Iqtisodiyotning amal qilishida pulning tutgan o`rni - Iqtisodiyot - Referatlar

Iqtisodiyotning amal qilishida pulning tutgan o`rni

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

304.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Iqtisodiyotning amal qilishida pulning tutgan o`rni 2.Kredit va uning turlari 3. Banklar va ularning iqtisodiyotni moliyalashtirishdagi roli 4. Bank kreditlari va foizlari

www.arxiv.uz Iqtisodiyotning amal qilishida pulning tutgan o`rni Insoniyat taraqqiyotining deyarli barcha bosqichlarida pul odamlarga iqtisodiy hayotni tashkil qilish vositasi bo`lib xizmat qilib kelgan va kelajakda ham shunday bo`lib qoladi. Har qanday jamiyatda ham ular pul topish uchun mehnat qiladilar va unga o`zlari uchun zarur bo`lgan moddiy va nomoddiy ne`matlar (tovarlar va xizmatlar) sotib oladilar. Xo`jalik aloqalari va bozor munosabatlarining rivojlana borgani sari pulning jamiyat hayotidagi roli ortib boradi. Tovar-pul munosabatlari bozor iqtisodiyotining poydevorini tashkil qiladi. Shuning uchun ham pul muomalasini oqilona tashkil qilish va uning qadrsizlanishiga qarshi samarali chora-tadbirlarni amalga oshira berish davlat iqtisodiy siyosatida muhim o`rin tutadi. Pul ham aslida tovar bo`lib, u barcha tovarlarga xos bo`lgan xususiyatlarga ega. Shu bilan birga, uni boshqa tovarlardan ajratib turuvchi jihatlari ham mavjud. Birinchidan, har qanday tovar, odatda, kishilarning biron-bir ehtiyojini qondiradi, pul esa maxsus tovar hisoblanadi, shu bois u boshqa tovarlarga to`g`ridan-to`g`ri ayirboshlanish xususiyatiga ega. Har qanday tovarga ayirboshlanish, ya`ni insonlarning tovarlarga bo`lgan barcha ehtiyojlarini qondira olish qobiliyati pulni jozibador tovarga aylantiradi. Ikkinchidan, oddiy tovar aniq mehnat (etikdo`z, novvoy, dehqon, olim mehnati) mahsuli hisoblanadi. Pul ham aniq mehnat mahsuli, lekin ana shu mehnat natijasi (mahsulot yoki xizmat)ning sotishdan olingan ekvivalentdir. Uning iste`mol qiymati kishilarning muayyan jismoniy yoki ma`naviy ehtiyojlarini qondira olishda emas, balki tovarlar ayirboshlashda ishonchli vosita bo`la olish qobiliyatidadir.

www.arxiv.uz Inson hayotidagi muammolar ichida eng asosiysi pul topishdir. Aynan shu muammoni echish insonning barcha boshqa muammolarining aksariyatini hal etish kaliti hisoblanadi. Shuning uchun ham, ya`ni bosh muammoni hal qilish maqsadida odamlar tovar ishlab chiqaradilar, turli xizmat ko`rsatish bilan band bo`ladilar, ular bilan bozorga chiqadilar va boshqalar bilan iqtisodiy (pul) munosabatlarga kirishadilar. Bozorda ishlab chiqarish vositalari pulga sotib olinib, ular yordamida yaratilgan tovarlar pulga ayirboshlanib, iste`molga o`tadi. Tovarlar shaxsiy iste`molgami yoki ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun sarf etiladimi, baribir ularni harakatga keltiruvchi kuch puldir. Bozor munosabatlari sharoitida pul o`ta muhim iqtisodiy vositadir. U tufayli ishlab chiqarishning takrorlanishi amalga oshadi, iqtisodiy o`sishga erishiladi. Pul shaklidagi mablag`lar bozorda rerurslarga aylanadi, tovarlar sotilib, yana pulga aylantiriladi. Pulning insoniyat hayotidagi ahamiyati u bajarayotgan quyidagi vazifalarda o`z aksini topadi: Avvalambor, pul qiymat o`lchovi vazifasini bajaradi. Har qanday tovar ishlab chiqarilganda yoki xizmat ko`rsatilganda muayyan mehnat sarflanadi. Ana shu sarflangan mehnat bozor narxi orqali o`lchanib, pulda ifodalanadi. Tovarning bozordagi narxi orqali uni ishlab chiqarishga ketgan mehnat va barcha sarf-xarajatlarning nafaqat miqdori, balki sifati ham o`z o`lchovini topadi. YAxshiroq xomashyodan tayyorlangan tovarning sifati ham, odatda, yaxshiroq bo`ladi va binobarin, uning qiymati ham yuqoriroq bo`lgani uchun yuqori narxda sotiladi. Bunday tovarlar o`z egasiga ko`proq daromad (ya`ni pul) keltiradi. Tovarning bozordagi qadri, uning xaridorgirligi va raqobatbardoshliligi ham pul orqali o`z ifodasini topadi. Bozorga chiqqan tovar qancha yuqori narxda va tez o`z iste`molchisini topsa, bu narsa shu tovarning sifati yaxshiligidan va uning xaridorgirligidan dalolat beradi.

www.arxiv.uz Hech qanday tovar pul kabi bozordagi mahsulotlar va xizmatlarning qadr- qiymati va bahosini o`lchab bera olmaydi. Pulning ikkinchi vazifasi (yoki funktsiyasi) uning muomala vositasi ekanligidir. Chunki pul yordamida tovarni sotish, uni pulga almashtirish va bu pulga yana boshqa tovar sotib olish mumkin. Pul yordamida tovarni tovarga ayirboshlash (barter) bartaraf etiladi, oldi-sotdi ishlari ma`rifatlashgan, madaniylashgan holda va yuqori samara bilan amalga oshadi. Va nihoyat, pul jamg`arish vositasi vazifasini bajaradi, chunki pul boylik shakliga kirib, o`z egasiga kerak bo`lganda, xarid etish vositasiga aylanadi. Pul qog`oz yoki tanga bo`lgani uchun emas, balki o`zida mehnatni mujassamlashtirgani, unga hamma narsani xarid etish hamda saqlash mumkin bo`lgani uchun boylik hisoblanadi. Pul iqtisodiyotning samarali amal qilishini ta`minlovchi vosita sifatida, avvalambor, o`zi sog`lom bo`lishi, ya`ni uning qadri-qiymati barqaror bo`lishi kerak. Sog`lom bozor iqtisodiyoti pulga bo`lgan talab va taklifni muvozanatda bo`lishini taqazo etadi. Ammo ushbu muvozanat buzilsa, ya`ni pul keragidan ortib ketsa, u qadrsizlanadi, iqtisodiyot kasallikka uchraydi. Ishlab chiqarish hajmi, pul miqdori va pulning aylanish tezligi va narx o`rtasida uzviy bog`liqlik mavjud. Ishlab chiqarish o`smagan holda pul miqdori ko`paysa, bunga javoban narx oshadi. Agar ishlab chiqarish o`sib, pul ko`paysa, narx pasayadi. Kerakli pul miqdori faqat narxga qarab emas, balki iqtisodiyot ahvoliga va pulning aylanish tezligiga qarab belgilanadi. Iqtisodiy yuksalish yuz berganda, pul ko`p bo`lsa, uning tovar bilan ta`minlanishi ortadi, pul qadri tushmaydi. Ammo pul tez aylanib borsa, uning bir qismi ortiqcha bo`lib qoladi. Narxning pul miqdoriga ta`siri qisqa davrda sezilmaydi, uzoq muddatda namoyon bo`ladi. Agar pul miqdori iqtisodiy o`sishga monand ravishda ko`paysa,

