Iqtisodiy isloxotlarni chuqurlashtirish sharoitida yangiliklarni boshqarishning tashkiliy usullari - Iqtisodiyot - Referatlar

Iqtisodiy isloxotlarni chuqurlashtirish sharoitida yangiliklarni boshqarishning tashkiliy usullari

Yuklangan vaqt:

30.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

134 KB

Ko'chirib olish

Iqtisodiy isloxotlarni chuqurlashtirish sharoitida yangiliklarni boshqarishning tashkiliy usullari Reja: 1. Tashkiliy rivojlanish 2. Texnikaviy rivojlanish evaziga o‘sish. 3. Raqobatsiz vositalar yordamida xavfsiz faoliyat sohasiga kirib olish evaziga o‘sish. 4. Tashkiliy moslashuvchanlik yaratish evaziga o‘sish .

Yangiliklarni boshqarishning tashkiliy usullari innovatsiya jarayonini tashkil qilish shakllarini tanlash bilan chambarchas bog‘liq. Yangiliklar kiritish jarayonini tashkil qilishning uchta bazaviy shaklini ajratish mumkin: • ma’muriy-xo‘jalik; • dasturiy-maqsadli; • tashabbuskor. Yangiliklarni ta’minlashning asosiy shakli ma’muriy xo‘jalik shakli, ya’ni ilmiy ishlab chiqarish markazi hisoblanadi. Bu odatda umumiy rahbarlik ostida ilmiy tadqiqotlar va ishlanmalarni, yangi mahsulot ishlab chiqarish va o‘tkazishni birlashtiradigan yirik yoki o‘rtacha korporatsiya. ITTKIni boshqarishning u yoki bu shakllarini tanlashga ta’sir etuvchi eng muhim omillardan biri umumiy xo‘jalik srategiyasining xarakteridir. Masalan, mudofaa strategiyasida, ya’ni pozitsiyalarni mavjud bozorlarda saqlab qolish yo‘nalishida (kursida) firma asosan hammaga ma’lum fan va texnika yutuqlaridan foydalanadi, harakatlarini sifatni ta’minlash va ommaviy ravishda hamda ko‘plab ishlab chiqariladigan mahsulotlar xarajatlarini kamaytirishga qaratadi. Hujumkor xo‘jalik strategiyasida, ya’ni yangi bozorlarga kirish va raqobatchilarni siqib chiqarish maqsadi qo‘yilganida firma fundamental va izlov tadqiqotlarining yangi yutuqlarini o‘zlashtirishga, ishlab chiqarishda har xil, jumladan fan yutuqlari qo‘llaniladigan mahsulotni iste’molchilarning yakka buyurtmalari bo‘yicha ishlab chiqarishni bosqichma-bosqich o‘zlashtirishga asosiy e’tibor qaratadi. ITTKIni tashkil qilishning ko‘pgina shakllari amalda tabiatan mudofaa strategiyasiga yaqin bo‘lgan xo‘jalik strategiyalarini amalga oshirishga moslashtirilgan. Umumkorporativ darajada faol hujumkor strategiyalarda o‘ziga xos strategik boshqaruv tizimlari ko‘rinishidagi butun boshli ustqurma paydo bo‘ladi. Ularning maqsadi — bozorning har bir alohida sektorida molni o‘tkazish bozorlarini, ilmiy tadqiqotlarni birlashtirish, yangi mahsulotning istiqbolli turlarini ishlab chiqish hamda joriy va istiqbolli davrlarda ularni ishlab chiqarish uchun shartsharoit tayyorlash orqali

firmaning mavqeini (pozitsiyasini) mustahkamlashning uzoq muddatli istiqbollari ishlab chiqilishini ta’minlash . Korporatsiyada strategik boshqaruv tizimi doirasida joriy xo‘jalik rahbarligi bir necha o‘nlab tijorat jihatdan mustaqil bo‘linmalarga — foyda markazlariga yuklatiladi, strategik rahbarlik esa markazlashgan tartibda — yangi mahsulot ishlab chiqish va uni bozorga kiritish bo‘yicha uzoq muddatli strategik dasturlar orqali amalga oshiriladi. Yirik korporatsiyalarda yangiliklarni boshqarishni tashkil qilish markazlashgan va markazlashmagan tartibda hal etiladigan vazifalarning aniq ajratilishi bilan farq qiladi. Katta korporatsiyalardagi yirik ilmiy va konstruktorlik markazlari o‘z ahamiyatini saqlab qolmoqda, ammo bevosita ishlab chiqarish bo‘linmalari va zavodlarda ham borgan sari ko‘proq ilmiy va muhandislar kuchlari to‘planmoqda. Fan-texnika rivojlanishi jarayonlariga ma’muriy xo‘jalik shaklida va dasturiy- maqsadli shaklda rahbarlik qilish o‘rtasidagi yangi bir oraliq shakl — yirik texnikaviy muammolarni hal qilish uchun yaratilgan muvaqqat markazlar. ITTKIni tashkil qilishning dasturli-maqsadli shakli AQSH, Yaponiya va G‘arbiy Yevropa amaliyotida muhim o‘rin tutadi. Maqsadli ilmiy-texnikaviy dasturlarni boshqarishda ko‘pincha dasturlar ishtirokchilarining o‘z tashkilotlarida ishlashini va ularning faoliyatini dasturlarni boshqarish markazidan turib muvofiqlashtirib borishni nazarda tutuvchi muvofiqlashtirish shaklidan foydalaniladi. Biroq bu shakl eng samaralisi emas. U yoki bu ilmiy-texnikaviy vazifani hal qilish uchun (loaqal vaqtinchalik asosda) yangi tashkilotlarni shakllantirish har holda ancha amaliy ekanligi ma’lum bo‘ldi. Boshqaruvning bu shakli sof dasturli-maqsadli tuzilma deb ataladi. Unga rahbarlik yakkaboshchilik prinsipiga asoslanadi. Yana bir dasturli maqsadli tuzilma — ishlab chiqarish texnikasi va texnologiyasida fundamental va izlov tadqiqotlarini inqilobiy o‘zgarishlar yasashni va’da qilayotgan yo‘nalishlarda jamlash uchun tashkil etilayotgan firmalararo ilmiy tadqiqot konsorsiumi . Fundamental fanning ishlab chiqarish bilan hamkorligini tashkil etishning AQSH, Buyuk Britaniya, Yaponiyada ma’lum bo‘lgan kompleks shakli ilmiy ishlab chiqarish

