Erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etish va boshqarishning horijiy tajribasi

Yuklangan vaqt:

17.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

849.701171875 KB

Ko'chirib olish

Erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etish va boshqarishning horijiy tajribasi Reja: Kirish 1. Erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etish va boshqarishning horijiy tajribasi Xulosa Adabiyotlar

Kirish “ Biz iqtisodiyotimizga sarmoya kiritishga intiladigan investorlar uchun hududlar va tarmoqlar bo’yicha investitsiya loyihalarini puxta shakllantira olsak, bu masalada ijobiy natijaga erishish mumkin. Bu borada erkin iqtisodiy zonalar va kichik sanoat zonalarida biznes subyektlarini joylashtirish, ularga imtiyoz va preferensiyalar berishni tashkiliy va huquqiy jihatdan tartibga solish lozim ”. Sh. M. Mirziyoyev Bugun iqtisodiyotni erkinlashtirish va modernizatsiyalash, shu orqali jahon standartlariga javob beradigan mahsulot ishlab chiqarishga erishish xorijiy sarmoyalarni, eng avvalo, to`g`ridan-to`g`ri investitsiyalarni jalb qilish bo`yicha qulay shart-sharoitlar yaratish har qanday mamlakat uchun eng dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Bunday vazifalarni amalga oshirishda esa erkin iqtisodiy zonalar muhim o`rin tutadi. Jahon tajribasidan ma`lumki, erkin iqtisodiy zonalar innovatsion faoliyatni rivojlantirish, ilg`or texnologiyalarni joriy qilish, eksport, shuningdek, transport va telekommunikatsiya infratuzilmasini jadal rivojlantirish, mahalliy mahsulot va xizmatlarning ichki va tashqi bozorlarda xalqaro sifat, sertifikatlashtirish talablarini joriy etish orqali raqobatdoshligini oshirish, yangi ish joylarini barpo etish va shu kabi bir qator muhim masalalarni hal etish imkonini beradi. “2023 yil 1 martga qadar yangi 14 ta maxsus iqtisodiy zona tuzilishi mumkin. Shunda ularning umumiy soni 36 taga yetadi. Bu zonalardagi tadbirkorlar 10 yilgacha mol-mulk, yer, suv resurslari va foyda soliqlaridan ozod qilingan. “Har bir viloyatda yana 100tadan korxona soliq to’lamasa, egasi yo’q kichik biznes va qora xalq yuklamani o’ziga oladi”. Prezidentning “Yirik maxsus iqtisodiy zonalarni tashkil etish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qaror loyihasi e’lon qilindi. Qarorda 2023 yil 1 martga qadar biznes uchun barcha sharoit va infratuzilmaga ega har bir viloyatda 100 tadan korxonalar uchun yirik maxsus iqtisodiy zonalarni tashkil etish choralarini ko’rish ko’zda tutilgan.” 1 1 Mirziyoyev Sh., O`zbekistonni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo`ljallangan iqtisodiy 19 dasturning eng muhim ustuvor yo`nalishlariga bag`ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma`ruzasi, 17.01.2017 yil. uza.uz

Jahon standartlariga javob beradigan va dunyo bozorlarida talab qilinadigan mahsulot ishlab chiqarish uchun xorijiy investitsiyalarni, birinchi galda, to’gridanto’gri investitsiyalarni jalb etish bo’yicha qulay shart-sharoitlar yaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Hozirgi vaqtda mazkur vazifalarni amalga oshirishda erkin iqtisodiy hududlar yetakchi o’ringa ega. Shu boisdan dunyoning aksariyat davlatlari, xususan, Xitoy, AQSh, Fransiya, Janubiy Koreya, Meksika, Vengriya, Bolgariya kabi mamlakatlar misolida hududning geografik va boshqa qulayliklaridan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, bugungi kunda erkin iqtisodiy hududlarni tashkil etish zaruriyat va an’anaga aylangan. Birgina o’tgan asr 90 yillarining o’rtalarida dunyoda 1200 ga yaqin erkin iqtisodiy hududlarning har xil turlari, jumladan, eksportga mo’ljallangan 300 dan ortiq ishlab chiqarish hamda 400 ga yaqin erkin ilmiy-texnikaviy hududlar faoliyat ko’rsatgan. Chunki, bunday hududlarni tashkil etishdan asosiy maqsad mintaqani jadal ijtimoiyiqtisodiy rivojlantirish uchun mamlakat va chet el kapitalini, istiqbolli texnologiya hamda boshqaruv tajribasini jalb etish orqali uning sanoat salohiyatini, ishlab chiqarish, transport-tranzit va ijtimoiy sohani rivojlantirish barobarida, zamonaviy bozor infratuzilmalarini tashkil etishdan iboratdir. Erkin iqtisodiy hududlar hozirga kelib to’xtovsiz rivojlanmoqda. Rivojlanish oddiydan murakkabga, arzon va tez sotiladigan variantdan ko’p tarmoqli va kapital talab qiluvchiga o’tib bormoqda. Zamonaviy jahon tajribasida 30 ga yaqin erkin iqtisodiy hududlarning turlari mavjud bo’lib, ulardan ko’p ulushga ega bo’lganlar bu bojxona hududlari, to’lovlar olib tashlangan hududlar, bojxona erkin hududlari, erkin eksport hududlari, erkin eksportga mo’ljallangan ishlab chiqarish hududlari, erkin ishlab chiqarish hududlari, iqtisodiy barqarorlik hududlari, o’zaro tadbirkorlik hududlari, texnika-iqtisodiy rivoljantirish hududlari, fan-sanoat parklari va boshqalar iqtisodiyotda muhim ahamiyat ega kasb etib kelmoqda. O’zbekistonda ham iqtisodiyotni yuqori darajada rivojlantirish maqsadida mamlakatimizda erkin iqtisodiy hududlarni tashkil etish va ular faoliyatini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilmoqda.

1. Erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etish va boshqarishning horijiy tajribasi Erkin iqtisodiy zonalar — davlatlararo kelishuvlarga yoki maxsus qonunlarga muvofiq, xoʻjalik va tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shugʻullanish uchun imtiyozli soliq, moliya, huquqiy sharoitlar joriy qilinadigan muayyan hududlar. Xorijiy va mahalliy tadbirkorlarni jalb etish maqsadlarida tashkil etiladi va ularda zarur ishlab chiqarish va ish yuritish infratuzilmasi barpo etiladi. Erkin iqtisodiy zonalarz. koʻp hollarda davlatlararo tutash hududlarda (bir necha davlatlarning chegaralari tutashgan hudud), xalqaro aeroportlar, port shaharlarda yoki transport yoʻllari tutashgan hududlarda tashkil etiladi. Erkin iqtisodiy zonalarzda alohida xalqaro huquqiy status joriy etiladi. Lekin u qayerda joylashishidan qatʼi nazar, shu mamlakatning ajralmas boʻlagi hisoblanadi, barcha amaliyotlar (yer ajratish, firma va kompaniyalarni tashkil etish, chegaradan yuklarni, tovarlarni olib kirish va olib chiqish, boj toʻlovlari, soliq toʻlovlari boʻyicha imtiyozlar, qaysi valyuta yoki valyutalar toʻlov vositasini oʻtashi, hududni boshqarish tartibi va boshqalar) qabul qilingan qoidalar asosida tezkorlik bilan bajariladi. Erkin iqtisodiy zonalarz.ni tashkil etishdan maqsad koʻplab yangi texnologiya, investitsiyalarni jalb qilib, rivojlangan iqtisodiy makon yaratish va shu yoʻl bilan mamlakat iqtisodiyotini tezkorlik bilan rivojlantirishdir. Erkin iqtisodiy zonalarz.ni hozirgi zamon iqtisodiy integratsiya jarayonlarining mahsuli, deb qarash unchalik toʻgʻri emas. Uning tarixi juda koʻhna. Erkin iqtisodiy zonalarz. tarixi mil. boshlariga borib taqaladi. qadimiy finikiyaliklar, yunonlar va rimliklar savdo ishlarini rivojlantirish maqsadida chet el savdo kemalarining oʻz portlariga erkin kiribchiqishini va ularning xavfsizligini taʼminlaganlar. 16 va 17-asrlarda Yevropaning qator shaharlari oʻzlarini „erkin savdo shaharlari deb eʼlon qilganlar. Buyuk Amir Temur davrida Samarqand ana shunday erkin savdo markazi boʻlgan, mamlakatning barcha karvon yoʻllari hokimiyat himoyasiga olingan. 2 2 Мировая экономика /М.В. Пашковская, Ю.П. Господарик. – 4-е изд., перераб. И доп. – М.: 2017 – 76

Erkin iqtisodiy zona "Jizzax" 3 Erkin iqtisodiy zonalarning har xil turlari mavjud: erkin omborxonalar, erkin bojxonalar zonalari, ilmiytexnika zonalari. Ular AQShda texnoparklar, Yaponiyada texnopolislar deb ataladi. Shuningdek, maxsus iqtisodiy zonalar (asosan, eksportga ixtisoslashgan) ham mavjud. Dastlabki Erkin iqtisodiy zonalarzlardan biri Irlandiyada „Shennon aeroportida (1959) tashkil etilgan edi. Keyinroq shunday zona Angliyadagi „DogAylend aeroportida paydo boʻldi. Baʼzi Erkin iqtisodiy zonalarz, lar ancha yirik hududlarda tashkil etiladi. Mas, Braziliyadagi Manaus, Xitoydagi maxsus iqtisodiy hudud „Shenjen va boshqalar shunday zonalardir. Jahon amaliyotida Erkin iqtisodiy zonalarz.lar rivojlangan (Buyuk Britaniya, Germaniya, Niderlandiya, AQSH va boshqalar), shuningdek, rivojlanayotgan (Braziliya, Koreya Respublikasi, Malayziya va boshqalar) mamlakatlarida ham tashkil etildi. Erkin iqtisodiy zonalarz.ga chet el kapitalini jalb qilish Xitoy siyosatida ancha keng qoʻllanildi. 20-asr oxirlarida Erkin iqtisodiy zonalarz.lar 3 www.mfer.uz