www.arxiv.uz u qadrsizlanmaydi. Ishlab chiqarish hajmi, pul miqdori va pul oboroti o`rtasidagi muvozonat buzilsa, inflyatsiya yuz beradi. Keragidan ortiqcha pul ishlab chiqarish natijasida narxlarning to`xtovsiz o`sishi va pul birligining qadrsizlanishi inflyatsiya deb ataladi. Inflyatsiya asosida, odatda, pul talabi bilan tovar massasining bir-biriga nomuvofiqligi yotadi. Tovarlarga va xizmatlarga bo`lgan talab tovar aylanish hajmidan oshib ketadiki, bu narsa tovar ishlab chiqaruvchilar va uni etkazib beruvchilarning sarf-xarajatlari qanchaligidan qat`iy nazar, narx-navoning ko`tarilishi uchun sharoit yaratib beradi. Davlat byudjetining taqchilligi (davlat sarf-xarajatlarining ortib ketishi), haddan tashqari investitsiyalash (investitsiyalar hajmining imkoniyat darajalaridan ortib ketishi) sharoitida ishlab chiqarishning o`sishi va mehnat unumdorligining ko`tarilishiga qaraganda ish haqi ko`proq o`sadi. Natijada talab bilan taklif o`rtasidagi muvozanat buziladi, pulning qadrsizlanish jarayoni sodir bo`ladi. Pul inflyatsiyasining sabablari asosan quyidagilardir. Birinchidan , ko`p hollarda Markaziy bank tomonidan noto`g`ri pul siyosatining o`tkazilishi va natijada tovarlar bilan ta`minlanmagan pulning muomalada paydo bo`lishi. Masalan, iqtisodiy o`sishning pasayishining oldini olish yoki fond birjasida aktsiyalar kursining tushib ketishini to`xtatish maqsadida Markaziy bank pul taklifini ko`paytiradi, ya`ni pul emissiyasi amalga oshadi. Ikkinchidan , byudjet taqchilligi ham muqarrar ravishda pulning qadrsizlanishini keltirib chiqaradi. To`g`ri, pul siyosati bo`lmagan hollarda bunday taqchillikni qoplash uchun yangi pullar chiqarilib, xo`jalik oborotiga kiritiladi. Uchinchidan , bozorlarning monopollashuvi, ya`ni raqobatning yo`qligi inflyatsiyaning avj olishiga sabab bo`ladi. Monopoliyalar bozordagi narx-navoni

www.arxiv.uz yuqori belgilab, tovarlarni ishlab chiqish va taklif etishni ham kamaytirishga harakat qiladilar. Bu narsa umumiy talab bilan taklif nisbatiga salbiy ta`sir o`tkazadi va ular o`rtasidagi nomutanosiblikni kuchaytiradi. Ulardan tashqari inflyatsiyaga tashqi omillar ham ta`sir qiladi. Masalan, xomashyo va energoresurslar bahosining ko`tarilishi, xorijiy sarmoyalar (kreditlar) foiz stavkasining ortishi, xalqaro ahvolning tanglashuvi va hokazo. Shuni aytib o`tish kerakki, pulning qadrsizlanishi erkin bozor iqtisodiyoti sharoitida yuqorida ko`rsatib o`tilgan sabablar tufayli, albatta, sodir bo`lib turadigan hodisadir. Bunday sharoitda uni jilovlab turish va iqtisodiyot taraqqiyoti hamda xalqning turmush darajasiga ta`sirini kamaytirib turish har qanday davlatning muhim vazifasi hisoblanadi. U yoki bu mamlakat iqtisodiyotida chuqur inqiroz sodir bo`lsa, u holda inflyatsiya ham chuqurlashadi yoki boshqacha qilib aytganda, uning jilovi davlat qo`lidan chiqib ketadi. O`z paytida tegishli choralar ko`rilmasa, giperinflyatsiya sodir bo`ladi, ya`ni pulning qadrsizlanishi oyiga 50 foizdan ortib ketadi. Shu narsani ham ta`kidlab o`tish joizki, mamlakatimiz bozor iqtisodiyotiga o`tishning eng dastlabki va og`ir yillarida ham giperinflyatsiyaga yo`l qo`yilmadi. Buning asosiy omili bo`lib O`zbekistondagi kuchli antiinflyatsion (inflyatsiyaga qarshi) siyosat xizmat qiladi. Birinchidan , ishlab chiqarishni jonlashtirish, ya`ni uning o`sishini rag`batlantirish choralari ko`rildi. Xorijiy sarmoyalarni jalb qilish, tadbirkorlikni rivojlantirish uchun zarur shart-sharoitlar yaratish va boshqalar shular jumlasiga kiradi. Ikkinchidan , pul massasining ortishini cheklash yoki to`xtatib qolish choralari ko`rildi. Shu maqsadda pul daromadlari: ish haqi, nafaqa, pensiya va boshqa to`lovlarning o`sishi ustidan nazorat kuchaytirildi, ortiqcha pulni tovar

www.arxiv.uz bozoridan qaytarish uchun bankka qo`yiladigan depozit pullarga bank to`laydigan foizlar oshirildi. Pul deganda, biz, odatda, ko`z bilan ko`rish va qo`l bilan ushlash mumkin bo`lgan qog`oz yoki tanga pullarni tushunamiz. Biroq bu pulning bir turi, ya`ni naqd pullardir. Shu bilan bir vaqtda naqd bo`lmagan pullar ham mavjud bo`lib, ular aholining bank depozitlarida, kredit kartochkalarida, korxona, firma va tashkilotlarning bank hisob raqamlarida turuvchi pullaridir. Bu pullarni naqd bo`lmagan pullar deb yuritiladi. Pulning bu turi, ya`ni naqd bo`lmagan pullarning naqd pulga nisbatan bir qator afzalliklari mavjud bo`lib, ulardan eng muhimi bu pullarni asrashning qulay va xavfsizligidir, aytaylik, safarga chiqqanda ularni ko`tarib yurishga ehtiyojning yo`qligidir. Undan tashqari aholining bankka qo`ygan pullari doimo ko`payib boradi. Keyingi yillarda O`zbekistonda bozor munosabatlarining joriy etilishi va rivojlanishi bilan “kredit kartochkalari” degan tushuncha hayotimizga kirib kela boshladi. Bunday kartochkalarga qo`yilgan pulni mamlakatimizning istagan shahrida naqd pulga aylantirish mumkin. Modomiki, unga qo`ygan pulingiz erkin almashtiriladigan valyuta bo`lsa, istagan xorijiy mamlakatda kartochkadagi pulingiz hisobidan o`zingizga kerakli miqdorda naqd pul olishingiz mumkin. Naqd bo`lmagan pullar, ayniqsa, korxona, tashkilot va firmalar uchun hisob- kitobning eng qulay shaklidir. Masalan, aviatsiya ishlab chiqarish birlashmasi yoki avtomobillar ishlab chiqaruvchi korporatsiyaning faoliyat ko`rsatishi uchun zarur bo`lgan pul mablag`larining miqdori bir necha yuz million, hattoki milliard so`mni tashkil qilishi mumkin. Bu pullarni faqat bank hisob raqamlarida saqlash mumkinligi va maqsadga muvofiqligi o`z-o`zidan ravshan. Shunday qilib, mamlakat miqyosida harakatda bo`lgan pul massasi naqd pullar va naqd bo`lmagan pullar yig`indisidan iboratdir.

