқаро амалиётда бу кредитларни белги бўйича ягона ўлчов (мезон)и йўқ. ХВФ, ЕТТБнинг нуқтаи назаридан 10000 АҚШ долларигача бўлган суммадаги кредитлар кичик кредитларга киради. 4. Қайтариш муддати бўйича кредитлар талаб килингунча ва муддатли бўлади. Муддатли кредитлар қисқа, ўрта ва узоқ муддатлиларга бўлинади. Ссудаларни бу мезон бўйича турли мамлакатларда фарқланади. Аксарият банклар асосан қисқа муддатли ва узоқ муддатли кредит бериш билан шуғулланади. 18 - жадвал Қайтариш муддати бўйича кредитларни таснифлаш. Муддатлар и Росси я АҚШ Б. Британи я Франци я Ўзбекисто н Қисқа 1 йилгач а 1 йилгач а 3 йилгача 1 йилгача 1 йилгача Ўрта 1 - 3 йил 1 - 6 йил 3 - 10 йил 2 - 7 йил 1 - 3 йил Узоқ 3 йилдан ортиқ 6 йилдан ортиқ 10 йилдан ортиқ 7 йилдан ортиқ 3 йилдан ортиқ 5. Таъминланганлиги бўйича кредитлар таъминланмаган ва таъминланган кредитларга бўлинади. Таъминланган кредитлар таъминланганлик характерига қараб гаровли, кафолатланган, суғурталанган ва ҳоказоларга бўлинади.

www.arxiv.uz Таъминланмаган кредитлар ишончли (бланкали) деб ҳам аталади ва одатда фақат соло - вексел (қарз олувчининг ссудани қайтариш мажбурияти) орқали тақдим этилади. Таъминланмаган кредитлар қарз олувчининг обрўсини ҳисобга олган ҳолда ва унинг даромадлари даражасини баҳолашдан сўнғина берилади. Кредитнинг сифати паст бўлганда ҳам у таъминланмаган кредит деб юритилади ва бунда кредитлар бўйича кредитнинг қайтмаслик риски юқори бўлади. 6. Берилиш усуллари бўйича кредитлар, қоплаш учун ва тўлов кредитларга бўлинади. Биринчи ҳолатда кредит қарз олувчининг ҳисоб варағига харажатларни қоплаш учун ўтказилади. Бунда яна аванс ҳарактеридаги ссуда маблағларини ўтказилиши ҳам назарда тутилади. Иккинчи ҳолатда банк ссудаси бевосита накд пулсиз ҳисоб - китобларда ҳисоб ҳужжатларини тўлаш учун берилади. Шу билан бирга, бир марталик кредитлар ҳам бўлади, яъни шартномада белгиланган муддат ва суммада тақдим этилади. Бироқ кўпчилик мамлакатларда кредит линиялари кенг қўлланилади. 7. Банк кредитларини қайтарилиш тартиби бўйича 2 гуруҳга ажратиш мумкин. Биринчи гуруҳга бир вақтда қайтариладиган кредитлар, иккинчи гуруҳга бир неча муддатда бўлиб - бўлиб тўланадиган кредитлар киради. Одатда юридик шахслар ва аҳолига жорий эҳтиёжларни қоплаш учун нақд пул маблағлари керак бўлганда бериладиган қисқа муддатли кредитлар, бир вақтда қайтариладиган кредитлар ҳисобланади. Бу ерда асосий қарз ва фоизларни ягона суммада кредит муддати тугаши билан қайтарилади. Бир неча муддатда қайтариладиган кредитлар бу икки ёки ундан ортиқ тўловлар билан амалга ошириладиган ссудалар ҳисобланади. (одатда ҳар ой, ҳар квартал ёки ҳар ярим йилда). Бу гуруҳга турли хил кредитлар: тижорат, очиқ счёт бўйича, вексел, лизинг, факторинг, форфейтинг ва бошқалар киради.