Birlashgan Arab amirliklari, Rossiya va Polshada tashkil etildi. Rossiya va Xitoy hamkorligida tashkil etilgan Blyagovanichensk — Xeyxe, Qora dengiz boʻyi, Kaliningrad viloyatidagi „Yantar Erkin iqtisodiy zonalarzlari ham shunday makonlardir. Hozir jahonda 600 dan ortiq Erkin iqtisodiy zonalarz. mavjud. Oʻzbekistonda Erkin iqtisodiy zonalarz. gʻoyasi milliy iqtisodiyot taraqqiyoti uchun ijobiy baholandi. Shu bois 1996-yilning 25-aprelda mamlakat parlamenti Oʻzbekiston Respublikasining „Erkin iqtisodiy zonalar toʻgʻrisida qonunini qabul qildi. Bu qonun chet el investitsiyalari, savdo va sanoat sohalarining rivojlanishi, aholini ish bilan taʼminlashni yaxshilash uchun qulay sharoit yaratishga meʼyoriyhuquqiy asos yaratdi. XX asrning ikkinchi yarimlaridan boshlab erkin iqtisodiy hudud (EIH) xalqaro iqtisodiyotning ajralmas qismi bo’lib kelmoqda. Jahon xo’jaligi aloqalarida erkin iqtisodiy hudud xalqaro tovaralmashinuvining faollashuvi, investitsiyalar mobilizatsiyasi, ish bilan bandlik darajasini o’sishi hisobiga iqtisodiy o’sish ko’rsatkichini tezlashtiruvchi omil sifatida qaralmoqda. Shu sababdan bugungi kunga kelib dunyo miqyosida EIHlarni tashkil etish va rivojlantirishga bo’lgan e’tibor, munosabat tobora ortib bormoqda. Jumladan, ayni vaqtga kelib O’zbekiston Respublikasida ham mavjud 14 ta hududning 12 tasida 21 ta EIHlar tashkil etilishiga asos solingan bo’lib, ularning huquqiy asoslari ishlab chiqilgan. Jahon amaliyoti tajribasi shuni ko’rsatadiki, EIHlar milliy va xorijiy investitsiyalarni jalb qilish bilan birgalikda, ishlab chiqarishga yangi, energiyatejamkor, zamonaviy yuqori texnologiyalarni olib kirish, ilg„or xorijiy menejment va marketing tajribalaridan foydalanish, yangi ishlab chiqarishlar evaziga ichki bozorni import o’rnini bosuvchi tovarlar bilan to’ldirish, mamlakat eksport salohiyatini yanada oshirish, tashqi savdoni rivojlantirish, hududlarda yangi ish o’rinlari yaratish, valyuta tushumlari kirib kelishini ko’paytirish, oltin- valyuta zahirasi hajmini oshirish, iqtisodiy o’sishni ta’minlash, milliy valyuta barqarorligini mustahkamlash, Davlat budjeti daromadlarini oshirish va pirovardida, milliy iqtisodiyotning jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvi va xalqaro raqobatbardoshligining yanada kuchayishiga keng yo’l ochib beriladi

hamda unga xizmat qiladi. Dunyo miqyosida turli davlatlarda tashkil etilgan va etilayotgan EIHlar sonining ortib borishi va EIHlarga ega davlatlar sonining ham ortib borishi (bugungi kunga kelib, ularning soni 140 dan oshdi) ushbu EIHlarning o’zi nima, uning ahamiyati, muhimligi va samaralari, afzalliklari haqida yetarlicha tushuncha, tasavvur va bilimga ega bo’lish zaruriyatini kuchaytirib bormoqda. Shu sababdan ushbu masalaga jiddiy yondashish uni alohida fan sifatida o’rganish darajasiga ham olib chiqdi. Bu esa mazkur “Erkin iqtisodiy hududlar” fanini o’zlashtirishda, eng avvalo, EIHlarning mazmun-mohiyatini yaxshi o’rganish, bilish va u haqda yetarlicha tushunchaga ega bo’lishni taqozo etadi. Erkin iqtisodiy hududlar faoliyatini jahon fanida chuqur va har tomonlama o’rganish XX asrning 70 yillarida boshlandi. Hozirgi zamon ilmiy adabiyotida, mamuriy hujjatlarda, amaliyotda, erkin iqtisodiy hududlarni bildiruvchi xilma-xil atamalar qo’llashadi: “Erkin iqtisodiy hudud”, “Texnologik hudud”, “Erkin bojxona hududi”, “Maxsus iqtisodiy hudud”, “Erkin tadbirkorlik hududi”, “Erkin eksport hududi”, “Erkin savdo hududi”, “Bojsiz hudud”, “Qo’shma tadbirkorlik hududi”. XX asrning 80 yillarida erkin iqtisodiy hududlarning 20 ta 4 , o’tgan asrning 90 yillarida 30 ta 5 shakli bor deb hisoblaganlar. Ba’zi hozirgi iqtisodiy adabiyotlarda EIHlarni tavsiflovchi 40 dan ortiq atamalar borligi ham keltirib o’tilgan. Bugungi kunga qadar EIHlar mazmun-mohiyatini yoritish, EIHlarni tashkil etish va rivojlantirishga doir xorijiy va mahalliy iqtisodchi-olimlar, mutaxassislar tomonidan turli tadqiqotlar olib borilgan va shuning natijasida ko’plab ilmiy maqolalar, monografiyalar, dissertatsiya ishlari, risolalar, o’quv adabiyotlar hamda o’quv-uslubiy qo’llanmalar yaratilgan. Biroq, olib borilgan o’rganishlar EIHlar tushunchasiga xorijiy va mahalliy iqtisodchi-olimlar, mutaxassislar tomonidan berilgan turli ta’rif va talqinlar mazkur atamaning yagona ta’rifga ega emasligini, uning mazmuniga har bir mutaxassis o’z nuqtai nazari, bilim va faoliyat olib borish sohasiga asoslanib ta’rif berishganligini ko’rsatadi. Erkin iqtisodiy hududni hududiy xo’jalik jihatidan ham qadimiy, ham zamonaviy deb atash mumkin. 4 Смородинская Н. Свободно-экономические зоны (Мировые опыты). Вест. ДВО РАН, 2013., №4,5. – С. 3-22 5 Данкко Т., Окрут З. Свабодний экономические зони в миравом хозястве: Российская экономическая академия им. Г. В. Плеханова. – М.: Инфра-М., 2018. – С. 168