parklaridir. Bunday park yirik universitet atrofida joylashgan xo‘jalik va ilmiy- texnikaviy infratuzilmasi rivojlangan hududdir. ITTKIni tashkil etish tashabbuskor shaklining ma’nosi yolg‘iz ixtirochilar, tashabbuskor guruhlar, shuningdek texnikaviy va boshqa yangiliklarni o‘zlashtirish uchun tashkil qilinayotgan kichik firmalarga moliyaviy, ilmiy-texnikaviy, maslahatboshqaruv, ma’muriy yordam ko‘rsatilishini ta’minlashdan iborat. Bunday iqtisodiy va tashkiliy mexanizmlarning muhimligi innovatsiya jarayonining xususiyatidan, ayniqsa yangi ilmiy va texnikaviy g‘oyalarni ishlab chiqishning boshlang‘ich bosqichlaridagi xususiyatlaridan kelib chiqadi. Yangilikdan qanday ilmiy-texnikaviy va tijoratga oid muvaffaqiyat kelishi mumkinligini amalda oldindan bilib bo‘lmaydi va asosiy e’tibor inson omilini safarbar etishga qaratilmog‘i kerak. Asosiy vazifa foydali g‘oyalarga ega bo‘lgan, ularni amalga oshirish uchun qattiq ishlashga tayyor bo‘lgan, tavakkal qila oladigan va yuksak pirovard natijalarga erisha oladigan odamlarni qo‘ldan bermaslikdan iborat . AQShda sanoat sohasidagi yangiliklarning deyarli yarmi mayda firmalar hissasiga to‘g‘ri keladi. Yangi mahsulot yaratish va ishlab chiqarishga ixtisoslashgan mayda innovatsion firmalar ITTKIga sarflangan har bir dollarga katta korporatsiyalarga qaraganda 24 marta ko‘p hamda bitta ish bilan band bo‘lgan odamga hisoblaganda 2,5 baravar ko‘p yangiliklar beradi. ITTKIni tashkil qilishning tashabbuskor shakli uchun iqtisodiy asos bo‘lib mayda tadqiqot biznesini moliyalashtirish fondida jamlangan «tavakkal» (venchur) kapital hisoblanadi . Novatorlik juda tavakkalli ish bo‘lishi mumkin . Tadqiqotlardan birining ma’lumotlariga qaraganda, keng iste’mol tovarlari bozorida taklif etiladigan yangiliklarning 40%, sanoat tovarlari bozorida — 20%, xizmat ko‘rsatish bozorida esa 18% muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. Shunday qilib, firma oldida dilemma turadi: bir tomondan, yangi tovarlar ishlab chiqish zarur, boshqa tomondan — yangiliklarning muvaffaqiyat qozonish imkoniyati unchalik katta emas.

Ushbu holda fan-texnika taraqqiyotining eng ilg‘or yo‘nalishlari qatorida yetakchilikni qo‘lga kiritishga bo‘lgan ko‘pgina umidlar yangi texnologiyalar va yangi turdagi mahsulotlarni ishlab chiqish va o‘zlashtirishga ixtisoslashgan mayda firmalar bilan bog‘lanadi. Ularning ommaviy ravishda yuzaga kelishi ko‘p jihatdan yirik korporatsiyalarning ilmiy-texnikaviy konservatizmiga javob reaksiyasidir. Masalan, hozirgi vaqtda AQShda fan yutuqlaridan ko‘plab foydalanish kerak bo‘ladigan tarmoqlarda yangiliklar kiritishning yuksak sur’atlarini qo‘llabquvvatlash uchun yangi tashkil qilingan kichik korxonalar ustunlik qilishi kerak. Ular pirovardida yirik ishlab chiqarish doirasiga kirib, aslida, yirik kompaniyalar uchun yangiliklarni saralab beradi. Endi yangiliklar kiritish jarayonini tashkil qilishning tashabbuskor shaklini batafsilroq ko‘rib chiqamiz. Ilmiy-texnikaviy yangiliklarni ishlab chiqish va o‘zlashtirishning katta korporatsiyalarga muqobil sifatida e’tiborini tortadigan shakllaridan biri — yangiliklarni ishlab chiqish va o‘zlashtirish maqsadida tashkil qilinadigan mayda mustaqil firmalar ko‘rinishidagi «tavakkalchi» firmalardir. Ushbu firmalarning ishlab chiqarish va ilmiy- texnikaviy afzalligini ularning tijorat va texnika sohasidagi katta tavakkal bilan bog‘liq bo‘lgan mutlaqo yangi mahsulotlar va jarayonlarni izlashga qaratilganligi; yirik joriy ishlab chiqarishdan tashkiliy jihatdan ajralganligi; ularda yirik tashkilotlarga xos bo‘lgan ko‘plab byurokratik tartib va cheklovlarning yo‘qligi; qo‘yilgan vazifani bajarish borasida intensiv ish muhitining yaratilganligi, jumladan mayda biznes rahbarlarining (ular odatda shu firmalarning teng sherik egalari hisoblanadi) istiqbolda shaxsan boyib ketishi va muvaffaqiyat qozonishi mumkinligi kabi omillar belgilab beradi. Bunday firmalar hissasiga qiymati nisbatan katta bo‘lmagan ilmiy-texnikaviy yangiliklarni izlash, takomiliga yetkazish, sinov tariqasida o‘zlashtirish borasidagi harakatlarning asosiy qismi to‘g‘ri keladi. Odatda «tavakkalchi» yangiliklar kompaniyasini yaratish uchun uchta shart talab qilinadi: yangilik g‘oyasi (yangi mahsulot, texnologiya yoki xizmat); bunday g‘oya asosida yangi firma tashkil qilishga tayyor bo‘lgan tadbirkor; kichik firmalarni moliyalashtirishga ixtisoslashgan kapital.