www.arxiv.uz Бозор иқтисодиёти ривожланган давлатларда бир кеча муддатда қайтариладиган кредитлар юридик ва жисмоний шахсларга товарлар ва кўчмас мулкларни сотиб олиш учун бериладиган ўрта ва узоқ муддатли кредитлашда кенг қўлланилади. Жаҳон молия бозорларида инвестиция лойиҳаларини амалга ошириш учун кредитлар бир неча муддатларда қайтариш шарти билан берилади. 8. Фоиз ставкаларининг турлари бўйича банк кредитларини 2 гуруҳга бўлиш мумкин: қатъий фоизлардаги кредитлар ва сузувчи фоиз ставкаларидаги кредитлар. Ссудалар кредитлашнинг бутун муддатига бериладиган ва қайта кўриб чиқилмайдиган қатъий фоиз ставкалари шартларида берилиши мумкин. Қарз олувчи бу ҳолатда фоиз ставкалари бозорларида коньюктура ўзгаришига қарамасдан кредитдан фойдаланганлиги учун ўзгармас келишилган ставкада фоиз тўлайди. Бу ҳам кредиторга, ҳам қарз олувчига қулай, чунки иккала томон ҳам берилган кредитдан фойдаланиш билан боғлиқ бўлган ўз даромад ва харажатларини тўғри ҳисоблаб чиқиш имкониятига эга бўлади. Қатъий фоиз ставкалари одатда қисқа муддатли кредитлашда қўлланилади. Бозор иқтисодиёти ривожланган давлатларда кредитларни беришда қатъий ва сузиб юрувчи фоиз ставкаларининг ҳар иккаласи ҳам кенг қўлланилмокда. Сузиб юрувчи фоиз ставкалари - бу кредит бозорларида вужудга келадиган ҳолатларга боғлиқ бўлган доимий ўзгарадиган фоиз ставкаларидир. 9. Кредит қайси валютада берилишига қараб ҳам гуруҳларга бўлинади. Одатда тижорат банклари кредитларни миллий валютада ёки чет эл валютасида бериши мумкин. Ўзбекистонда миллий валюта ва чет эл валютасидаги кредитлар кўп қўлланилмокда. 10. Кредитлар сони бўйича кредитлар куйидаги гуруҳларга бўлиниши мумкин:

www.arxiv.uz  ягона банк берадиган кредитлар;  синдикатлашган кредитлар;  параллел кредитлар. Амалиётда бир банк томонидан бериладиган ссудалар кенг тарқалган. Бироқ айрим мамлакатлар ва интеграцион гуруҳлар иқтисодиётнинг ривожланиш имкониятига қараб ягона банк имконияти етмайдиган йирик кредитларга эҳтиёж сезилмоқда. Бу эса банкларнинг гуруҳларга кўшилиб синдикатлашган кредит беришга ундамоқда. Синдикатлашган кредит - бу (консорциум) бирлашган 2 ёки ундан ортиқ кредиторлар бир қарздорга кредит тақдим этади. Бир гуруҳ банк - кредиторлар маълум муддатга бўш турган молиявий ресурсларини маълум бир объект ёки қарздорни кредитлаш мақсадида бирлаштиради. Бир ёки етакчи банк - координаторларнинг катта бўлмаган бир гуруҳи бутун синдикат номидан қарз олувчи билан кредит битими шартлари бўйича музокаралар олиб боради, керакли сумма йиғишини таъминлайди. Амалиётда икки ёки ундан ортиқ банклар қарз олувчига параллел кредитлар бериш ҳолатлари ҳам бўлиши мумкин. Синдикатлашган кредитдан фарқли ўлароқ, бу ҳолатда мижоз билан ҳар бир банк алоҳида иш олиб боради, сўнгра эса умумий кредит шартномасини тузадилар. Шундай қилиб тижорат банкларининг кредитлари қайси белгиларга қараб таснифланмасин, уларни беришдан мақсад мижознинг маблағга бўлган эҳтиёжини қондирган ҳолда банкка юқори даромад келтиришини таъминлашдан иборат. Кредитлаш услублари ва ссуда ҳисобварақларининг шакллари Кредит соҳасидаги муносабатлар белгиланган маълум тизимига эга бўлади. Банкнинг кредитлаш тизими деганда кредитлаш жараёнини ташкил қилувчи ва уни кредитлаш тамойили бўйича тартибга солинишини белгиловчи элементлар мажмуаси тушунилади. Кредитлаш тизимининг ташкилий элементлари сифатида қуйидагиларни кўрсатиш мумкин:

www.arxiv.uz  кредитлаш жараёнида қарз олувчининг ўз маблағларининг қатнашиш тартиби ва даражаси;  кредитнинг мақсадга йўналтирилганлиги;  кредитлаш услублари;  ссуда ҳисобварағларининг шакллари;  ссуда қарзини тартиблаш усуллари;  ссуда маблағларини мақсадли ва самарали фойдаланилишини ҳамда ўз вақтида қайтарилишини назорат қилиш тартиби ва шакллари. Банкнинг илгари ҳукм сурган кредитлаш тизими хўжалик органларининг ўз ва қарз маблағларидан фойдаланиш чегараси қонун билан қатъий чегараланишига асосланган. Замонавий кредитлаш тизими давлат томонидан хўжалик органларининг ўз ва қарз маблағлари ўртасидаги нисбат каби меъёрларни белгиламаслиги билан характерланади. Фаолият юритишнинг бундай тижорат асослари хўжаликларнинг ўз маблағларини максимал ишлатишга ва қарз маблағлари олдида тўлиқ масъулиятни сезишга мажбурлайди. Шунингдек, қарз маблағлари фақатгина банк кредити сифатида эмас, балки хўжаликлараро пул ва товар шаклида қатнашмоқда. Бундан буён корхоналарга кимдан ва қандай миқдорда қарз олиш ва унинг шартларини шартномада кўрсатиш ҳуқуқи берилган. Корхоналарнинг хўжалик оборотидаги ўз маблағлари ҳажмининг олиниши мумкин бўлган кредит ҳажмига ва кредитга лаёқатлилик кўрсаткичларини ҳисоблашдаги мижоз фаолиятининг самарадорлик даражасига таъсир қилади. Бозор муносабатларига ўтишдаги айланма маблағларини бундай ташкиллаштириш объектни кредитлашдан субъектни кредитлашга ўтишга замин яратди. Бу эса кредитлаш механизмидаги янги ва самарали даврдир. Банкнинг кредитлаш тизимининг асосий элементи бўлиб кредитлаш усуллари ҳисобланади, чунки улар бу тизимнинг бир қатор элементлари:

www.arxiv.uz ссуда счёти тури ссуда мажбуриятини тартибга солиш, қарз маблағларини мақсадли ишлатиш ва уларни ўз вақтида қайтариш тартибини ва шаклини назорат қилиш кабиларни белгилаб беради. Кредитлаш усуллари деганда кредитлаш тамойилларига мос равишда кредитни бериш ва қайтариш услублари тушунилади. Собиқ Иттифоқ банк амалиётида кредитлашнинг 3 усули: қолдиқ бўйича, айланма бўйича ва айланиш - қолдиқ усуллари бўйича кредитлаш тартиби қўлланилган. Қолдиқ усули бўйича кредитлашнинг моҳияти шунда эдики, кредитнинг ҳаракати кредитланаётган моддий қийматликларнинг, яъни товар - маҳсулотлар, тугалланмаган ишлаб чиқариш, келгуси давр харажатлари, тайёр маҳсулот ва юклаб жўнатилган товарларнинг қолдиқ қиймати билан боғланар эди. Захираларнинг меъёрдан ошиши кредитга талабни ошириш, камайиши эса кредитнинг маълум қисмининг қайтарилиши лозимлигини кўрсатарди. Шу билан бирга, кредитлаш усулларида кредит қоплаш характерга эга эди, чунки захира ва харажатларнинг меъёрдан ортиқ қисми ўз маблағлари билан эмас, балки кредит ҳисобидан қопланар эди. Айланиш усули бўйича кредитлашнинг хусусияти шунда эдики, кредит ҳаракати материал қийматликларнинг айланиши яъни, келиб тушиши ва ишлатиши билан белгиланар эди. Кредитлашнинг бундай усули янги кредит бериш ва илгари берилган кредитни қайтариш фақатгина вақт бўйича мос келиши мумкин эди. Бу ерда кредит тўлов характерига эга эди, чунки ссуда бериш бевосита ишлаб чиқариш харажатларини, тижорат банки Марказиий банкка тўлаш учун қарз маблағларига эҳтиёж сезилган вақтда амалга ошириларди. Қарз маблағларини тўлиқ оборотидан сўнг кредитни қайтарилиши режага асосан амалга ошириларди. Кредитлашнинг ушбу усули ёрдамида хўжалик органларининг тўлов оборотининг узлуксизлигига ва шунингдек қарз олувчини хўжалик оборотида кредитни доимий қатнашувига эришилган эди. Қолдиқ бўйича кредитлаш усули ўзининг амалий моҳиятини хўжалик юритишнинг бозор муносабатлари даврида йўқотди, чунки 80 - йиллардаги