Ularning ildizi qadim o’tmishga borib taqaladi, va mana shu vaqtning o’zida o’z amaliy faoliyatini zamonaviy rivojlanishda boyitadi. Amerikalik olimlar M.Fraze va R.Renalar fikricha, “erkin iqtisodiy hudud – bu iqtisodiy rivojlanish yo’lidagi insoniyatning eng qadimgi va va shu bilan birga eng zamonaviy g„oyalaridan biridir” 6 . Rus olimi I.P.Fominskiy rahbarligi ostida chiqqan o’quv qo’llanmada 7 erkin iqtisodiy hududlarga ushbu mamlakatda qabul qilingan umumiy xo’jalik faoliyati tartibiga nisbatan imtiyozlar beruvchi ma’lum bir hudud deb ta’riflanadi. Hozirgi zamon iqtisodiy adabiyotlarida erkin iqtisodiy hududlar katigoriyasini aniqlashda turli xil yondashuvlar mavjud. Bu munozara, asosan, ikki muammoni tahlil qilishga borib taqaladi: - umumlashtiruvchi tushuncha sifatida termin tanlash; - xodisani kengroq, to’laroq ochib berish maqsadida uning aniq izohini topish. EIHlarni ta’riflovchi qarashlarning xilma-xilligi quydagilar bilan bog„liq: - ular asrlar davomida evolyusion tarzda rivojlanib, o’zgarib, takomillashib boradi; - bu rivojlanish turli mamlakatlarda va davrlarda mavjud bo’lgan turli tuman iqtisodiy muhitda sodir bo’lgan va bo’lmoqda; - ularning rivoji ichki va tashqi omillarga (geografik holat, ish kuchining o’ziga xosligi, jahon iqtisodiyoti konyukturasi va hokazo) juda kuchli ravishda bog„liqdir; - ilmiy-nazariy tushunib etishda, terminlashda va turkumlash yondashuvida darajaning yetarli emasligidir. Rossiyalik olimlardan biri D.Adrianov EIHlarga quyidagicha ta’rif beradi: “Erkin iqtisodiy hududlar milliy hududning bir qismi bo’lib, iqtisodiy muammolar yechimini topishda keng imkoniyatlarni yaratib beradi. Xorijiy hamda milliy tadbirkorlikning iqtisodiy faoliyatida muhim qulayliklarni yaratadi” 8 . E.F.Avdokushin esa “Erkin iqtisodiy hudud mamlakat yoki davlatning bir qismi bo’lib, aniq bir ijtimoiy-iqtisodiy va texnologiyalarga oid muammolarni yechimini hal qilishga yo’naltirilib, iqtisodiy faoliyat yurituvchilar uchun maxsus shartsharoitlar yaratib beradigan boshqaruvning maxsus ma’muriy tizimiga egadir” 9 , deb ta’kidlab o’tgan edi. Rossiyalik iqtisodchilardan A.Kuznetsov 10 6 Зименков Р.И. Свободные экономические зоны. Уч. пос. - М.: Юнити, 2015. – С. 5 7 Фоминский И.П. Иностранные инвестиции в России: современое состояние и перспективы. – М.: Международное отношение,2015. – С. 23 8 Адрианов В.Д. Специальные экономические зоны. Журнал “ЭКО”, 2017. , №3. – С. 42 9 Авдокушин Е.Ф. Международные экономические отношения. Учебное пособие. – М.:, 2020. – С. 120 10 Кузнецов А. Свободные зоны и национальная экономика // Мировая экономика и международные

hamda S.A.Ribakov va N.A.Orlovalar 11 ning keltirishicha, “Erkin iqtisodiy hudud – xorijiy tovarlar hech qanday bojxona to’lovlarisiz saqlanishi, sotilishi yoki xarid qilinishi mumkin bo’lgan hudud”. O’zbekistonlik Vaxabov A.V., Xajibakiev Sh.X., Muminov N.G. 10 va rossiyalik Danko T.P., Okrut Z.M., Igoshin N.V. kabi mualliflar bir ovozdan: “Erkin iqtisodiy hudud – bu mahalliy hamda xorijiy tadbirkorlar faoliyat yuritishi uchun maxsus imtiyozli iqtisodiyot amal qiladigan chegaralangan hudud”, - degan xulosaga kelishgan. Yuqorida EIHlar mazmuniga berilgan ta’riflardan quyidagi jihatlarni keltirib o’tish mumkin: Jaxon tajribasi va amaliyotida xar bir mamalakatning o’z milliy iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalarni jalb qilish bo’yicha o’ziga xos tajriba va an’analari mavjud. Hozirda rivojlangan mamlakatlarning iqtisodiyoti taraqqiy etishiga asos bo’lgan usullardan biri bu mamlakatda ma’lum bir xududni yoki butun bir kichik mamlkatlar o’z iqtisodiyotini erkin iqtisodiy makonga aylantirib rivojlanish sari qadam qo’yganlar. Erkin iqtisodiy makonlarni asosan muayyan bir davlatning ma’lum bir mintaqasi yoki alohida bir hududida tashkil etish iqtisodiy jihatdan samarali hisoblanadi. Ammo hududi va ma’muriy boshqaruv tizimi uncha katta bo’lmagan alohida davlatlarning butun iqtisodiyoti erkin iqtisodiy makonlarga aylantirilgan hollar ham uchrab turadi. Erkin iqtisodiy makonlarni tashkil etishdan asosiy maqsad qisqa muddatlarda mamlakatni rivojlangan jahon hamjamiyati a’zolari qatoriga qo’shish va xorijiy investitsiyalarni jalb etishni tezlashtirishdan iborat. Ushbu makonlarning tashkiliy tuzilishi va nomlanishi turlicha bo’lsada, ularni tashkil etishdan asosiy maqsad imkon qadar xorijiy investitsiyalarni, zamonaviy texnika va texnologiyalarni jalb qilish hisobiga mavjud iqtisodiy, moliyaviy va ijtimoiy muammolarni bartaraf etish va jahondagi rivojlangan davlatlar qatoridan o’rin olish orqali aholi turmush darajasini yaxshilashdir. Tarixiy manbalar dalolat berishicha, erkin bojxona va tovarlarning tranzit makonlari bundan bir necha asr oldin paydo bo’lgan bo’lib, ular davlatlar o’rtasidagi savdo-iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirishda keng qo’llanilgan. отношения. - 2020., №12. – С. 24. 11 Рыбаков С.А., Орлова Н.А. Особые экономические зоны в России. – М.: Вершина, 2016. – С. 12