Yangi tovarlar raqobat qilayotgan, chiqarilayotgan mahsulot assortimenti yangilash sur’atlari hal qiluvchi omil bo‘lgan sharoitda tez harakat qiluvchi venchur firmalar o‘z o‘rnini topdi. Ular yangiliklar kiritishning boshlang‘ich bosqichlari bilan shug‘ullanadilar, katta firmalarga sanoat yo‘li bilan rivojlantirishning eng ko‘p sarmoya talab qiladigan bosqichlarini qoldiradilar. Natija bermaslik yoki zarar keltirish xavfi katta bo‘lgani sababli yangi ishlanmalarni o‘zlashtirish bilan shug‘ullanish yirik kompaniyalarga foyda keltirmaydi. Ular mayda tadqiqot firmalariga ayrim yo‘nalishlarni olib borishni topshiradilar va g‘oyaning qisman moliyalashtirilishini ta’minlaydilar. Ular venchur ishlab chiqarish firmasini moliyaviy yordamdan tashqari har xil maslahat xizmatlari, salgina ishlab oxiriga yetkazish talab etiladigan konstruktorlik-texnik hujjatlar to‘plami hamda boshqa turdagi yordamlar bilan ta’minlaydilar. Muvaffaqiyat qozonilgan taqdirda tadqiqot natijalari tijorat bosqichiga yetkaziladi hamda korporatsiyaning yanada o‘sishi va yangi mahsulot bozorida mavqeining mustahkamlanishi uchun foydalaniladi. Muvaffaqiyatsizlikka uchragan taqdirda esa mayda firma bankrot bo‘ladi, yirigi esa uncha katta bo‘lmagan xarajatlar bilan cheklanadi. Fan yutuqlaridan keng foydalanadigan kichikroq firmalarning tez o‘sishi ko‘p jihatdan yuksak malakali mutaxassislarning mavjudligi bilan bog‘liq. Odatda bunday firmaning o‘zagini ko‘pincha ixtiro yoki kashfiyot muallifi boshchiligida ishlaydigan iste’dodli muhandislar va iqtisodchilar guruhi tashkil qiladi. Ko‘pchilik tadqiqot firmalari universitetlar, ilmiy markazlar atrofida yuzaga keladi hamda ularda ishlaydigan olimlar va ixtirochilar tomonidan tashkil etiladi. Venchur firmalari muvaffaqiyatli faoliyatining asosini ko‘pincha patentga yoki ishlab chiqarish siriga egalik tashkil etadi, ularni ITTKI natijalarini bozorlarda sinovdan o‘tkazib ma’qullash (aprobatsiya) borasidagi katta harakatchanlik ajratib turadi. Ko‘pgina mayda firmalarga ilgari yirik kompaniyalarda ishlagan mutaxassislar boshchilik qiladilar. Ko‘pgina venchur firmalar uchun moliyalashtirish muammosi asosiy muammoligicha qolmoqda. Ishlanmalarni moliyaviy ta’minlash va tezlik bilan o‘sish borasidagi qiyinchiliklarga amalda har qanday innovatsion firma uch keladi. 80yillarda

asosan yangi mahsulot va texnologiya ishlab chiqarishga yo‘nalgan kichik korxonalarni moliyalashtirish uchun ssuda berishning kapitalovenchur (tavakkalli) yangi shakli paydo bo‘ldi. ITTKIni tashkil etishning iqtisodiy asosi, tashabbuskor shakli bo‘lgan venchur kapitali yirik korporatsiyalar va banklar mablag‘i, shuningdek, boshqa moliyaviy manbalar, jumladan shaxsiy omonatlar, pensiya, xayriya va sug‘urta kompaniyalarining jamg‘armalari evaziga tashkil etiladi. Venchur kapitali kichik innovatsion firmalarga turli yo‘llar bilan — mayda biznesni ayrim korporatsiyalarning bevosita moliyalashtirishi, maxsus investitsiya kompaniyalari, shuningdek davlat subsidiyalari orqali kelib tushadi. Kichik firmalarning yangiliklar kiritish borasidagi faoliyatini tavakkal bilan moliyalashtirishda tavakkal kapitali berishga ixtisoslashgan kompaniyalar eng katta o‘rin tutadi. Tavakkal kapitali beruvchi kompaniyalarning har biri odatda yo sanoatning muayyan tarmog‘ida, yo muayyan hududda kichik innovatsion firmalarni qo‘llabquvvatlashga ixtisoslashgan bir qancha pul jamg‘armalarini boshqaradi. O‘zining yuridik maqomiga ko‘ra tavakkal kapitali beruvchi kompaniyalarning o‘zlari ham, ularning operativ boshqaruvida bo‘lgan, yuqorida aytilganidek, pensiya jamg‘armalari, sug‘urta kompaniyalari va banklar, korporatsiyalar va aholi mablag‘lari evaziga to‘plangan pul daromadlari ham mas’uliyati cheklangan shirkatlar yoki kamroq hollarda yopiq korporatsiyalar hisoblanadi. Bunday yuridik maqom nafaqat imtiyozli soliqqa tortilishi sababli, balki alohida investorlar undan o‘z mablag‘larini ma’lum muddatgacha yoki boshqa a’zolarining roziligisiz qaytarib olish imkoniga ega bo‘lmaganligi uchun ham alohida ahamiyatga ega. Bunday cheklov innovatsiya loyihalarini moliyalashtiruvchi kompaniyalarning muvaffaqiyatli faoliyati uchun juda muhim: bunday kompaniyalar kichik innovatsion firmalarga kiritadigan investitsiyalarning uzoq vaqt mobaynida o‘zini qoplashi hamda bunday investitsiyalarning katta tavakkalga egaligi barqaror uzoq muddatli siyosatni va mustahkam moliyaviy bazani talab etadi . Tavakkal kapitali beruvchi kompaniya kichik firmaga mablag‘ berib, muayyan vaqtdan keyin unga takroran investitsiyalar kiritish uchun qo‘shimcha mablag‘ga ega