www.arxiv.uz банк ислоҳотининг биринчи босқичида кўпгина самарасиз объектларни кредитлашдан соғлом объектларни ягона, умумлаштирилган схемада фақатгина айланиш бўйича кредитлашга ўтилди. Шу билан бирга, айланиш усули бўйича кредитлаш ялпи захира ва ишлаб чиқариш харажатлари бўйича кредитлаш шаклини олди ва бунга хўжалик тармоқларининг деярли барчаси ўтказилди. Замонавий шароитларда баъзи давлат саноат, транспорт, қурилиш, қишлоқ хўжалик, савдо ва таъминот ташкилотларини кредитлаш ушбу тартибда амалга оширилмокда. Ҳозирги кунда Ўзбекистон Республикасида тижорат банклари янги тижорат тузилмалари, яъни мулкчиликнинг бошқа турига асосланган субъектларга кредит беришда тижорат банкларининг хориж амалиётига таяниб кредитлашнинг янги усулларидан фойдаланмоқдалар. Хорижий банк амалиётида кредитлашнинг икки усули маълум. Биринчи усулнинг аҳамияти ҳар бир ссуда индувидуал тартибда кўриб чиқилишидадир. Ссуда маълум мақсаддаги маблағ эҳтиёжини қондиришга берилади. Ушбу усул аниқ муддатга ссуда ажратишда қўлланилади. Иккинчи усулда ссуда банк томонидан қарз олувчига олдиндан белгилаб қўйилган кредит лимити бўйича берилади, бунда қарз олувчи унга қўйилган тўлов ҳужжатини ўз вақтида тўлаш мажбуриятини олади. Кредитлашнинг ушбу шакли кредит линияси деб аталади. Очилган кредит линияси кредит ҳисобига барча ҳисоб - китоб пул ҳужжатларини банк ва мижоз ўpтасидаги шартномага асосан тўлаш 1 йилга очилади, аммо кредит линияси ундан қисқа муддатга ҳам очилиши мумкин. Кредит линияси муддати давомида мижоз банк билан қўшимча келишувни истаган вақтида ссуда олиши мумкин. Аммо банк қарз олувчининг молиявий ҳолатини заифлашганини аниқласа, мижозга белгиланган лимит чегарасида ссуда беришдан бош тортиши мумкин. Кредит линияси, одатда, молиявий барқарор ва эътиборли мижозларга очилади. Мижоз илтимосига биноан кредитлаш лимити қайта кўриб чиқилиши мумкин.

www.arxiv.uz Давом эттириладиган ва эттирилмайдиган кредит линиялари ўзаро фарқланади. Давом эттирилмайдиган кредит линияси очилиб ссуда берилган ва қайтарилгандан кейин мижоз ва банк ўртасидаги алоқалар тугатилади. Давомлаштириладиган кредит линиясида кредит белгиланган лимит асосида автоматик равишда берилади ва қайтарилади. Агар, банк томонидан мижозга кредит линияси маълум товарларга бир шартнома бўйича бир йил ичида пул тўлаш учун очилган бўлса, кредит линияси мақсадли бўлади. Кредитлаш усули кредит беришда қайтаришда ишлатиладиган ссуда ҳисобварағини шаклини танлаб беради. Банклар кредитлаш операцияларини амалга ошириш учун ссуда счётларини очадилар. Махсус ссуда ҳисобварағлари доимий кредитга эҳтиёжи сезувчи ва тўлов оборотининг катта қисмини кредит ҳисобига амалга оширувчи хўжалик органларига очилади. Махсус ссуда ҳисобварағларини ишлатиш товарларни сотишдан бўлган барча тушумни кредитни ўз вақтида қайтарилишини ва қарз олувчининг ўз маблағларини қайта ишлаб чиқариш жараёнида тўлиқ иштирокини таъминлаш учун ажратилишини билдиради. Шундай қилиб махсус ссуда, ҳисобварағидан доимий кредитлаш ва қайтариш операциялари ўтказилади. Ҳисоб - китоб ҳисобварағига ёрдамчи рол берилади, чунки ундан қисқа доирадаги яъни даромадни тақсимлаш ва иш ҳақи бериш операциялари ўтказилади. Ссуда ҳисобварағини ишлатишнинг бундай тартибли унинг замонавий хўжалик юритиш шароитида ишлатилишини чеклаб қўяди. Оддий ссуда ҳисобварағлари банк амалиётида асосан бир марталик ссуда беришда ишлатилади. Бу ҳисобварағлар бўйича мажбуриятларни қайтариш белгиланган муддатларда амалга оширилади. Агар корхоналар бир вақтнинг ўзида бир неча объектлар учун кредит олмоқчи бўлса бир неча оддий ссуда ҳисобварағлари очадилар ва ссудалар турли муддатга, шартларда ва ҳар хил фоизларда берилади. Ссуданинг бундай ҳисоб шакли банк назорати учун муҳим аҳамиятга, эга.