Masalan, SHarq va Evropani bevosita savdo orqali bog’lab kelgan Buyuk Ipak yo’lini bojxona va mahsulotlarni tranzit qilish erkin makoniga misol bo’la oladi. Erkin iqtisodiy makonlarning qaror topishini tavsiflovchi belgilar orasida quyidagi omillar alohida o’rin tutadi: - investor uchun hududning iqtisodiy jug’rofiy holati juda qulay bo’lishi shart; - kamida mintaqaviy ahamiyat kasb etuvchi magistral yo’llarning kesishgan joylari bo’lishi lozim; - dengiz va daryo portlariga yaqin bo’lishlari kerak; - aeroportlar xalqaro maqom olgan bo’lishlari lozim. Erkin iqtisodiy makonlarda ma’muriy boshqaruv tizimi alohida bir maxsus maqomga ega bo’lib, investorlar xom ashyo va materiallarni import qilish hamda tayyor mahsulotlarni eksport qilish jarayonida bojxona to’lovlaridan to’liq ozod qilinadi yoki makonning ma’muriy boshqaruv organlarini moliyalashtirishga etarli darajadagi imtiyozli soliq to’lovlari o’rnatiladi. Investorlarning mulkka egalik qilish huquqi kengayadi va ularga keng ko’lamli soliq ta’tillari taqdim etilishi bilan birga, bojxona nazorati minimal darajaga tushiriladi. Dunyo tajribasida har bir hududning o’ziga xos xususiyatlarini inobatga olgan holda, bir nechga ko’rinishdagi erkin iqtisodiy makonlar mavjud bo’lib, ularning tarkibi quyidagilardan iborat: - Erkin savdo makonlari. Ushbu makonning o’ziga xos belgilari shundan iboratki, ular kamida mintaqa ahamiyatiga ega bo’lgan magistral yo’llar kesishgan joylarda, shu jumladan, dengiz va daryo bandargohi yonidagi portlar hududida tashkil etiladi. Ularda bojxona to’lovlari va tranzit yig’imlari minimal darajada bo’lishi shart. Ishlab chiqarishsanoat makonlari. Mazkur makonni tashkil etishdan asosiy maqsad xorijiy bozorlarga tayyor mahsulotlarni eksport qilish bo’lib, davlatning iqtisodiy salohiyatini tayyor mahsulotlar orqali reklama va targ’ibot qilishdir. Natijada, mamlakatga chet el investorlarining qo’shimcha sarfxarajatlarsiz kirib kelishi uchun ruhiy ta’sir ko’rsatish imkoniyatlari paydo bo’ladi.

• Ilmiy-texnikaviy va ilmiy ixtiro makonlari. Ushbu makonlar tarkibiga tashqi bozorni kompyuter va boshqa hisoblash texnikalari orqali zabt etish maqsadida mavjud texnologik parklar zamirida tashkil etilgan «Texnopolis» makonlari kiradi. • Xizmat ko’rsatish (servis) makonlari. Ushbu makon shaklining o’ziga xosligi shundan iboratki, unda turli ko’rinishdagi moliyabank markazlari, sug’urta bozorlari va fond birjalari tashkil etiladi. Bundan asosiy maqsad moliyabank xizmatidan keng imtiyozlar berish hisobiga yuqorisalohiyatga ega xorijiy investorlarning likvidli kapitallarini jalb qilishdir 12 . Muayyan ustavga ega bo’lgan erkin iqtisodiy makonlarning keng tarqalishi o’tgan asrning 50 yillari oxirida boshlangan. Erkin iqtisodiy zona "Navoiy" 13 Hozirgi paytda erkin iqtisodiy makonlarning aksariyati Amerika va Janubi- SHarqiy Osiyo mamlakatlari hududlarida joylashgan. Jahon tajribasi ko’rsatishicha, erkin iqtisodiy makonlarning alohida mamlakatdagi samarali tashkil etilishi va faoliyat yuritishi avvalo undagi siyosiy barqarorlik, investitsiyalarni 12 Мировая экономика /М.В. Пашковская, Ю.П. Господарик. – 4-е изд., перераб. И доп. – М.: 2017 – 76 13 www.mfer.uz