bo‘lish maqsadida harakat qiladi. Takroriy investitsiyalar kiritish zarurati firma uning mahsulotiga talab ko‘payib ketganida ishlab chiqarishni tezlik bilan rivojlantirish uchun kapital yetishmagan paytda yuzaga keladi. Tavakkal kapitali beruvchi ko‘pgina kompaniyalar ko‘pincha «bo‘lingan tavakkal» amaliyotidan foydalanadilar. U shunda namoyon bo‘ladiki, bunday kompaniyaning mablag‘lari bittagina kichik innovatsion firma loyihasiga sarflanmaydi, balki turli firmalarning bir qancha loyihalari o‘rtasida taqsimlanadi. Shunday qilib, ayrim loyihalarning muvaffaqiyatsizlikka uchrash xavfi boshqalarning muvaffaqiyati bilan sug‘urtalanadi. Bunday amaliyot ko‘pgina yangi tashkil qilingan firmalar birdaniga bir qancha kompaniyalardan mablag‘ olishiga sabab bo‘ladi, bunda barcha investorlar o‘z ulushiga mos ishtirok hissasiga ega bo‘ladilar . Tavakkal qiluvchi tadbirkorlar uchun kichik innovatsion firmalarni tanlashning muhim mezoni — ushbu firmalar qaratilgan yangilik. Shu bilan birga, yangilik kiritish g‘oyasi uning bozor salohiyati, binobarin uni ishlab chiqaruvchi firmaning salohiyati, bunday hollarda tavakkal kapital beruvchi kompaniyalar murojaat etadigan ekspertlarning fikricha, yetarlicha katta bo‘lmagan hollardagina moliyaviy ko‘mak olishi mumkin. Fan yutuqlaridan keng foydalaniladigan kichik firmalar korporatsiya maqomiga ega bo‘lmagunicha moliya masalasida asosiy qiyinchiliklarga uchraydilar. Keyin esa ular aksiyalar chiqarish orqali asosiy va aylanma kapitalini keskin oshirishlari mumkin bo‘ladi. Agar fan yutuqlaridan keng foydalaniladigan yangi korporatsiya bozorda muvaffaqiyat qozonsa, ya’ni uning sotuv hajmi tez o‘sayotgan, foydasi katta norma va barqarorlikka ega bo‘lsa, aksiyalari esa birjada o‘z narxidan yuqori baholansa, aksionerlar odatda vaqtinchalik dividend olmaslikka, boshqacha aytganda bu olingan butun mablag‘ni qayta investitsiya qilishga rozi bo‘ladilar. Shu bois odatda venchur investorlar ular ushbu korxona qimmatli qog‘ozlarini muomalaga chiqarish huquqiga ega bo‘lgan aksionerlik kompaniyasiga aylangach yoki u boshqa kattaroq kompaniyaga sotilgach oladigan aksionerlar kapitalida o‘z hissasiga ega bo‘lish evaziga yangi tavakkalli korxonalarga mablag‘ qo‘shadilar. Omonatchilar foydasi asosan kapitalning o‘sishidan keladigan daromad tariqasida shakllanadi. Shunday qilib, venchur

firmalarining ilmiy-texnikaviy taraqqiyot uchun ahamiyati juda katta. Ko‘p hollarda mayda ishlab chiqarish yiriginikiga qaraganda samaraliroq bo‘ladi. Hozirgi vaqtda har xil kattalikdagi korxonalarni birlashtirish kursi xo‘jalik yuritishning zamonaviy talablariga moslashishni yaxshilash, shuningdek fan-texnika taraqqiyotini tezlashtirish uchun eng to‘g‘ri yo‘ldir. Yangilikni yaratish va o‘zlashtirish juda tavakkalli jarayon hisoblanadi. Ammo bu xatar venchur firmalar yangiliklarni joriy tish sur’atlarining ancha tezligi evaziga o‘zini oqlaydi. Buning ustiga, yuqorida ta’kidlanganidek, «bo‘lingan tavakkal» amaliyotidan borgan sari ko‘proq foydalanilmoqda. Bizning amaliyotda tadqiqotlar va ishlanmalarning tashabbuskor shaklari rivojlantirilishiga yetarlicha e’tibor qaratilmayapti, holbuki bozor munosabatlariga o‘tish xususiyatlari uni rivojlantirish uchun obyektiv imkoniyatlar yaratadi. Innovatsion strategiyani shakllantirish va tanlash muammosi tashkiliy rivojlanishning, uni amalga oshirish mexanizmining mazmuni va mohiyati haqidagi muhim masalalar bilan bog‘liq. Tashqi sharoitlardagi raqobat, kiritilgan yangiliklar, iste’mol talabi va davlat siyosati kabi o‘zgarishlar korxona loaqal erishilgan ishlab chiqarish darajasini saqlab qolishi uchun yangi yondashuvlar, ish usullari va mahsulotlar ishlab chiqarishni talab qiladi. Tashkilot mavjudlik shartlarining vaqtdagi o‘zgarishlari tashkiliy rivojlanishning mohiyatidir. Odatda rivojlanish yangiliklar kiritish, o‘sib boruvchi quvvatlar va ishlab chiqarish miqyosining ortishi sifatida tushuniladi. Biroq ushbu ijobiy jihatlar rivojlanishning yagona xususiyatlari emas. Tashkilotlar vaqtda gullab-yashnash tomon ham, tanazzul va halokat tomon ham rivojlanishi mumkin. Garchi bu ta’rif aniq holda vaqt o‘lchovlarini taqozo etsa-da, tashkilot vaqtda nima uchun, qay tariqa va qanday vositalar yordamida o‘zgaradi, degan asosiy masalalar unda hal etilmaydi. Bu masalalar rivojlanish tashkilotning vaqtda mavjudlik shartlarining o‘zgarishi sifatida ta’riflanganida batafsilroq ko‘rib chiqiladi . Odamlar ongida o‘sish va rivojlanish ko‘pincha chambarchas bog‘liq holda tasavvur qilinadi, holbuki o‘sish tashkiliy rivojlanishning yagona strategiyasi emas.