www.arxiv.uz Айланма - қолдиқ усул бўйича тўловларни ва кредитга лаёқатли корхоналарни кредитлаш ягона актив - пассив яъни контокоррент ҳисобварағидан амалга оширилади. Ушбу ҳисобварақ мижозга бўлган юқори ишончни билдиради. Ҳисобварағнинг дебетидан мижознинг ишлаб чиқариш фаолияти ва фойдани тақсимлаш билан боғлиқ тўловлари ўтади, кредитга барча тушумлар ёзилади. Ҳисобварағнинг кредит қолдиғи корхонани ўз маблағи борлигини дебет қолдиғи эса банкдан маблағ жалб қилинганини билдиради. Хўжалик юритишнинг бозор муносабатлари шароитида оддий ссуда ҳисобварағлари кенг тарқалган. Бугунги кунда Ўзбекистон Республикаси тижорат банклари томонидан хўжалик субъектларини қисқа муддатли кредитлаш қуйидаги усулларда амалга оширилмоқда: Алоҳида ссуда ҳисобварағи орқали кредитлаш. Тижорат банклари хўжалик субъектларини "кредит линияси очиб" ёки "кредит линияси очмасдан" кредитлаш мумкин ва бу кредитлар қуйидаги мақсадга берилади, товар моддий бойликлар, бажарилган иш ва кўрсатилган хизматларнинг пул ҳисоб - китоб ҳужжатларини тўлаш учун, муддати 30 кундан ошмаган даврга, қарздорнинг асосий фаолияти билан боғлиқ булган аккредитивлар очиш учун. Кредит банк томонидан келишилган муддатларда қуйидаги тартибда сўндирилиши мумкин:  сўндирилиш муддати келган мажбуриятлар бўйича маблағларни мижознинг ҳисобварағидан ундириб олиш орқали;  муддатидан олдин қарздорнинг топшириғига кўра ҳисоб рақамдаги бўш қолдиқ маблағларни сўраб олиш орқали;  гаров мулкини ўзлаштириш орқали. Хўжалик субъектининг "кредит линияси очиб" кредитлаш алоҳида ҳисобварақ орқали олдиндан келишиб олинган кредит суммаси доирасида