www.arxiv.uz Muomala doirasiga qarab, pullarni ikki turga - milliy va baynalmilal (xalqaro) pullarga ajratish mumkin. Milliy pullar (valyutalar) - ayrim mamlakatlarning pullari hisoblanadi. Masalan, O`zbekiston so`mi, Rossiya rubli, AQSh dollari, Angliya funt sterlingi, Qozog`iston tengesi va hokazolar. O`z navbatida milliy pullar ham ikki xil bo`ladi - erkin almashtiriladigan (masalan, AQSh dollari, Angliya funt sterlingi va boshqalar) va faqat o`z mamlakati doirasida amal qiladigan. Mustaqil Davlatlar Hamdo`stligiga kiruvchi mamlakatlarning pullari hozircha ikkinchi turdagi, ya`ni faqat o`z mamlakati doirasida amal qiladigan pullar jumlasiga kiradi. O`zbekiston hukumati tomonidan o`zbek valyutasi (so`m)ning kuchi va qadrini oshirishga qaratilgan qat`iy chora-tadbirlar belgilangan. Ularni amalga oshirish natijasida yaqin yillarda bizning milliy valyutamiz ham erkin almashtiriladigan pullar qatoridan o`rin olishi muqarrardir. Baynalmilal pullar deb, xalqaro (ya`ni mamlakatlararo) munosabatlarda ishlatiladigan pullarni tushunish kerak. Bunday pullar vazifasini bajaruvchi pullar ham ikki xil ko`rinishga ega. Birinchisi – ayrim milliy valyutalar (masalan, AQSh dollari) bo`lsa, ikkinchisi bir necha davlatlarning o`zaro kelishuvi asosida joriy etilgan va ularning barchasida birdek foydalaniladigan valyutalar. Bunday pullarning ilk namunasi Evro valyutasi bo`lib, u 2002 yil 1 yanvardan boshlab, Evropa qit`asining 12 davlati (Avstriya, Belgiya, Olmoniya, Hollandiya, YUnoniston, Irlandiya, Ispaniya, Italiya, Lyuksemburg, Portugaliya, Finlandiya va Frantsiya)da joriy etildi. Kredit va uning turlari

www.arxiv.uz Bozor iqtisodiyotigaasoslangan mamlakatlar iqtisodiyotida kredit muhim rolь o`ynaydi. Kredit deb pul yoki tovar ko`rinishida tegishli foizlar bilan qaytariladigan qarzni tushuniladi. Qarzga beruvchi (kreditor) bilan qarz oluvchi o`rtasida paydo bo`luvchi munosabatlarni kredit munosabatlari deb aytiladi. Kreditmunosabatlarinin g mohiyati shundan iboratki, xo`jalik yurituvchisub`ektlarning moliyaviy ahvoli hamma vaqt ham birday bo`lavermaydi. Ayrimsub`ektlarning vaqtincha bo`sh bo`lgan pul mablag`lari va tovar resurslarimavjud bo`lgan bir paytda, boshqalarning ularga ehtiyoji bor. Masalan, firma(korxona) o`z mahsulotini sotishdan olgan pul mablag`larini birdaniga sarflaydi.Bu pullar xomashyo va materiallar sotib olguncha, ish haqi va mukofotlarto`languniga qadar ma`lum vaqt davomida bo`sh turadi. Ishlab chiqarish, fan vatexnikani rivojlantirishga mo`ljallangan mablag`lar ham jamg`arilib boradi.Aholining vaqtincha bo`sh bo`lgani uchun bankka qo`ygan jamg`armalari hammamlakat miqyosida kattagina mablag`larni tashkil etadi. Kredit mexanizmi vositasida mamlakatdagi vaqtincha bo`sh bo`lgan mablag`lar unga muhtoj bo`lgan xo`jalik sub`ektlariga ma`lum muddatga qarzga beriladi. Erkin tadbirkorlikka keng yo`l ochib beruvchi bozor iqtisodiyoti sharoitida pul yoki boshqa moddiy resurslarni qarzga olishga bo`lgan ehtiyoj nihoyatda katta. Bunday ehtiyoj nafaqat yangidan ish boshlayotgan tadbirkorlarda, balki muayyan davrdan boshlab faoliyat ko`rsatayotgan firma (korxona)larda ham mavjuddir. Kreditning muhim vazifasi investitsiya jarayonlarini faollashtirishdir. Kredit mexanizmi vositasida korxonalarning jamg`arayotgan foydasi va aholining jamg`armalari tezroq muddatlarda kapitalga aylanadi. Kredit tufayli ishlab chiqarishning yangilanish jarayonlarini tezlashtirishga imkoniyat yaratiladi.

www.arxiv.uz Ko`rinib turibdiki, kredit ishlab chiqarishning rivojlanishida muhim rol o`ynaydi. Kredit ilmiy-texnika taraqqiyotiga, kapitalning aylanish tezligiga, ishlab chiqarish xarajatlarining qisqarishi va samaradorlikning ortishiga yordam beruvchi omildir. Iqtisodiyotning rivojlanishida o`z-o`zini moliyalashtirish manbalarining, amortizatsiya ajratmalari va jamg`arilgan foydaning roli juda katta. Shu bilan birga bu manbalarni kredit bilan qo`shib olib borish ishlab chiqarish korxonalari uchun eng yaxshi natijalar beradi. Bunda korxona (firma) ehtiyojlarining asoslanganligi, mablag`lardan foydalanish mas`uliyatining kuchliligi, kreditni qaytarish va foizlarni to`lash uchun real javobgarlik muhim ahamiyat kasb etadi. Kredit mamlakat tashqi aloqalarining rivojlanishiga ham ijobiy ta`sir ko`rsatadi. Davlat kreditlash jarayonlariga faol aralashadi. Iqtisodiyotni jadal rivojlantirish maqsadlarida davlat qarz oluvchilarning muayyan guruhlari uchun kredit olishning qulay sharoitlarini yaratib beradi. Bu kredit uchun foiz darajalarini tabaqalashtirish, hukumat kafolatlari yoki imtiyozlarini berish, ayrim tarmoqlar va korxonalar uchun davlat mablag`laridan kredit resurslari ajratish yo`li bilan amalga oshiriladi. Kredit aloqalari pul (tovar) egasi bilan qarz oluvchi o`rtasida bevosita va bilvosita bo`lishi mumkin. Birinchi holda ular to`g`ridan-to`g`ri muomalaga kirishadi. Ikkinchi holda esa ularning aloqasi vositachilar orqali yuz beradi. Shunga ko`ra, kreditning quyidagi asosiy shakllari kelib chiqadi: tijorat krediti, bank krediti, iste`molchi krediti, davlat krediti, xalqaro kredit va boshqalar. Tijorat krediti, bu – sotuvchilarning xaridorlarga tovar shaklida beradigan kreditidir. Bunda tovarlar ma`lum muddatda pulini to`lash sharti bilan nasiyaga beriladi. Tijorat kreditini nasiyaga oluvchi uning egasiga veksel (qarzning majburiyatnomasi)ni beradi. Kreditning bu turi, odatda, mahsulotni sotuvchisi