Garchi rivojlanishni tashkiliy xatti-harakatning tabiiy usuli deb hisoblash mumkin bo‘lsa-da, qanday kuchlar rivojlanishni keltirib chiqaradi yoki uni to‘xtatib turadi, degan masalada nazariy jihatdan yakdil fikr yo‘q. Tashkilotlarning rivojlanishini ijtimoiy va iqtisodiy muhit keltirib chiqargan tashqi kuchlarning mahsuli deb talqin etish mumkin bo‘lmaydigan, balki uni tashkilotdagi siyosatni belgilovchi odamlarning maqsadli xatti- harakatlarining natijasi sifatida tushunish kerak bo‘lgan chegaralar qayerda ekanligi noma’lum. Nima muhimroq ekanligi — muhitmi yoki boshqaruv, tashkiliy jihatdan tobelikmi yoki muxtoriyat — noma’lum. Bu masala — firmalar iqtisodiy nazariyasining ham, tashkiliy nazariyaning ham asosiy muammosi . Yuqorida ko‘rsatilganidek, ta’rifning asosiy mazmuni shundaki, tashkiliy rivojlanishni muhit belgilab beradi. Masalan, klassik markscha nazariyada kapitalistik firmalarning faoliyati kapitalistik rivojlanishning ichki qonunlariga bog‘liq deb hisoblanardi. So‘nggi paytlarda iqtisodiyotda biologiyaning tabiiy tanlanishiga o‘xshatishdan foydalanishga harakat qilindi. YA’ni yashab qoladigan firmalar muhitga moslashganlaridir deb hisoblandi. Bundan, tashkiliy boshqaruvchilarning maqsadli harakatlari muhitni o‘zgartirish yoki nazorat qilish maqsadini qo‘yuvchi tashqi talablarni e’tirof etish bilan cheklanganligi kelib chiqadi. Tashkiliy rivojlanishga oid masalaga muqobil yondashuvda yuqorida sanab o‘tilgan kamchiliklar inobatga olinadi; bu jihatdan u muhitga qaratilgan dalillarni to‘ldiradi. Bunday yondashuvda e’tibor tashkiliy boshqaruvchining yangi sharoitlar yaratishga mo‘ljallangan harakatlariga, shuningdek bunday qarorlar va atayin yaratilgan boshqaruv strategiyalari asosida yotgan motivlar va siyosiy jarayonlarga qaratiladi. Tashkilot rivojlanishiga bunday ikki (muhit amal qilishining natijasi sifatida hamda maqsadli harakat sifatida) yondashuvdagi farqlar tashkilotlar rivojlanishini tahlil qilish uchun dastlabki asos bo‘ladi. Bunda o‘zgarishlarga yordam beruvchi yoki xalal beruvchi muhit ko‘rib chiqiladi, xususan tashkilotning u bog‘liq bo‘lishi yoki o‘zining rivojlanish sur’atlarini solishtirishi mumkin bo‘lgan boshqa tashkilotlar bilan o‘zaro aloqalari tahlil qilinadi. Tashkiliy rivojlanish odatda maqsadli harakatlar bilan bog‘liq degan fikrga qo‘shiladigan bo‘lsak, tashkiliy rivojlanishni kuchaytirishda foydalaniladigan asosiy

strategiyalar, ushbu strategiyalar qabul qilinadigan sharoitlar va ularning tashkilot ichki tuzilishi uchun oqibatlari bilan bog‘liq bo‘lgan muammo yuzaga keladi. Ayrim olimlar tashkilotlarning umumiy rivojlanishi muayyan hayotiy siklga ega, deb yana bir bor biologiyaga qiyosladilar. Bunday yondashuvda tashkilotlar odatda rivojlanishning muayyan bosqichlari orqali o‘tadilar deb hisoblanadi. Rivojlanishning umumiy modellari bor yoki yo‘qligidan qat’i nazar, shunday savollar tug‘iladi: tashkilotlar rivojlanish taqozo etadigan o‘zgarishlar orqali qanday o‘tadi? O‘zgarishlar asta-sekin va silliq bo‘ladimi yoki bu uzlukli va sakrashsimon jarayonmi? Qanday harakatlar va voqealar o‘zgarishlarga turtki beradi hamda ular tashkiliy rivojlanishni keltirib chiqaradigan kuchlarni qay darajada izohlaydilar? Tashkilotlarning rivojlanishini faqat uning ba’zi yoki hamma a’zolarini, shuningdek undan tashqarida bo‘lgan guruhlarning manfaatlarini qondirish nuqtai nazaridangina tushuntirish mumkin. Tashkilotlarning o‘zgarib borayotgan sharoitlarda yashashga qodir birliklar sifatida saqlanib qolishi ularning siyosati, faoliyati va tuzilishi muayyan darajada rivojlanishini taqozo etadi. Boshqa tomondan, tashkilotlar faoliyat ko‘rsatishining hozirgi tamoyillarini tahlil qilish ular rivojlanishning harakatlantiruvchi kuchi sifatida tashkiliy jihatdan o‘sishga intilayotganidan dalolat bermoqda. Demak, tashkiliy rivojlanish zarurati tashkilotni saqlab qolish, shuningdek o‘stirishga intilish oqibati sifatida yuzaga kelishi mumkin. Bunda o‘sishning o‘zi yashab qolishni kafolatlovchi vosita sifatida tanlangan rivojlanish strategiyasi bo‘lishi mumkin. Hozirgi paytda ko‘pchilik tashkilotlar faoliyat ko‘rsatishiga to‘g‘ri kelayotgan muhit tiplari borgan sari turbulentroq bo‘lmoqda, degan nuqtai nazar keng tarqalgan. Muhit doirasidagi turbulentlik texnikaviy, ijtimoiy va boshqa o‘zgarishlarning borgan sari kuchayib borayotgan sur’atlari oqibatida ham, tashkilotlarning iqtisodiyotning turli sektorlari bo‘yicha o‘zaro aloqadorligi borgan sari kuchayib borayotganligi oqibatida ham o‘smoqda. Ushbu sektorlarning amal qilishidan hosil bo‘ladigan ijobiy aloqa beqarorlik keltirib chiqarishi mumkin. Alohida olingan tashkilot rahbariyatiga turbulentlik muhitning muhim sohalarida harakatlarning keyingi borishi masalasida noaniqlik keltirib chiqaradi.