kafolatlash, sifatli va zamonaviy infratuzilma xizmatlari tashkil etilganligi, ishchi va xizmatchilarning mahorati va malakasi, ma’muriy boshqaruv tuzilmalarining qulay tashkil etilganligiga bog’liedir. Dunyo amaliyotida, mamlakatlar o’zlarining iqtisodiy rivojlanish darajasiga qarab, o’z iqtisodiga, jug’rofiy joylashishiga mos keladigan erkin iqtisodiy makon turlarini tanlab, joriy etganlar. Masalan, G’arbiy Evropa davlatlari dengiz portlarida yuklarni ortishtushirish ishlarini ortiqcha rasmiyatchiliksiz va bojxona to’lovlarisiz amalga oshirish maqsadida, ko’plab erkin savdo makonlari tashkil etishgan. Erkin aeroport makonlari tashkil etish Buyuk Britaniya davlatiga xos bir amaliyot bo’lsa, moliyabank markazlari va Offshor makonlar SHveysariya, Lixtenshteyn, Normandiya orollarida yaxshi yo’lga qo’yilgan. AQSH va YAponiyada «Texnopolislar rivojlanishiga qulay sharoit yaratilib, hozir ularda keskin yuksalish pallasi boshlandi. Dunyodagi eng katta «Texnopolis AQSHdagi erkin iqtisodiy makonda joylashgan bo’lib, u Silikon vodiysi deb nomlanadi va hozirgi paytda jahonda ishlab chiqarilayotgan kompyuter va boshqa hisoblash texnikalarining qariyb 20 foizi ayni shu makonda tayyorlanib, dunyoning turli mamlakatlariga realizasiya qilinmokda. SHarqiy Osiyoda erkin iqtisodiy makonlarni tashkil etish bo’yicha Xitoy Xalq Respublikasi, Singapur va Tayvan mamlakatlari peshqadamlik qilmokda. Xitoyda erkin iqtisodiy makonlarni tashkil etish uchun asosan dengiz bandargohiga yaqin bo’lgan hududlar va mintaqaviy ahamiyat kasb etadigan transport magistrallari kesishgan joylar tanlab olindi. Dastlabki makonlar 70-yillar oxirida tashkil etila boshlangan. Erkin iqtisodiy makonlarni tashkil etishda quyidagilarga erishish asosiy maqsad qilib belgilangan 14 : - xorijiy kapitallarni, texnika va texnologiyalarni jalb etishni maksimal rag’batlantirish hamda intellektual mehnat o’rnini bosadigan texnika korxonalarini tashkil etish; 14 Приходко С.В., Воловик Н.П. Особие экономические зоны. – М.: ИЕПП, 2017. – 26

- tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish va mamlakatning jahon mehnat taqsimotida keng ishtirok etishini ta’minlash, eksport hajmini oshirish hisobiga valyuta tushumini ko’paytirish; - erkin iqtisodiy makonlarda zamonaviy tovarlarni ko’plab ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish va boshqaruv tajribalarini o’rgatadigan maktablardagi ilg’or tajribalarni mamlakatning qolgan xududlariga ham keng joriy etish; - erkin iqtisodiy makonlarda faoliyat yuritayotgan ishchi va xizmatchilarning turmush darajasini Singapur, Gonkong boshqa industrial davlatlardagi fuqarolar turmush darajasiga etkazish; - mamlakatda ortiqcha va arzon ishchi kuchidan samarali foydalanib, vujudga kelayotgan ijtimoiy iqtisodiy tanglikni oldini olish.

- 2021 yilda turizm infratuzilmasi dasturi uchun hududlar kesimida ajratilgan mablag’lar, mlrd so’mda Sobiq sho’ro respublikalar o’rtasidagi rejali iqtisodiy aloqalar uzilganidan so’ng, har bir respublika o’z hududida imkon qadar erkin iqtisodiy makonlarni tashkil etishga kirisha boshladi. Erkin iqtisodiy makonlarni tashkil etish bo’yicha ular orasida Rossiya Federasiyasi etakchi o’rinni egallamokda. 1990-1991 yillarda erkin iqtisodiy makonlar soni 12 ta bo’lgan bo’lsa, hozirgi paytda ular 20 tadan ortib ketgan. Biroq tashkil etilgan bu makonlarning ayrimlari rivojlana olmayapti. Masalan, Ingushetiya Respublikasida tashkil etilgan Xalqaro biznes markazi faoliyati hozir to’xtatilgan. Eng faol rivojlanayotgan erkin iqtisodiy makonlar

Kaliningrad, Leningrad va Magadan viloyatlari hisoblanadi. Qolgan mintaqalarda tashkil etilgan erkin iqtisodiy makonlarning iqtisodiy samarasi ko’ngildagidek bo’lmayapti. Taxlilchilar fikriga qaraganda, rivojlanishga salbiy ta’sir etayotgan asosiy omil ko’pchilik erkin iqtisodiy makonlar mamlakatning ichkarisida joylashganligi, ularning dengiz va daryo bandargohidan ancha uzoqligi va infratuzilma xizmatlarining talab darajasida emasligi bilan bog’likdir. CHunki infratuzilmani yaxshilashga mahalliy va federal byudjetdan moliyaviy resurslar etarlicha saflanmayotir. Mamlakatimizda siyosiy mustaqillikka erishilgan dastlabki paytlardan boshlab, iqtisodiyotga zamonaviy texnika va texnologiyalarni xorijiy investitsiya shaklida jalb qilishga asosiy e’tibor qaratilmokda. Xorijiy investitsiyalarni respublika viloyatlarida teng taqsimlashni to’g’ri yo’lga qo’yish maqsadida, marketing tadqiqotlaridan keng foydalanish bilan bir qatorda, erkin iqtisodiy makonlarni tashkil etish va rivojlantirish ishlari ustida ham keng amaliy tadbirlarni bajarish davom etmokda. Pirovardida, Andijon, Samarqand, Xorazm, Buxoro, Navoiy va Qashqadaryo viloyatlarida xorijiy investitsiyali zamonaviy korxonalar barpo etilib, mehnat resurslarini yuqori darajada ish haqi bilan ta’minlaydigan ish o’rinlari ham ochilmokda. SHu jumladan, respublikaning jahon hamjamiyatida salohiyatli a’zo sifatida tanilishiga yorqin hissa qo’shuvchi, davlat byudjetiga salmoqli soliq to’lovchi sub’ektlar paydo bo’lib, ular byudjet kamomadini qisqartirishga ulkan hissa qo’shmokda. Xorijiy investitsiyalarning kirib kelishini tezlashtiruvchi asosiy omil mamlakatda erkin iqtisodiy makonlarni tashkil etib, ularning ma’muriy boshqaruviga keng huquqiy imtiyozlar, investorlarga esa moliyaviy imtiyozlarni kafolatlab berishdir. "Erkin iqtisodiy zonalar to’g’risida"gi qonunning 5-moddasida jahon amaliy tajribasida mavjud bo’lgan erkin iqtisodiy makon turlarining qariyb barchasi aks ettirilgan bo’lib, xorijiy investorlarni kafolatlash uchun ularda barcha asoslar mavjud. Hukumatimiz tomonidan katta imkoniyatlar berilishiga qaramay, mavjud