www.arxiv.uz амалга оширилади. Кредит линиясининг ҳисобидан қарздорнинг асосий фаолияти билан боғлиқ бўлган товар - моддий бойликларни бажарилган ишлар, кўрсатилган хизматлар бўйича пул ҳисоб - китоб ҳужжатларининг тўлови амалга оширилади. Бундан кейин қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта ишловчи, тайёрлов фаолияти билан шуғулланувчи ташкилотларга, савдо, таъминот ва бошқа хил фаолият билан шуғулланувчи хўжалик субъектларига, кредитлашнинг барча тартиб - қоидалари асосида берилади. Контокоррент счёти очилганда мижознинг бошқа счётлари ёпилади. Контокоррент ҳисобварақлар:  дебет қолдиғи бўйича мижоз банкка шартномада келишилган ставка бўйича фоизлар тўлайди;  кредит қолдиғи бўйича банк мижозга шартномага мувофиқ фоиз тўлайди. Контокоррент ҳисобварағининг амал қилиш муддати 12 ойдан ошмаслиги лозим. Муддат тугаши билан мижоз кредит сальдосини таъминлаши керак. Акс ҳолда, муддат тугагач уни тўла сўндиргунга қадар кредит бериш тўхтатилади. Овердрафт, бу контокоррент кредитнинг махсус шакли ҳисобланади. Унинг алоҳида хусусияти шундаки, банк мижозга унинг ҳисобрақамида қисқа давр ичида дебет сальдога эга бўлишга рухсат беради. Одатга кўра овердрафтдан фойдаланиш жуда ишончли мижозларга тақдим этилади. Овердрафтда қарздорликни сўндириш учун овердрафт ҳисоб вараққа келиб тушаётган барча суммалар йўналтирилади, натижада кредитнинг ҳажми келиб тушаётган маблағлар ҳажмига қараб ўзгариши мумкин. Овердрафтда қарздор ҳар ойнинг охирига овердрафт қолдиғи бўйича кредит сальдосини таъминланиши керак. Агар мижознинг шу банкда депозит счёти бўлса, ундаги маблағлар доирасида доимий дебет сальдога эга

www.arxiv.uz бўлишига рухсат берилади. Аксинча бўлса, маблағлар бериш у тўла сўндирилгунга қадар тўхтатилади. Қимматли қоғозлар гарови остида кредит (ломбард кредит). Ломбард кредити ўзида товар моддий бойликлар, бажарилган ишлар, кўрсатилган хизматлар (асосий фаолиятга тегишли бўлган)ни тўлаш учун алоҳида ссуда счётидан қимматли қоғозлар гарови остида берилган қисқа муддатли кредитларни ифодалайди. Ломбард кредит таъминотига қуйидагилар кредит шартномасига асосан қабул қилинади:  давлат қимматли қоғозлари;  бошқа хил эмитентларнинг акция ва облигацияси, депозит сертификатлари. Ломбард кредитининг эътиборли хусусияти шундаки, гаров шартнома имзоланган кунги номинал қиймати бўйича эмас, балки унинг курс ўзгариши рискини ҳисобга олган ҳолда унинг маълум қисмигагина баҳоланади. Қимматли қоғозлар гарови остидаги ломбард кредити алоҳида ссуда ҳисоб варақдан товар моддий қийматлар ва хизматлари учун ҳисоб - китоб ҳужжатларини тўлашга қимматли қоғозлар гарови остидаги кредит берилади. Банкларнинг ўзи томонидан чиқарилган қимматли қоғозлари гаров сифатида қабул қилиниши мумкин эмас. Шу боис қимматли қоғозларни гаровга олиб ломбард кредити бериш тўғрисида қарор қабул қилинаётганда банк қарз олувчининг молиявий аҳволи ва кредит қобилиятини таҳлил қилиш билан бир вақтда кредит таъминоти тарзида қабул қилинадиган қимматли қоғозлар сифати, уларнинг курс риски даражасини баҳолашга алоҳида эътибор беради. Шу тариқа қимматли қоғозлар котировка қилинаётганда уларнинг курс рискини белгилаб берувчи қимматли қоғозлар бозоридаги биржа курси ўзгаришлари муносабати билан қимматли қоғозларнинг гаров қиймати биржа