Noaniqlik, aniqroq aytganda — axborot izlash, shuningdek ushbu axborotni qayta ishlash zarurati — muhit turbulentligini nazorat qilish uchun mo‘ljallangan siyosatda ham, axborotni qayta ishlash quvvatlarini oshirishga qaratilgan siyosatda ham tashkiliy rivojlanishni keltirib chiqaruvchi katta kuch hisoblanadi. Tashkilotning yashab qolishi uning muhitidagi ayri shaxslar yoki tashkilotlar bilan ayirboshlashga, xususan uning kelgusi faoliyatini resurslar bilan ta’minlaydigan ayirboshlashning muvozanatiga bog‘liq. Ishbilarmonlik tashkilotlarida bunday resurslar bilan ta’minlanishni tijorat ayirboshlashining qulay balansi evaziga olish mumkin. Resurslar yetishmagan sharoitda resurslar qiymati va tashkilot ularni olishi mumkin bo‘lgan shartlar uning rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi kritik omillar bo‘ladi. Shunday qilib, tashkilotning ayirboshlash bo‘yicha sheriklariga bog‘liqligi ularning yashab qolishi uchun muayyan xavfga ega. Agar xavf jiddiy hisoblansa, ikki strategiyani qo‘llash mumkin. Ularning ikkovi ham tashkiliy rivojlanishni keltirib chiqaradi. Birinchidan, tashkilot ayirboshlash bo‘yicha sheriklarining talablariga moslashishi mumkin, bu hol uning harakatlarida o‘zgarishlar ro‘y berganini bildiradi. Ikkinchidan, tashkilot muqobil sheriklar va/yoki mavjud sheriklar yoki ular bilan ayirboshlash shartlari ustidan ko‘proq nazorat o‘rnatish uchun vositalar topib, ana shu ayirboshlash bo‘yicha sheriklarga bog‘liqligini kamaytirishi mumkin. Umuman olganda, har qanday tashkilot o‘zining faoliyat ko‘rsatishi uchun eng muhim bo‘lgan resurslar bo‘yicha boshqa tashkilotlarga bog‘liqlik darajasini kamaytirishdan manfaatdor. Shu bois bog‘liqlikni kamaytirish orqali hayot qobiliyatini saqlab qolish tashkiliy rivojlanishni keltirib chiqaruvchi yana bir kuch hisoblanadi. Amaliyotda noaniqlik va bog‘liqlik ko‘pincha birga keladi, zero xilma-xil manfaatlarga ega bo‘lgan boshqa tashkilotlarga yuqori darajada bog‘liqlik rejalarning noaniqligini yanada chuqurlashtiradi. Biroq noaniqlik va bog‘liqlik — tashkilotning muhit bilan aloqalaridagi ikki mustaqil o‘lchov bo‘lib, tashkiliy rivojlanishni keltirib chiqaruvchi kuchlar sifatida ikkovi mavjud bo‘lishi shart emas. Rivojlanish bog‘liqlik va noaniqlikni kamaytirish zarurati tufayli yuzaga kelganligi haqida ilgari surilgan fikrdan ushbu mustaqillikka intilish amalga oshirilishi haqidagi fikr kelib chiqishi shart emas. Masalan, tashkilot muhitining turbulentlik

darajasi tashkilotning ana shu turbulentlikka javob chorasi ko‘rishning adekvat usulini yaratishiga yordam beradi va bu hol tashkilotning tanazzuliga olib kelishi mumkin. Tashkilotni himoya qilish va/yoki kuchaytirish uchun qabul qilinadigan rivojlanish strategiyalari quyidagilarga qaratilishi mumkin: o‘sishga; samaradorlikni oshirish va ratsionallashtirish yoki texnikaviy taraqqiyotni amalga oshirish orqali raqobat kuchini yoki ijtimoiy e’tirofini oshirishga; ushbu tashkilot uchun qonuniy faoliyat maydoni haqida shartnoma tuzish yoki nisbatan xavfsiz va tashkilotning aniq yo‘nalishi bilan mos keluvchi faoliyat sohalari topish orqali muhitda xavfsiz «zona» yaratishga; xavf tug‘dirishi mumkin bo‘lgan tashqi o‘zgarishlarga munosib javob berishni ta’minlay oladigan axborot tizimlari va ichki moslashuv tizimlari yaratishga. Endi o‘sish motivlariga batafsilroq to‘xtalamiz. Tashkiliy rivojlanish strategiyasi sifatida o‘sishni tanlash uchun ko‘pgina shartsharoitlar ma’lum. Ular quyidagi guruhlarga bo‘linadi: A. Tashkilotning o‘sishi nizoni bartaraf etishni osonlashtiradi. O‘sish foydani kamaytirish evaziga bo‘lmagan va nomutanosib o‘sib boruvchi xarajatlarga olib kelmagan taqdirda tashkilot barcha a’zolarining talablarini o‘sish bo‘layotgan sharoitda qondirish osonroq ekanligi tushunarli. Iqtisodiy o‘sish kattaroq maoshlar, obro‘ va hokimiyatga ega bo‘lish (ayniqsa rahbar xodimlar orasida) ehtiyojini qondiradi. Boshqaruv darajalarida o‘sish odamlar oldida turgan vazifalarni qiziqarliroq qila oladi. Bu, birinchi navbatda, yordamchi xodimlarga taalluqlidir, chunki kengayish ularga yangi ilg‘or loyihalarni joriy etish imkonini beradi. O‘sish lavozimlarda ko‘tarilish uchun yaxshiroq istiqbollarni ta’minlaydi. B. O‘sish, ayniqsa boshqa tashkilotlarga bog‘liq bo‘lsa, tashkilotning boshqa tashkilotlarga bog‘liqligini pasaytirishi mumkin. O‘sish tashkiliy muhit doirasida nazoratning ko‘payishini ta’minlagani sababli, noaniqlikni kamaytirishga imkon beradi. Eksperimental tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, firma o‘lchamining kattaligi bilan faoliyatining barqarorligi o‘rtasida ijobiy bog‘liqlik