www.arxiv.uz bilan uning xaridori o`rtasida bevosita sodir bo`luvchi kredit munosabatlariga taaaluqlidir. Bevosita kreditning ommaviy ko`rinishlaridan biri qimmatbaho tovarlarni (avtomashina, uy, televizor, kompьyuter va hokazo) aholiga nasiyaga sotishdir. U tovarlar etarli, binobarin, taqchillik yo`q bozorda qo`llaniladi. Bank krediti – xo`jalik yurituvchi sub`ektlarga qarz berishning asosiy va eng ko`p tarqalgan turi bo`lib, u bilvosita kredit hisoblanadi. Buning sababi shundan iboratki, bunda pul egalari bilan uni qarz oluvchilar o`rtasida bank tashkilotlari vositachilik qiladi. Ular pulni uning egalariga foiz to`lash sharti bilan o`z qo`llarida jamlaydilar va o`z nomidan qarzga berib, foizlar oladilar. Bunda uch sub`ekt (pul egasi, kredit tashkiloti va qarz oluvchi)ning kredit aloqasi paydo bo`ladi. Banklar qarzni ishonchli, pulni samarali ishlatishga qodir bo`lgan xo`jalik sub`ektlariga beradilar. Ular o`z navbatida pulni investitsiya uchun sarflab iqtisodiyotni o`stirishga ko`maklashadilar. Banklar firmalarga tadbirkorlik uchun qarz bersa, iste`molchilarga tovar sotib olish uchun qarz beradi. Buning natijasida iste`molchi krediti paydo bo`ladi. Masalan, AQShda banklarning iste`molchilarga beradigan krediti hisobiga narxi 2500 dollargacha bo`lgan tovarlar xarid qilish mumkin. Xarid qilingan tovar pulini banklar magazinlarning bergan schyotiga qarab to`laydilar. Bunday kredit g`oyat imtiyozli bo`ladi. Uning foizi boshqa kreditlar foizidan kam, hatto foizsiz bo`lishi mumkin. Iste`molchi krediti aholining iste`mol ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan bo`lib, u tovar yoki pul ko`rinishida bo`lishi mumkin.

www.arxiv.uz Davlat krediti deyilganda, bir narsaga e`tibor berish kerakki, davlat unda qarz beruvchi (kreditor) sifatida emas, balki qarz oluvchi sifatida qatnashadi. Qarz beruvchi vazifasini aholi, firma (korxona) va tashkilotlar o`taydi. Davlat qarzni turli shaklda, eng avval davlat zayomlari (zayom - ruscha qarz demakdir) shaklida oladi. Zayom davlatning qarzdorlik guvohnomasi bo`lib, u qarzni vaqti kelganda qaytarib berish va foiz to`lashni kafolatlaydi. Zayomlarni markaziy va mahalliy hokimiyatlar chiqaradi. Zayomlar qarz haqi to`lash jihatidan foiz to`lanadigan va ba`zan foizsiz ham bo`ladi. Kredit munosabatlarida davlat faqat qarzdor vazifasini o`tamay, qarz beruvchi rolini ham bajaradi. Davlat o`z mablag`lari hisobiga bankda qarz fondini tashkil qiladi, xazinadan ham qarz beradi. Xazina qarzi davlat byudjetidan korxona, firma va tashkilotlarga ularni moliyaviy sanatsiya qilish (sog`lomlashtirish) uchun sarflanadi. Mazkur qarz ham ma`lum muddatga, qaytarib berish va foiz to`lash sharti bilan beriladi. Ammo foiz g`oyat imtiyozli bo`ladi va daromad olishni ko`zlamaydi. Xalqaro kredit – ssuda (qarz) kapitalining xalqaro miqyosdagi harakati bo`lib, bu harakat tovar va valyuta ko`rinishidagi mablag`larni qaytarib berishlik, muddatlilik va haq to`lashlik asosida berish bilan bog`liq. Xalqaro kredit munosabatlarida qatnashuvchi sub`ektlar bo`lib tijorat banklari, markaziy banklar, davlat organlari, hukumatlar, yirik korporatsiyalar hamda xalqaro va mintaqaviy moliya-kredit tashkilotlari hisoblanadilar. Xalqaro kredit munosabatlarining ishtirokchilari sifatida, ikkinchi tomondan, odatda, xorijiy mamlakatlar firma va kompaniyalari, xususiy banklar hamda xalqaro tashkilotlar (Xalqaro valyuta fondi, Jahon tiklanish va taraqqiyot banki, Osiyo rivojlanish banki va boshqalar) qatnashadilar. Yana shuni ham alohida ta`kidlab o`tish lozimki, respublikamiz oliy o`quv yurtlarida to`lov-kontrakt asosida o`qiyotgan talabalarga O`zbekiston Respublikasi

www.arxiv.uz Vazirlar Mahkamasining 2001 yil 26 iyuldagi 318-sonli qarori bilan ta`lim kreditlari berish boshlandi. Ta`lim kreditlari tijorat banklari tomonidan oliy ta`lim muassasalarining kunduzgi bo`limlariga to`lov-kontrakt asosida qabul qilingan O`zbekiston Respublikasi fuqarosi bo`lgan talabalarning o`qishi uchun talabalarning o`zlariga, ularning ota- onalariga yoki vasiylariga beriladi. Kredit tashkilotlari pul va kapital bozorining faol ishtirokchisi sifatida bozor iqtisodiyotida muhim rol o`ynaydi. Jahon amaliyotida kredit tashkilotlari sifatida asosan turli xil banklar faoliyat ko`rsatadilar va ular bozor infratuzilmasining muhim unsuri hisoblanadi.