www.arxiv.uz қийматининг 80 фоиздан, котировкаланмайдиган қимматли қоғозлар гаров қиймати эса номинал қийматининг 60 фоиздан ошмаслиги зарур. Қимматли қоғозларни гаровга олиб бериладиган кредит 12 ойгача муддатга ёки қимматли қоғозлар муомалада бўлиши муддатига берилиши лозим. Қимматли қоғозлар котировкасининг биржа курси кредит шартномасида қайд этилганда фонд биржасидаги охирги савдода чиқарилган котировка маълумотлари ҳисобга олинади. Давлат қимматли қоғозлари рейтинг сифати, айниқса, юқори даражада бўлади. Шу боис улар гаровга қабул қилинаётганда бериладиган кредитнинг максимал суммаси улар гаров қийматининг 90 фоизгача етиши мумкин. Қарз олувчи фонд бозоридаги сотиб олган бошқа қимматли қоғозлар гаровга олинаётганда кредит максимал суммаси улар гаров қийматининг 80 фоиздан юқори бўлмайди. Ломбард кредитини бериш, қайтариш ва улардан фойдаланганлик учун фоизлар тўлаш тартиби умумий асосларда амалга оширилади ва у алоҳида қарз ҳисобварағи бўйича кредитлаш тартибига ўхшашдир. Асосий фаолият билан боғлиқ товар моддий бойликлар, бажарилган ишлар ва кўрсатилган хизматлар ҳақини тўлаш мақсадида тузилган пул ҳисоб - китоб ҳужжатлари пулини тўлаш учун қабул қилинади. Қарз олувчи банкка гаровга қўйган қимматли қоғозлар бўйича олинадиган даромадларга фоизлар қўшилмайди. Қимматли қоғозларни гаровга олиб кредит шартномаси тузилгандан кейин банк қимматли қоғозлар эмитентига унинг қимматли қоғозларини гаровга қўйиш битими тузилганлигини ҳамда қимматли қоғозлар бўйича даромадлар киритилиши лозим бўлган депозит ҳисобварағи номерини маълум қилади. Ломбард кредити бериладиган ҳолларда гаровга қўйилган қимматли қоғозлар бўйича олинадиган даромадлар қарз олувчининг муддатсиз депозит ҳисобварағига қўйилади (депозит шартномасини расмийлаштирмасдан) ва,

www.arxiv.uz биринчи навбатда, уларни сақлаш харажатларини қоплашга, шунингдек, кредитдан фойдаланиш учун фоизларни тўлашга йўналтирилади. Кредитлаш жараёнида банк гаровга қўйилган қимматли қоғозлар котировкаси биржа курсидаги ўзгаришлар тўғрисида телекс, компьютер алоқаси ва алоқанинг бошқа турлари ёрдамида ахборот тўплаб борилади. Кредитлаш давомида фонд биржасида ўтказилган савдо натижаларига кўра, гаровга қўйилган қимматли қоғозлар қиймати пасайган бўлса, у ҳолда кредит қўмитасининг қарорига мувофиқ қарз олувчига шу суммада қўшимча таъминот бериш талаби билдирилиши ёки кредит миқдори қайтарилиб, кредитнинг таъминланмаган қисми муддатидан олдин ундирилиб олиниши мумкин. Ломбард кредити бўйича барча мажбуриятлари бажарилганидан кейингина гаровга қўйилган қимматли қоғозлар ва улар бўйича олинган даромадлар қарз олувчига қайтарилади. Товар (мол) гарови остидаги ломбард кредити. Ломбард кредити учун гаров кўринишида фақатгина нисбатан баҳоли товарлар, қайсики уларнинг савдоси биржада юритилиши, товар партиясини миқдори ва сифатини белгилаш билан бир вақтда баҳосини ҳам аниқлаш имконини бериши шартларида ишлатилиши мумкин. Масалан, кофега, буғдойга, шакарга, пахтага бу тегишли. Бу товарларнинг қиймат баҳосини аниқлаш унча қийин эмас. Товар турига қараб гаров баҳоси 50дан 66 гача 2/3% тебраниб туради. Гаров сифатидаги товарлар банк номига юклатиди. Банкка товарни сақлашлик гувоҳномаси берилади. Айрим ҳолларда бу мижозниг ўзида ҳам қолиши мумкин. Лёкин, банк рухсатисиз товардан фойдаланишга ҳаққи йўқ. Йулдаги товар, айниқса, денгиз орқали ташиладиган товарлар гарови остидаги кредит кенг тарқалган ҳисобланади. Бундай пайтда гаров ҳужжати сифатида коносамент ишлатилади. Коносамент - бу юклатилган товарга эгалик қилиш ҳуқуқини берадиган ҳужжат. Бу ҳужжатни янги эгасига бериш билан у товарлардан фойдаланиш