mavjud. Tadqiqotlar firma o‘lchamlari kattalashgan sari faoliyatining pasayish ehtimolligi kamayib borishini ham ko‘rsatdi. Shu bois o‘sish — xavfsizlik asosi. V. O‘sish boshqa strategiyalarning, jumladan tashkilotning o‘z xizmatlariga bo‘lgan talabni qondirishdagi muvaffaqiyatining qo‘shimcha mahsuli bo‘lishi mumkin. Muvaffaqiyatga intilish shu tariqa o‘sishga olib kelishi mumkin. Ayni vaqtda ortiqcha resurslar yaratishning o‘zi o‘sishning muhim rag‘bati bo‘la oladi. Tashkiliy o‘sish zarurati bo‘lgani holda ko‘pchilik tashkilotlar vaqt o‘tgan sayin o‘sib borishi va tashkiliy rivojlanish modellarida o‘sishga eng katta o‘rin ajratilishi bejiz emas. O‘sishning qaysi sabablari eng muhim ekanligini aniqlash ancha murakkab vazifa, zero, aftidan, bu hol tashkilotning tipi va ahvoliga bog‘liq. Xizmatchilari ko‘p bo‘lgan ko‘pchilik tashkilotlarda kuzatilishi aniq bo‘lgan o‘sishning kuchli rag‘batlaridan biri — xizmat bo‘yicha ko‘tarilish uchun imkoniyatlar yaratishga intilishdir. Nihoyat o‘sishning asosiy shakllari haqidagi masalaga to‘xtalamiz. Faoliyatning yangi sohalarini yaratish evaziga o‘sish. Tashkilot faoliyatning yangi sohasiga kirishib, o‘zi o‘zlashtirib bo‘lgan sohalarga bog‘liqligini kamaytirishi mumkin. Agar uning hozirgi faoliyatiga bo‘lgan talab kamaysa, yangi faoliyat sohasiga kirib borish tashkilotning yashab qolishi uchun yagona vositaga aylanishi mumkin. Tashkilot faoliyatining yangi sohalarini yaratishning muhim yo‘nalishi mahsulotni tabaqalashtirish strategiyasidir. Agar tashkilotlar o‘z mahsulotlari va xizmatlarini aniq ajratib qo‘ysalar, ular o‘zaro raqobatni va bu raqobat keltirib chiqaradigan noaniqlikni kamaytirishlari mumkin. Ko‘pchilik tashkilotlar shu yo‘ldan borsa, faoliyatning umumiy sohasida harakatlar muvofiqligiga erishishlari mumkin. Bu strategiyani tashkilotlarning ko‘pgina tiplari, jumladan kurslarning muayyan dasturlarga ixtisoslashgan universitetlar qabul qiladilar. Faoliyatning ushbu ajratilgan sohalarida o‘sish to‘sqinliksiz, raqobat xalal qilmagan holda borishi mumkin. Mutlaqo yangi faoliyat sohasiga kirib borishni taqozo etadigan boshqa bir mashhur o‘sish strategiyasi — diversifikatsiya (ishlab chiqariladigan mahsulot turlarini

ko‘paytirish). Ushbu holda tashkilot faoliyatning cheklovlar aniq kamroq va ekspansiya istiqbollari ko‘proq bo‘lgan yangi maydoniga kirib borish orqali o‘zining dastlabki sohasidagi cheklovlarni yengadi. Diversifikatsiya yordamida agressiv rivojlanish deyarli har doim tijorat (tadbirkorlik) tashkilotlarining xususiyati hisoblanadi; u bir qancha shakllarda namoyon bo‘ladi. Bular yangi mahsulot va xizmatlarni kiritish orqali gorizontal diversifikatsiya, vertikal integratsiya, konsentrik diversifikatsiya va konglomerat diversifikatsiyadir . Gorizontal diversifikatsiya — tashkilotni mahsulot turlari bo‘yicha yangiliklar kiritish orqali rivojlantirish bo‘lib, ushbu mahsulotlarni o‘sha mijozlar va buyurtmachilarga yetkazib berishda davom ettiriladi. Yangilik ko‘pincha shu paytgacha yashirin bo‘lgan talabni yuzaga chiqarishi mumkin; bu hol texnik ko‘rsatkichlari va xususiyatlari bo‘yicha yaxshiroq yoki arzonroq (yoxud ikkovi) evaziga yuz beradi. Tajribada isbotlanganidek, avvalo, muayyan monopol hokimiyatga ega bo‘lgan katta tashkilot yangiliklarning yuqori darajada bo‘lishiga imkon yaratadi, zero bu jihatlar unga qimmat turadigan tadqiqotlarni moliyalashtirish, ishlab chiqarish miqyosi (miqyos effekti)ning o‘sishi bilan bog‘liq tejamkorlikka erishish, o‘zining bozordagi hukmronligi evaziga tavakkalni kamaytirish, shuningdek tavakkalli investitsiyalarni kamaytirish imkonini beradi. Ana shu aprior dalillar asosida tashkilotning yangiliklar kiritish orqali muvaffaqiyatli rivojlanishi kuchayib borish tamoyiliga ega: ular yangiliklar evaziga o‘sadi, o‘sgan sari esa — yangiliklarni joriy etish sur’atlari oshadi, degan xulosa chiqarish mumkin. Vertikal integratsiya — bu tashkilotga xomashyo yetkazib beruvchilar va/yoki buyurtmachilar faoliyati sohasidagi diversifikatsiya. Vertikal integratsiya xos bo‘lgan sanoat tarmoqlari odatda tashkilotlar xomashyo yetkazib beruvchilar yoki buyurtmachilarga juda bog‘liq bo‘lgan tarmoqlardir. Tashkilotlarning rahbarlari xomashyo yetkazib beruvchilar va buyurtmachilar funksiyalarini egallab olib, ushbu bog‘liqlikni kamaytirishga harakat qiladilar. Vertikal integratsiya tashkilotning qandaydir aniq faoliyat sohasiga bog‘liqligini oshiradi. Agar vertikal integratsiya tashkilotni qandaydir muayyan xomashyo yetkazib