www.arxiv.uz Banklar va ularning iqtisodiyotni moliyalashtirishdagi roli Iqtisodiyot taraqqiy eta borgan sari jamiyatdagi pulmunosabatlari ham rivojlanib boradi, ya`ni jamiyat qancha boy bo`lsa, uningpul mablag`lari ham shuncha ko`p bo`ladi. Har qanday boy davlatda, binobarin,vaqtincha bo`sh pullarga ega bo`lgan firma (korxona), kompaniya va tashkilotlar,shuningdek aholining soni ham ko`p bo`ladi. Ana shu pullarni bir erga jamlash vaularni iqtisodiyotni rivojlantirish maqsadida qayta taqsimlash, ya`ni pulmablag`lariga ehtiyoji bor bo`lgan xo`jalik sub`ektlariga qarzga berishnihoyatda muhim ahamiyatga ega bo`lgan faoliyatdir. Aynan shu faoliyat bilanshug`ullanuvchi muassasalar bank deb yuritiladi. Demak, banklar pulmunosabatlarini rivojlanishi bilan yuzaga kelganmuassasalardir. Bozor iqtisodiyotiga o`tish sharoitida barcha iqtisodiyjarayonlarni amalga oshirish, xususan iqtisodiyotni moliyalashtirish, ya`ni pulmablag`lari bilan ta`minlash banklar faoliyati bilan chambarchas bog`lanibketgan. O`zbekiston Respublikasining “Bank va bank faoliyati to`g`risida”giQonunida ularga quyidagicha ta`rif berilgan: “Bank - tijorat tashkiloti bo`lib,bank faoliyati deb hisoblanadigan faoliyat turlari majmuini amalga oshiradiganyuridik shaxsdir.” Bank faoliyati iqtisodiyotda investitsion jarayonlarni va tovarlarning sotilishini tezlashtiradi, muomala xarajatlarini kamaytirishga ko`maklashadi. Pul muomalasi tezlashuvi va to`lovlarning naqd pulsiz bajarilishi pirovard natijada xo`jalik yurituvchi sub`ektlar uchun katta qulayliklar yaratadi. Kredit muassasalari orqali mablag`larni ishlab chiqarishga safarbar etish natijasida uni kengaytirish, zamonaviylashtirish, fan-texnika yutuqlarini joriy etish imkoniyatlari kengayadi.

www.arxiv.uz Kredit operatsiyalari orqali kapital eng ko`p foyda keltiradigan sohalarga oqib o`tadi va oqibatda milliy iqtisodiyotda tarkibiy o`zgarishlarning takomillashuvi sodir bo`ladi. Hozirgi kunda bank, odatda, aktsiyadorlar jamiyatidan iborat bo`lib, moliyaviy operatsiyalar zaminida yotadigan o`z kapitaliga ega bo`lgan tashkilotdir. Banklarning asosiy vazifalari vaqtincha bo`sh turgan pul mablag`larini to`plash va turli firma (korxona), tashkilot va muassasalarga qarz berish ekanini biz yuqorida aytib o`tilganlardan bilib oldik. Shu bilan birgalikda, qimmatli qog`ozlar bilan operatsiyalar o`tkazish, milliy iqtisodiyotda pul to`lovlari va hisob- kitoblarni amalga oshirish, kredit pullari va boshqa muomala vositalarini chiqarish (banknotlar, cheklar va h.k.), moliyaviy maslahat va iqtisodiy axborot berish kabilar ham ularning muhim vazifalari hisoblanadi. Bank operatsiyalari aktiv va passiv operatsiyalarga bo`linadi. Passiv operatsiyalar natijasida bankning resurslari shakllanadi. Ularga bankning o`z mablag`lari, jalb etilgan mablag`lar (omonatlar, depozitlar va boshqalardan olingan kreditlar) hamda emissiya tufayli hosil bo`luvchi mablag`lar (muomalaga pul, aktsiyalar va obligatsiyalar hamda boshqa qarz majburiyatnomalarini chiqarish) kiradi. Passivlarda jalb etilgan mablag`lar asosiy o`rinni egallaydi. Bankning aktiv operatsiyalari natijasida uning ixtiyoridagi mablag`lar turli yo`nalishlarda joylashtiriladi: bularga kreditlar berish, veksellarni hisobga olish va qimmatli qog`ozlarni sotib olish kabi operatsiyalar kiradi. Banklar vositachiligida milliy iqtisodiyotda naqd pulli va naqd pulsiz o`zaro hisob-kitoblar olib boriladi. Ko`pgina mamlakatlarda hisob- kitoblarning eng muhim quroli bo`lib chek (bankdagi mablag`idan boshqalar hisobiga o`tkazish haqida yozma farmoyish) xizmat qiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaviy resurslarning harakatlanishi sohasida ham raqobat va tadbirkorlikni rivojlantirish talab etiladi. Bunga erishishning asosiy

www.arxiv.uz yo`llaridan biri banklarga tijorat muassasasi maqomini berishdir. Tijorat maqomi bankka kreditlash maqsadlari, shartlari va muddatlarini tanlashda, o`z faoliyatining turli shakllarini rivojlantirishda, o`z shtatlari hamda xodimlarining ish haqi darajasini belgilashda va boshqa hollarda mustaqillik uchun imkoniyat yaratadi. Foyda olib ishlash bank faoliyatining tijorat maqsadiga aylanishi mijozlarni o`ziga jalb etish uchun kurashishga, aktiv, passiv va vositachilik operatsiyalarini bajarishda tadbirkorlik bilan harakat qilishga majbur qiladi. Natijada ishbilarmonlik raqobati rivojlanadi, bank xizmatlarining turlari ko`payib boradi va sifati ham yaxshilanadi. Tijorat banklari tizimining yaratilishi va amal qilishi natijasida quyidagi muhim iqtisodiy vazifalar hal etiladi. Birinchidan , tijorat banklari tizimining faoliyati orqali ijtimoiy ishlab chiqarishdagi makroiqtisodiy muvozanatlarga iqtisodiy usullar bilan ta`sir ko`rsatiladi, ya`ni iqtisodiyot pul-kredit dastaklari vositasida tartibga solinadi. Ikkinchidan , moliyaviy resurslarning ular eng yuqori samara beradigan sohalar va korxonalarga erkin o`ta olishi uchun sharoit vujudga keladi. Kapitalning manbai bo`yicha davlat banklari va xususiy banklar, operatsiyalarining xarakteri bo`yicha esa universal va ixtisoslashgan (ipoteka, omonat, investitsion va h.k.) banklar mavjud. Hozirgi kunda banklar tomonidan bajariladigan trast, lizing va faktoring operatsiyalari keng tus olmoqda. Trast (ishonch) operatsiyalarida mijozlar banklarga bankdagi o`z mablag`lariga qimmatli qog`ozlar sotib olish huquqini yoki bankka topshirib qo`yilgan qimmatli qog`ozlar bilan bog`liq faoliyatni amalga oshirish huquqini ishonib topshiradilar. Bu operatsiyalardan kelgan daromadlar mijoz bilan bank o`rtasida taqsimlanadi.