www.arxiv.uz ҳуқуқини ҳам олади. Гаров сифатида юкланган товарларни ишлатишда юк суғурта ҳужжатларининг расмийлаштирилиши муҳим роль уйнайди. Қимматбаҳо металл гарови остидаги кредит. Бу ломбард кредитининг эски усулларидан бўлиб, ҳозирда у жуда кам ишлатилади. Гаровни баҳолашдаги қиймати бу асосан олтин тангалар, слиткалар, кумуш, платина ва бошқалар қарийб 95% фоиз қимматбаҳо металл нархига мос келади. Талабнома гарови остидаги кредит, ҳар хил молиявий талаблар, масалан, жамғарма омонатлари, суғурта шартномаси бўйича талаблар, ипотекалар ва бошқалар гаров сифатида хизмат қилиши мумкин. Талабнома гаровларини баҳолашда уларнинг турларига қараб ажратилади, аммо уларнинг умумий даражаси нисбатан юқори бўлади. Ломбард кредити белгиланган муддатларда қайтарилмаган ҳолларда банк имтиёзли ой тугаганидан кейин гаров тўғрисидаги амалдаги қонунга мувофиқ ўз гаров ҳуқуқидан фойдаланади. Ломбардли кредитнинг кредит олувчи учун афзаллик томонлари қуйидагилар ҳисобланади:  ликвидли маблағларга кучли эҳтиёж сезилган тақдирда вақтинчалик, қисқа муддатли пулларни юзага келтиради;  кредитнинг амал қилиш муддати унга бўлган заруриятига боғлиқ равишда ўрнатилиши мумкин;  рентабелли қимматли мулклар гаровга қўйилганда уларни сотишга зарурат қолмайди;  гаровга қўйилган буюмга мулкчилик ҳуқуқи сақланиб қолади;  кредит берувчи томон учун афзаллиги. Ломбард кредит - бу аввало ишончли кредит, яъни кредит тўлови кечикиб қолган тақдирда кредитор гаровни сотади ва тушумдан пулга эга бўлади. Юқорида биз баъзи кредит турларига таъриф бериб ўтдик, баъзи кредит турларининг моҳиятини чуқурроқ кейинги параграфларда кўриб чиқамиз.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикасининг "Инвестиция фаолияти тўғрисида" ги Қонуни, (1998. 24 декабрь). Халқ сўзи, 1999. 12 январь. 7 - сон. 2. Ўзбекистон Республикасининг "Чет эл инвестициялари тўғрисида"ги Қонуни, (1998. 30 апрель). Халқ сўзи, 1999 й. 12 январь. 7 - сон. 3. Ўзбекистон Республикасининг "Чет эллик инвесторлар ҳуқуқларининг кафолатлари ва уларни химоя қилиш чоралари тўғрисида"ги Қонун. (1998. 30 апрель). Солиқ ва божхона хабарлари, 1998 й. 22 - сон. 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожлантиришни рағбатлантиришга оид қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, (1997. 31 январь). Солиқ ва божхона хабарлари, 1997 й. 6 - 12 январ. 7 - сон. 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Банк тизимини янада эркинлаштириш ва ислоҳ қилиш борасидаги чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, Халқ сўзи. 2000 й. 21 март. 6. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Тадбиркорлик субъектларини давлат рўйхатидан ўтказиш ва ҳисобга қўйиш тизимини такомиллаштириш тўғрисида"ги қарори. Тошкент оқшоми. 2001 й. 24 август. 99 - сон. 7. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг "Кичик корхоналар, деҳқон ва фермер хўжаликларини маблағ билан таъминлаш, моддий - техник таъминлаш, уларга божхона имтиёзлари бериш, банк хизматлари ва бошқа хизматлар кўрсатиш бўйича қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги қарори. (2001. 10 сентябрь). Мулкдор, 2001 й. 14 - 20 сентябр. 37 - сон. 8. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожлантиришни учун хорижий кредитлар беришни

www.arxiv.uz ташкил этиш масалалари тўғрисида"ги қарори, (1997. 7 февраль), Солиқ ва божхона хабарлари, 1997 й. 6 - 12 январ. 7 - сон.

O'xshashlar

Узоқ ва қисқа муддатли инвестициялар ҳисоби

Қурилиш ташкилотларида бухгалтерия ҳисобини ташкил қилиш асослари

Аудит моҳияти, мазмуни ва ташкил қилиш асослари

Тижорат банклари, уларнинг иқтисодиётдаги аҳамияти ва фаолиятини ташкил қилиш асослари

Ресторанларда банкетларни ташкил қилиш менежменти