beruvchilar yoki buyurtmachilarga bog‘lab qo‘ysa, u bu bilan qandaydir darajada o‘zining strategik moslashuvchanligini yo‘qotishi mumkin. Bunday tashkilotlar o‘sish sur’atlarining boshqacha usullar bilan diversifikatsiya o‘tkazadigan, xususan konsentrik diversifikatsiyani amalga oshiradigan tashkilotlardagi o‘sish sur’atlaridan ancha pastligi aynan shu sabablar bilan izohlanadi. Konsentrik va konglomerat diversifikatsiya — bular tashkilotlarning sanoatdagi yangi tarmoqlarga yoki iqtisodiyot sektorlariga o‘tishi. Diversifikatsiyaning bunday konsentrik shakli texnika va/yoki bozor yo‘nalishi bo‘yicha faoliyatning mavjud tarmoqlari bilan bog‘liq sohalariga kirib borilganida yuz beradi. Bunda mavjud bilim va ko‘nikmalardan eski ish shaklari bilan bog‘liq yangiliklarda foydalanish uchun ko‘proq imkoniyatlar paydo bo‘ladi. Konglomerat diversifikatsiya — faoliyatning mavjudlari bilan bog‘liq bo‘lmagan yangi sohalariga kirib borishdir. Aftidan, o‘sish sur’atlari past bo‘lgan, yordamchi xodimlar juda ko‘p bo‘lgan yoki ko‘pchilikni tashkil etgan sanoat tarmoqlarida faoliyat ko‘rsatuvchi firmalar sanoatning boshqa tarmoqlariga diversifikatsiya qilinishi ehtimoli ko‘proq. 2. Texnikaviy rivojlanish evaziga o‘sish. Ishlab chiqarishning yangi usullarini qabul qilish va ish tuzilishini o‘zgartirish orqali texnikaviy taraqqiyotni amalga oshirish tarixan tashkiliy rivojlanishga eng katta ta’sir ko‘rsatgan (loaqal faoliyati texnika bilan bog‘liq tashkilotlarda) strategiya hisoblanadi. Rivojlanishning bu tamoyili, garchi u tijorat firmalarigagina xos bo‘lmasa-da, aynan mazkur yo‘nalishda aniq ko‘zga tashlanadi. Sanoat inqilobi zamonlaridan buyon tijorat tashkilotlarining rivojlanishi asosan texnikaviy taraqqiyotga moslashishdan iborat bo‘lgan. Texnikaviy taraqqiyot — tashkiliy rivojlanishni kuchaytirish maqsadida qabul qilingan muhim strategiya bo‘lib, iqtisodchilar AQSH va G‘arbiy Germaniyada aynan u iqtisodiy o‘sishning asosiy sababi bo‘lganligini haqiqatan tan oladilar. Shunday qilib, rahbarlar qanday sharoitlarda texnikaviy taraqqiyotni rivojlanish strategiyasi sifatida tanlashlari faqat ilmiy qiziqish uyg‘otmaydi.

3. Raqobatsiz vositalar yordamida xavfsiz faoliyat sohasiga kirib olish evaziga o‘sish. Tashkilot o‘z asosi bilan rivojlanishga intilishi va buni o‘z muhiti doirasida yoxud o‘z pozitsiyalarini raqobatchilarnikiga nisbatan kuchaytirishga qaratilgan raqobatli strategiyalar orqali, yoxud maqsadi boshqa tashkilotlar bilan bevosita yoki bilvosita shartlashuv yordamida ushbu tashkilotlarga moslashish maqsadini ko‘zlovchi raqobatsiz strategiyalar orqali amalga oshirishga intilishi mumkin. Raqobatsiz strategiyaning uchta asosiy tipi mavjud: kontraktlar tuzish; kooptatsiya qilish; birlashib ketish. Kontraktlar tuzish — kelajakda faoliyat ayirboshlash haqida birgalikda bitim ishlab chiqish. Kooptatsiya qilish tashkilotning barqarorligi yoki mavjudligiga tahdidlarni bartaraf etish vositasi sifatida uning rahbariyatga yoki tarkibini belgilovchi asosiy siyosatiga yangi elementlar kiritish jarayoni sifatida ta’riflanadi. Shunday qilib, shartnomalar orqali rivojlanish strategiyalari ancha katta afzalliklarga ega. Birgalikdagi dasturlar mavjud bo‘lganida ushbu strategiyalar yordamida ikki yoki undan ortiq tashkilot parallel ishlab, ayni bir yangilikka resurslar sarflashi natijasida kelib chiqadigan ortiqcha xarajatlarning oldini olish mumkin. Shartnomalar orqali muhitning har xil turlarini belgilash ham resurslarni ta’minlash, choralar ko‘rish hamda tovar va xizmatlarni taklif etish mumkin bo‘ladigan sharoitlar yaratib, noaniqlikni kamaytiradi. 4. Tashkiliy moslashuvchanlik yaratish evaziga o‘sish. O‘z raqobatchilariga qaraganda uzoqroqni ko‘rish va tezda chora qo‘llish qobiliyati ham noaniqlik va bog‘liqlikni kamaytiradi. Bunga muhit haqidagi ma’lumotlarni to‘plash evaziga va muvofiqlashtirishning turli usullari yordamida erishish mumkin. Shunday qilib, tashkiliy moslashuvchanlikni yaratish — tashkilotni rivojlantirishning yana bir strategiyasi. U yuqorida tavsiflangan strategiyalarga qarama- qarshi ravishda muhit ustidan hokimiyatni kuchaytirishga qaratilmagan; bu aktiv strategiyaga qaraganda ko‘proq passiv strategiyadir.

Shunday qilib, rivojlanishning u yoki bu strategiyasini tanlash boshqaruvning adekvat mexanizmlarini ishlab chiqishni talab etadi. Ushbu qo‘llanma maqsadlariga muvofiq ulardan biri sifatida innovatsion strategiya ko‘rib chiqiladi .

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. V. A. Chjen – “Pul va moliya bozorlari” Toshkent iqtisodiyot va huquq nashriyoti 1997 y. 2. V. A. Chjen – “Bozor ochiq iqtisodiyot” Toshkent iqtisodiyot va huquq nashriyoti 1997 y. 3. V. A. Chjen – “Bozor qonunlari asoslari” Toshkent iqtisodiyot va huquq nashriyoti 1997 y. 4. Y. Abdullayev, T. Boboqulov – Kredit. Toshkent mehnat nashriyoti 1997 y . 5. O‘zbekiston Respublikasi – Qonunlar va farmonlar Toshkent adolat nashriyoti 1993 y. 6. O‘zbekiston Respublikasi Maraziy banki faoliyatiga doir me’yoriy xujjatlar Toshkent 1996 y. 7. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining bank tizimini takomillashtirish va pul kredit munosabatlarini barqarorlashtirish choralari to‘g‘risidagi 1994 yil 18 mart 146 sonli qarori.

O'xshashlar

Boshqarishning tashkiliy strukturalari

Iqtisodiyotni boshqarishning tashkiliy tuzilishi

Turizm sohasini boshqarishning tashkiliy tuzilmasi va marketingi

Iqtisodiy tahlilning iqtisodiy - matеmatik usullari

Erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etish va boshqarishning horijiy tajribasi