www.arxiv.uz Lizing operatsiyalarida bank o`z ixtiyoridagi moddiy mulkni kredit shartlari asosida ijaraga topshiradi. Faktoringda kompaniya o`z debitorlik qarzlarini boshqarish bo`yicha operatsiyalarni bank ixtiyoriga berib qo`yadi. Hozirgi kunda banklar faqat xususiy biznes bilangina emas, balki davlat bilan ham chambarchas bog`lanib ketgan. Banklar hukumat xarajatlarini mablag` bilan ta`minlashda, davlat byudjetining kamomadini qoplashda qatnashadilar, hukumatning qimmatli qog`ozlarini bozorda sotib beradilar yoki o`zlari sotib oladilar. Ko`pchilik mamlakatlarda pul emissiyasi bilan shug`ullanuvchi va kredit tizimini nazorat qiluvchi markaziy bank bilan bir qatorda ko`pgina yirik tijorat banklari ham davlat ixtiyoridadir. Bundan tashqari iqtisodiyotning ayrim sohalarini (qishloq xo`jaligi, tashqi savdo, uy-joy qurilishi va h.k.) kreditlovchi maxsus davlat muassasalari ham mavjud. Faoliyat xarakteriga ko`ra banklar emissiya, tijorat va ixtisoslashgan banklardan iborat. Mamlakat kredit tizimining markaziy bo`g`ini emission bank bo`lib, davlat unga monopol ravishda muomalaga pul chiqarish huquqini bergan. Emissiya banki boshqa banklarni kreditlash bilan shug`ullanadi va shu ma`noda u banklarning bankidir. O`zbekiston Respublikasida bu vazifalarni O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki bajaradi. Markaziy bank emissiya vazifalari bilan bir qatorda boshqa kredit muassasalari pul rezervlarini, mamlakat oltin va valyuta rezervlarini, saqlash bilan shug`ullanadi, davlatning qimmatli qog`ozlarini sotib oladi, banklararo kliring (bir- biri bilan qarzlarni e`tiborga olib hisob-kitob qilish) hisob-kitoblarini amalga oshiradi. “O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki to`g`risida”gi Qonunga binoan Markaziy bank davlatning bosh banki hisoblanadi. O`z sarf-xarajatlarini o`z daromadlari hisobidan qoplaydi va iqtisodiy jihatdan mustaqil hisoblanadi.

www.arxiv.uz O`zbekistonda tijorat banklari yuridik va jismoniy shaxslardan omonatlar qabul qilish hamda qabul qilingan mablag`lardan tavakkal qilib kredit berish yoki investitsiyalash uchun foydalanish hamda to`lovlarni amalga oshirish bilan shug`ullanuvchi tijorat tashkilotlaridir. Tijorat banklari bank tizimining quyi bo`g`ini bo`lib, ular tijorat qoidalari asosida mijozlarga kredit va hisob-kitob xizmati ko`rsatadi. Ko`pchilik hollarda tijorat banklari universal xarakterda, ya`ni bank faoliyatiga oid barcha yoki ko`pchilik operatsiyalarni ijro etadilar. Moliya-kredit operatsiyalarini muayyan turlarini bajarishga ixtisoslashgan tijorat banklari ixtisoslashgan banklar deb ataladi. Masalan, investitsion banklar kapital qo`yilmalarni moliyalash va kreditlash bilan, eksport-import banklari tashqi iqtisodiy aloqalarga xizmat ko`rsatish bilan shug`ullanadilar. Bankning asosiy vazifasi pul mablag`larini ularning egalaridan qarz oluvchilarga, ya`ni sotuvchilardan xaridorlarga etkazilishida vositachilik qilishdir. Bu vazifani banklar bilan bir qatorda boshqa moliyaviy muassasalar (investitsiya fondlari, sug`urta kompaniyalari, brokerlik, dilerlik firmalari va boshqalar) ham bajarishlari mumkin. Biroq banklarga xos moliyaviy tavakkalchilikning ikki muhim belgisi mavjud. Birinchidan , banklar o`z qarz majburiyatnomalarini (depozitlar, omonat guvohnomalari, omonat sertifikatlari va boshqalar) joylashtirish orqali o`zlariga mablag`larni jalb etadilar. Jalb etilgan mablag`lar o`zgalarning qarz majburiyatnomalariga joylashtiriladi. Investitsiya fondlarining aktsiyalari qarz majburiyatnomalari emas, balki umumiy mulkdagi ulushni ifodalaydi. Moliyaviy brokerlar esa o`z qarz majburiyatnomalarini chiqarmaydilar. Ikkinchidan , bankning omonatchilar va mijozlar oldidagi majburiyatlari summasi oldindan belgilab qo`yilgan va bu majburiyatlar bank erishadigan moliyaviy natijadan qat`iy nazar bajarilishi lozim.

www.arxiv.uz O`zbekistonda tijorat banklari, odatda, ochiq turdagi aktsiyadorlik jamiyati ko`rinishida tashkil etilgan bo`lib, ularni boshqarishning oliy organi aktsiyadorlar umumiy yig`ilishidir. Tijorat banklarining faoliyati tijoratchilik qonun-qoidalariga asoslanadi, ular o`z ixtiyoridagi mablag`lar doirasida va foyda olish maqsadida ish olib boradilar. Tijorat banki qonunda belgilab qo`yilgan chegaralarda iqtisodiy mustaqillikka ega va o`z faoliyati natijalari uchun mas`uldir. Tijorat banklarining mijozlar bilan o`zaro munosabatlari bozor munosabatlariga, ya`ni ixtiyoriylik va o`zaro manfaatdorlikka asoslanadi. Bank kreditlari va foizlari Jamiyatdagi pul rusurslari harakatining notekisligitufayli paydo bo`ladigan pul jamg`armalarining tarmoqlar va korxonalar o`rtasidaqayta taqsimlashda bank kreditlari muhim rol o`ynaydi. Vaqtincha bo`sh bo`lganpul mablag`larini jamg`arish, ularni qarz (ssuda) kapitaliga aylantirish,belgilangan muddatlarda qaytarish va ulardan foydalanganlik uchun foizlarundirish bozor qoidalari asosida amalga oshiriladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida bank kreditlari quyidagi 4 xil vazifani bajaradi. Birinchisi - pulga tenglashtirilgan to`lov vositalari (veksel, chek, sertifikat, va h.k.)ni yuzaga chiqarib, ularni xo`jalik oborotiga jalb qiladi. Ikkinchisi - bo`sh pul mablag`larini harakatdagi, ishdagi kapitalga aylantirib, “pulni pul topadi” degan qoidani amalga oshiradi. Uchinchisi - qarz berish orqali pul mablag`larini turli tarmoqlar o`rtasida qayta taqsimlash orqali ishlab chiqarish rusurslarining ko`chib turishini ta`minlaydi.