$holat bizni to’la qanoatlantirmaydi. Masalan, erkin iqtisodiy makonlarning hech bo’lmaganda bitta turini zamonaviy ko’rinishda tashkil etish va rivojlantirish ishlari yaxshi yo’lga qo’yilmagan. Xaritaga nazar tashlasak, dunyoning hech bir okeaniga chiqishi uchun bizda to’g’ridan to’g’ri yo’l yo’qligi, buning uchun kamida ikkita davlat hududini bosib o’tish kerakligi ma’lum bo’ladi. Bu jug’rofiy jihatdan yuqorida tahlil qilgan mamlakatlarga nisbatan ancha noqulay joylashganligimizdan dalolat beradi. Bu albatta erkin iqtisodiy makonlarni keng ko’lamda tashkil etishimizga to’siq bo’ladi. Biroq respublikamiz Buyuk Ipak yo’li ustida va Markaziy Osiyo davlatlari o’rtasida joylashganligini hisobga oladigan bo’lsak, aholi soni jihatidan etakchi o’rinni egallashimizni inobatga olib, mintaqa darajasida erkin savdo makonlarini tashkil etishimiz uchun etarli imkoniyatlar mavjud ekani ayon bo’ladi. Mamlakatimiz mutaxassislari ilmiy salohiyati jihatidan eng yuqori o’rinlardan birini egallashi bir necha bor qayd etilgan. SHunday ekan, ular salohiyatidan samarali foydalanish uchun, avvalo, erkin ilmiy texnikaviy yoki «Texnopolis» makonlarini tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Buning uchun mahalliy ma’muriy tashkilotlar erkin iqtisodiy makonlar infratuzilmasini yaxshilashga moliyaviy yordam berishi lozim. SHunda bu boradagi maqsadlarga erishish uchun zamin yaratiladi. Natijada, mamlakatimizga xorijiy investitsiyalar kirib kelishi ko’payadi, shuningdek, mahalliy investitsiyalarning rivojlanishiga keng imkoniyatlar paydo bo’lardi 15 .  Xozir jaxonda 4 mingdan ortik erkin iktisodiy zonalar mavjuddir. Ular turli vazifalarni bajarishi konkret maksad kilib kuygan.  Maxsus imtiyozlar, barkaror konuniy baza va tashkiliy muolajalarni soddalashtirish tufayli xorijiy kapitalni va il\or texnologiyalarni jalb etish.  Tayyor maxsulot eksportini kengaytirish uchun mexnat taksimoti afzalliklaridan foydalanish.  Mamlakat va mintaka byudjetiga valyuta tushumini usishi.  YAngi ish joylarini yaratish. 15 Приходко С.В., Воловик Н.П. Особие экономические зоны. – М.: ИЕПП, 2007. – 26$ $ Tashkil kilish, boshkarish va moliyalash soxasida jaxon tajribasini o’rganish va amaliyotga joriy etish xisobidan ish kuchi malakasini oshirish; Erkin iktisodiy zonalar ishlab turishini taminlovchi xorijiy investorlar bir kator afzalliklarga ega buladilar: imtiyozli soliklar, milliy bozorga kirish, kam unumli chikimlarni taminlash, shu jumladan, arzonroq ish kuchi xisobidan qoplash, pasaytirilgan foiz stavkalari buyicha moliyalash imkoni, erga mulkchilik xukuki. Erkin iktisodiy zonalar jaxon mikyosida migratsiya kilib yurgan kapitallar uchun "qopqon" vazifasini utaydi. Xorijiy kapitalni milliy iktisodiyotga jalb qilishdan tashqari sanoat erkin iktisodiy zonalarini yaratilishini 3 asosiy vazifa bilan bo\laydilar:  Sanoat eksportini ra\batlantirish va buning asosida valyuta mabla\ larini qulga kiritish;  Bandlik darajasini oshirish;  Zonalardan xujalik yuritishning yangi metodlarini joriy kilish uchun sinov maydoni poligon sifatida foydalanish. Erkin iktisodiy zonalarning yana bir afzallik xususiyati shundaki milliy mamlakat xorijiy kapital uchun uz iktisodiyotini tula ochib berishni yoki maxsus investitsion iqlimdan tula foydalanishni xoxlamaydi, maxsus zona sifatida qisman, lokal ochiqlik sifatida qullaydi. Turli mamlakatlarda konkret vazifasiga qarab erkin iktisodiy zanalarning yaratilishi maqsadlari turli tuman bulishi mumkin: AKSH, Buyuk Britaniya, Germaniya, YAponiya depressiyaga uchragan xududlarda mayda va o’rta biznesni jonlantirish maksadida xududiy siyosat sifatida amalga oshadi va tadbirkorlarga boshka rayonlarga karaganda ko’proq faoliyat erkinligi moliyaviy imtiyozlar beriladi. Ushbu programmalar xorijiy kapitalni jalb kilishga karatilmagan. Rivojlanayotgan mamlakatlarda xam tuzilayotgan erkin iktisodiy zonalardan maksad ilgari iktisodiy jixatdan qoloq bulgan rayonlarni rivojlanayotgan rayonlarga aylantirish bulgan, lekin bu erda diqqat etibor xorijiy kapitalni jalb kilishga karatilgan. Erkin iqtisodiy zonalar turlari:$

Savdoga yo’naltirilganlari Sanoat ishlab chiqarishga yo’naltirilgan. Texnik zonalariga yo’naltirilgan Servis yo’naltirilgan Erkin bojxona Importni o’rnini bosuvchi Texnopolis Offshor 2. Bond omborlari Eksport i.ch Texnopark Moliyaviy markazlar 3. Erkin port Sanoat parklari YAngi va yuksak texnologiyalarni rivojlantiruvchi zonalar Bank xizmatlari 4. Erkin savdo zonasi Makiladoras Turistik xizmatlar ekopark Erkin ikisodiy zonalarni tuzishda ikki konseptual yondashish mavjuddir: territorial va funksional. 1- yondashuvda zonadagi barcha resident korxonalari xujalik mijozlardan foydalanadilar. 2 -yondashuvda esa zona bu xujalik yurituvchi muayyan shakliga, soxa, korxonaga nisbatan mamlakatning kaysi nuqtasida bulmasin imityozli rejim sharoit kullandi. 1 tipga Xitoyning, Braziliyaning Manaus va rivojlanayotgan mamlakatlatdagi eksport ishlab chikarish zonalar kiradi. 2 tipga offshor zonalar, "dpyuti fri" magazinlar kiradi. Vaqt o’tishi bilan sanoat zonalari uzgarib bordi ularning xududlariga nafakat tovarlar balki kamyob kam keltiriladigan, ularda ishlab chikarish faoliyati bilan xam shugullana boshlashdi. Natijada sanoat ishlab chikarish zonalari paydo buldi. Dastlabki erkin savdo zonalari xalkaro savdoni rivojlantirishga karatilgan siyosat vositasi bulganligi sababli, ular tovarlar xarakatining xalkaro yunalishlariga yaqin joylashgan mintakalarda keng yoyilgan. Sanoat ishlab chikarish zonalari maxsus bojxona rejimi mavjud bulgan eksportga muljallangan yoki importni urnini koplaydigan maxsulot ishlab chikariladigan xududda tuziladi. Bu xududlar sezilarli darajada soliq va moliya imtiyozlaridan foydalanish rejimida davlat sanoatining eng ustivor tarmoklarini

$rivojlanishi taminlaydi. Bazan pirovard maxsulot import uskunlar va texnologiyalar yordamida maxalliy xom ashyodan ishlab chikariladi. Ilmiy texnologiya zonalari III-avlod zonalaridir. Xozirgi adabiyotda ularni texnoparklar (A+SH) texnopalislar (YAponiya) deb ataydilar. Ularning xududlarida yirik ilmiy tadqiqot markazlari Universitet tevaragida joylashgan ko’p bo’lim talab qiluvchi firmalar shaklida ilmiy va ishlab chiqarish texnologik faoliyati birlashadi. Bunday zonalar barcha moddiy va mexnat resurslarini yani texnologiyani sanoatga tezkor joriy qilish uchun safarbar etish maqsadida tuzildi. Eng mashxur texnopark bu silikon Vellidir. U A+SH ning Kaliforniya shtatiga yaqin joylashgan va komppyuter xisoblash texnikasiga zarur bo’lgan extiyot qismlarning 20% ni etkazib beradi. Bu zonada 20 ming ishchi xizmatchi ishlaydi va bunday zonalardan A+SH da 80 dan ortiq. YAponiyada texnopolislar 20 dan ortiq Xitoyda esa 20 ga yaqin yangi va yuksak texnologiyalarni rivojlantirish mavjud. IV-avlod-offshor zonalardir: ro’yxatdan o’tkazilgan korxonalar ishlab chiqarish faoliyati bilan shu\ullanmasdan, faqat vositachilik bilan shu\ullanadi. Bank va tijorat ishidagi maxfiylik eng oliy darajada. Xozir jaxonda 300 dan ortiq offshor markazlari bor. Offshor zonalari mavjud bo’lgan mamlakatlar quyidagilar. Lixtenshteyn, Panama, Normand orollari, Men oroli, Antilp va Modeyra orollari, Liberiya. SHvetsariya, Gibraltor, Malpta va Mavrikiydi. Erkin iqtisodiy zonalarning umumiy xarakterli tomoni shundaki ularda ushbu mamlakatda tadbirkorlarga qo’llanadigan umumiy rejimga qaraganda qulay bojxona investitsion moliyaviy imtiyozlari va afzalliklarning mavjudligidir. Qisqa 30 yil mobaynida mamlakatimiz iqtisodiyotining har sohalari bo’yicha rivojlanish eshiklari ochildi, ya’ni qishloq ho’jaligi (paxta, g’alla, baliqchilik, go’sht va sut, dorivor o’simliklar, meva-sabzovot, poliz va boshqa) mahsulotlarini qayta ishlashga alohida urg’u berildi. Og’ir sanoatning neft va gazni qayta ishlash, tog’- kon, kimyo sanoati, mamlakatimizda yangi tarmog’i hisoblanmish avtomobil sanoati va boshqa tarmoqlarlarning rivojlanishi orqali O’zbekiston agrar respublikadan industrial agrar respublikaga o’tishi natijasida mamlakatimiz$