www.arxiv.uz To`rtinchisi - qarz berish, qarzni undirish vositalari orqali iqtisodiy rivojlanishni ta`minlaydi. Kredit mexanizmi orqali mablag`lar yuqori foyda beradigan tarmoqlar (korxonalar)ga yoki umumdavlat dasturlarida belgilab berilgan maqsadlarga yo`naltiriladi. Bank krediti mamlakatda pul massasi hajmi va tarkibiga, to`lov oborotiga, pul muomalasining tezligiga juda katta ta`sir ko`rsatadi. Banklar veksellar, obligatsiyalar, sertifikatlar va boshqa muddatli majburiyatli qimmatli qog`ozlar chiqarish orqali kredit pullarini vujudga keltiradi va kredit mablag`lari bozorini shakllantiradi. Bank krediti bozori davlat tomonidan tartibga solinadi. Kreditlash tartib- qoidalarini o`z vakolati doirasida Markaziy bank belgilaydi. Muayyan tarmoq va sohalarning rivojlanishini rag`batlantirish maqsadlarida qarz oluvchilarning turli guruhlariga davlat kafolatlari va imtiyozlari joriy etiladi. Kreditlash mamlakat eksport salohiyatini yuksaltirish, uy-joy qurilishi, kapital qo`yilmalarni rag`batlantirish, hududlarni jadal rivojlantirish maqsadlarida foydalaniladi. Tijorat banklarining kreditlari davlat hokimiyat organlariga, xo`jalik yuritish sub`ektlariga va aholiga berilishi mumkin. Muddatlilik va berilishini tabaqalashganligi bank kreditining muhim tamoyillari hisoblanadi. Muddatlilik qarzga berilgan mablag`ning qat`iy belgilangan muddatda qaytarilishini bildiradi. Muddatida qaytarilmagan kredit pul muomalasiga salbiy ta`sir ko`rsatadi. Chunki u muomalada tovar ta`minotiga ega bo`lmagan pul mavjudligini bildiradi. Kreditga berilgan pul mablag`i bankka qaytib kelmasligi tufayli shu kredit resurslaridan boshqa xo`jalik yuritish sub`ektlari mahrum etiladilar. Tijorat bankining likvidligi yomonlashadi. Bulardan tashqari

www.arxiv.uz qarzdorning o`zi ham bankdan yangi kreditlar olish imkoniyatidan mahrum bo`ladi va kechiktirilgan kredit uchun oshirilgan foizlar to`lashga majbur bo`ladi. Kreditlashni tabaqalashda tijorat banki kredit berishda mijozlarning moliyaviy ahvoli, balansi, likvidligi, o`z mablag`lariga ega ekanligi, hozirda va kelajakda rentabellik darajasi va kreditdan samarali foydalanish hamda uni qaytarish imkoniyatlarini xarakterlovchi boshqa sifatlarini e`tiborga olishi lozim. Bank kredit berishda har bir mijozga alohida yondashadi. Kredit berilish muddatiga ko`ra quyidagi turlarga bo`linadi: -qisqa muddatli kreditlar (muddati bir yilgacha); -o`rta muddatli kreditlar (muddati bir yildan uch yilgacha); -uzoq muddatli kreditlar (muddati uch yil va undan ortiq). Xalqaro kreditlar berilish muddatiga ko`ra bir muncha farq qiladi. Bunda bir yildan besh yilgacha muddatga berilgan kreditlar o`rta muddatli, besh yil va undan ortiq muddatga berilgan kreditlar esa uzoq muddatli kreditlar hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida banklar uchun eng asosiy muammolardan biri berilgan ssudalarni o`z vaqtida qaytarilmasligidir. Ushbu muammoni qisman hal etish, ya`ni mijoz tomonidan kreditni qaytara olmaslik xavfini kamaytirish yo`llaridan biri mijoz mulkining ma`lum qismini berilgan ssuda uchun garov sifatida qabul qilishdir. Masalan, er, qimmatbaho qog`ozlar, debitor qarzdorlik yig`indilari, tegishli xujjatlar bilan birga taqdim etilgan tovarlar va boshqalar shunday garov sifatida qo`yilishi mumkin. Ayniqsa, er garov uchun muhim ob`ekt hisoblanadi, chunki u hech qachon o`z qiymatini yo`qotmaydi. Qimmatbaho qog`ozlar banklar uchun ma`qulroq ta`minlash vositasi hisoblanadi. Chunki qimmatbaho qog`ozlarni bozorda osongina sotish, mulk egasini tezda o`zgartirish mumkin. Ularni bankda saqlash ortiqcha xarajatlar talab

www.arxiv.uz qilmaydi. Shular bilan bir qatorda ularni sotish va sotib olishda ortiqcha rasmiyatchilikning yo`qligi qimmatbaho qog`ozlarni garov ob`ekti sifatida ahamiyatini oshiradi. Debitor qarzdorlik yig`indisi deganda, ochiq schyotlar bo`yicha hisob- kitoblardagi qarzdorlik yig`indisi tushuniladi. Bu pul bankning mijozi jo`natgan tovarlari uchun xaridorlardan olishi lozim bo`lgan puldir. Bu turdagi ta`minlash ob`ekti jahon amaliyotida keng qo`llaniladi. Xomashyo, materiallar va tayyor mahsulotlar ko`pchilik davlatlarda, xususan respublikamizda kreditning keng qo`llaniladigan ta`minlanish ob`ekti bo`lib xizmat qiladi. Sug`urta qilinuvchi sug`urta kompaniyasiga badal to`lab boradi. Sug`urta muddati tugashi bilan to`langan badallar yig`indisi uni to`lagan shaxsga qaytariladi. Bank sug`urta polisini ham yig`ilgan badallar yig`indisi miqdorida garov sifatida qabul qiladi. Kreditni berishda quyidagi tartiblarga rioya qilinadi: -kredit olish uchun berilgan arizani ko`rib chiqish va bo`lg`usi mijoz bilan yaqindan tanishish; -mijozning kreditni to`lashga layoqatligini aniqlash va ssuda bo`yicha xavf- xatarni baholash; -kredit shartnomasini tayyorlash va imzolash; -shartnomada belgilangan shartlarning bajarilishi va kreditning qoplanishi ustidan nazorat olib borish.

www.arxiv.uz Mijoz bankdan kredit (qarz) olish uchun dastlab ariza yozadi. Uning arizasida qarz olishdan ko`zlangan maqsad, uning miqdori va qaytarish muddatlari o`z aksini topadi. Ariza bankning kredit siyosatiga mos tushsa, u holda bank mijozning kreditga layoqatligini aniqlashga kirishadi. Bank mijozning kreditga layoqatligini aniqlash uchun quyidagi ma`lumotlardan foydalanadi: -mijozning bevosita o`zidan olingan ma`lumotlar; -bankning arxivida ushbu mijoz to`g`risida mavjud bo`lgan ma`lumotlar; -mijoz bilan shartnomaviy aloqada bo`lgan huquqiy va jismoniy shaxslardan olingan ma`lumotlar; -turli xususiy va davlat muassasalarining hisobotlari va boshqa ma`lumotlar. Bankning kredit bo`limi xodimlari bankdagi arxiv materiallari bilan tanishadilar. Agar ariza beruvchi oldin ham bank kreditidan foydalangan bo`lsa, unda albatta arxivda bu haqda ma`lumotlar bo`ladi. Mijoz to`g`risida muhim ma`lumotlarni boshqa moliyaviy muassasalardan ham olish mumkin. Masalan, investitsiya kompaniyalari mijoz depozitlarining miqdori to`g`risida, to`lanmagan majburiyatlari to`g`risida va boshqa ma`lumotlarni berishi mumkin. Mijoz kreditga layoqatli deb topilganda, bank u bilan kredit shartnomasini tuzadi. Kreditning asosiy sharti, bu - qarz uchun haq to`lash. Bu haq qarz summasiga nisbatan foiz hisobida olinganidan uni qarz foizi yoki kreditning foiz stavkasi deb yuritiladi. Bu stavka kredit (qarz) oluvchining ma`lum ehtiyojini qondirgani uchun to`lashi shart bo`lgan haqdir. Qarz puli kapital sifatida, odatdagi to`lov yoki xarid vositasi sifatida ishlatiladi.

www.arxiv.uz Mana shuning uchun ham qarzdor shaxs pul egasiga foiz stavkasini to`laydi. Kreditning foiz stavkasi mamlakatning ssuda kapitallari bozorida aniqlanadi. Xalqaro kreditning foiz stavkasi esa jahon ssuda kapitallari bozorida aniqlanadi. Bu bozorlarning asosiy qismi London, Tokio, N ь yu-York, Frankfurt, Parij, Bryussel ь shaharlarida joylashgan. Foiz darajasi (yoki stavkasi) unga ta`sir etuvchi omillar tufayli o`zgarib turadi. Ularning asosiylari quyidagilardan iborat: 1. Pul bozoridagi talab va taklifning nisbati, ya`ni bozorda qancha miqdorda qarz puliga talab bor va unga nisbatan qancha miqdorda qarzga beriladigan pul mavjud. Talab oshsa, foiz ortadi, taklif oshsa, u kamayadi. 1.2. Qarzga olinadigan pulni ishlatishdan kutiladigan naf, aniqrog`i, shu pulning iste`mol qiymati. Qarz puli tadbirkor uchun ko`p foyda keltirsa yoki iste`molchi ehtiyojini to`laroq qondirsa, foiz yuqoriroq bo`ladi, aks holda u kamayib ketadi. Bunda pulni hozir ishlatishdan va kelajakda ishlatishdan nafi taqqoslanadi. Agar hozir pulni 10% hisobidan qarz olib, kelajakda undan 25% hisobidan foyda ko`rilsa, qarz oluvchiga shu foiz ma`qul bo`ladi. 1.3. Qarzni to`lash muddati va sharti. Agar qarz uzoq muddatga berilib, uni sekin-asta kichik-kichik qismlarga bo`lib, bemalol qaytarish mumkin bo`lsa, qarzdor yuqori foizga rozi bo`ladi. Agar qarz qisqa vaqtga berilsa va uni bir yo`la to`lash sharti bo`lsa, qarz oluvchi pastroq foizni ma`qul ko`radi. Gap shundaki, qarz qanchalik uzoq muddatga berilsa, uni ishlatib, shunchalik ko`proq daromad ko`rish mumkin va shu hisobdan foiz to`lash engil bo`ladi. 1.4. Qarzni qanday pul bilan berilishi. Agar qarz erkin almashtiriladigan valyutada berilsa, foiz yuqori belgilanadi, agar u oddiy valyutada berilsa, foiz nisbatan past o`rnatiladi. Erkin almashtiriladigan valyuta obro`-e`tiborli bo`lganidan uni ishlatish oson, undan tez daromad ko`rish va qarzni qaytarish mumkin.

www.arxiv.uz 1.5. Inflyatsiya darajasi. Inflyatsiya yuz bersa, qarzga berilgan pul egasi yutqazadi. Shu sababli foiz inflyatsiyani hisobga olib belgilanadi. Foiz inflyatsiya shiddatiga nisbatan to`g`ri mutanosiblikda o`zgaradi. 1.6. Pulni qarz berishdan ko`ra boshqa yo`sinda ishlatishdan tushadigan daromad. Bunda pul egasining afzal ko`rish tamoyili amal qiladi. Agar aktsiya dividenti ko`tarilsa, foiz pasayadi va aksincha. Agar aktsiyaga 15 foiz divident berilsa, foiz undan yuqori bo`lishi shart. Aks holda pul egasi uni qarzga bermay, aktsiya sotib olishni afzal ko`radi. Qarz berishning xatar darajasi. Agar qarzning qaytib kelishi kafolatlansa, foiz past, agar bu xatarli bo`lib, qarz qaytishi shubhali bo`lsa, foiz yuqori bo`ladi. Odatda, moliyaviy baquvvat va nufuzli firmalar uchun past foiz tayinlanadi. Yuqori va past foizlar o`rtasidagi farq pul egalari uchun ma`lum darajada qarz xatarini kamaytiradi, chunki bir erda foizning kamligi boshqa erda uning ortiq bo`lishi bilan qoplanadi. Kredit tashkilotlari pul va kapital bozorining faol ishtirokchilari bo`lib, bozor iqtisodiyotida muhim rol o`ynaydi. Ular o`z mijozlariga xizmat ko`rsatganliklari uchun foyda oladilar. Bank foydasi bank to`lagan foiz bilan u olgan foiz o`rtasidagi farqdan uning xarajatlarini chegirib tashlagandan so`ng qolgan summaga teng bo`ladi. Bank daromadining asosiy manbai foiz hioblanadi. Bank beradigan va oladigan foizlari o`rtasidagi farq marja deb yuritiladi. Banklar foiz siyosatini ishlab chiqadilar, foizni o`zgartirish orqali pul oqimiga ta`sir etadilar. Kredit siyosatini ishlab chiqishda Markaziy bank etakchilik qiladi.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1. 1. Karimov I . A . O ` zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo ` lida . T.: “O`zbekiston”, 1995. 2. 2.Karimov I.A. Iqtisodiyotni erkinlashtirish, resurslardan tejamkorlik bilan foydalanish – bosh yo`limiz. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisida so`zlangan nutq. “Xalq so`zi”, 2002 yil, 15- fevral. 3. 3.Karimov I.A. Milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. 1-jild. T.: “O`zbekiston”, 1996. 4. 4. Karimov I . A . O ` zbekiston XXI asr bo ` sag ` asida : xavfsizlikka tahdid , barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari . T.: “O`zbekiston”, 1997. 5. 5. Karimov I . A . O ` zbekiston - bozor munosabatlariga o ` tishning o ` ziga xos yo ` li . T.: “O`zbekiston”, 1993. 6. 6. Amaliy iqtisodiyot ( o ` quv qo ` llanmasi ). Tarjimonlar I . Fozilov va boshqalar . T.: “Sharq”, 1996. 7. 7.Butikov I. Qimmatli qog`ozlar bozori. T.: “Konsauditinform”, 2001. 8. 8.Doklad o chelovecheskom razvitii. T. “O`zbekiston”,1993. 9. 9.Kurs ekonomiki(uchebnik). M.: “Infra-M”, 2000. 10. 10.Rasulov M. Bozor iqtisodiyoti asoslari. T.: “O`zbekiston”, 1999. 11. 11.Ergashev T.,Ismatov R. Iqtisodiy savodxonlik asoslari. T.: “Sharq”, 2001. 12. 12. YUr ь eva T . V . Sotsial ь naya ro ` nochnaya ekonomika ( uchebnik ). M.: “Russkaya delovaya literatura”, 1999.

www.arxiv.uz

O'xshashlar

Xalqaro moliya va uning jahon taraqqiyotida tutgan o`rni

Xalqaro mehnat taqsimotida O`zbekistonning o`rni

Pulning mohiyati va funksiyalari

Iqtisodiyotning umumiy asoslari

Pulning rivojlanishi, funksiyalari va turlari