Ходимлар ва уларнинг корхона фаолиятидаги ўрни - Iqtisodiyot - Referatlar

Ходимлар ва уларнинг корхона фаолиятидаги ўрни

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

208 KB

Ko'chirib olish

Ходимлар ва уларнинг корхона фаолиятидаги ўрни Режа: 1. Бозор муносабатлари шароитида ходимларни танлаш принципи, уларнинг таркиби ва тавсифи. 2. Меҳнат унумдорлиги концепцияси ва унинг корхона фаолиятидаги аҳамияти. 3. Меҳнат самарадорлиги кўрсаткичларининг таснифи ва тавсифи. 4. Меҳнатга ҳақ тўлашнинг қоидалари, шартлари ва корхонада иш ҳақини тартибга солиш.

1. Бозор муносабатлари шароитида ходимларни танлаш принципи, уларнинг таркиби ва таснифи Корхоналарда меҳнат ресурслари корхона учун муҳим аҳамиятга эга. Меҳнат ресурсларининг аҳамияти бозор муносабатларига ўтиш билан янада ошади. Ишлаб чиқаришнинг инвестицион характери, юқори даражада илмийлиги ва маҳсулот сифатини ошириш муоммалари, ходимларга қуйиладиган талабларни ўзгартиради ва улардан профессионалликни талаб қилади. Бу корхоналарда персонални бошқаришнинг принципларини, методларини ва ижтимоий-психологик масалаларининг тубдан ўзгаришига олиб келди. Меҳнат жамоасини яхши танлаш бошқарувнинг муҳим вазифаларидан бири ҳисобланади. Меҳнат жамоаси бир ёқадан бош чиқарадиган, бир-бирини қўллайдиган, қобилиятли ва корхона раҳбариятининг мақсадларини тушинадиган ҳамда уни амалга оширадиган қилиб тузилиши лозим. Бундай меҳнат жамоаси хўжалик фаолияти самарадорлигининг ошишига, корхонанинг гуллаб-яшнаши ва ривожланишига олиб келади. Меҳнат муносабатлари - корхона ишининг мураккаб аспекти ҳисобланади. Техник ва технологик вазиятларни ҳал қилиш, меҳнат жамоаси ўртасида вужудга келадиган конфликт ҳолатларни ҳал қилишга нисбатан жуда осон. Чунки жамоани бошқаришда унинг ҳар бир аъзосининг индивидуал хусусиятлари ва дунёқарашини ҳисобга олиш лозим. Корхонанинг техник имкониятлари қанчалик юқори бўлмасин, барибир керакли даражадаги инсон ресурсларисиз самарали ишлай олмайди. Буларнинг ҳаммаси одамларга, уларнинг билим даражасига ва ишлашга бўлган ҳоҳишига боғлиқ бўлиб чиқади. Бугунги кунда ғарб мутахассислари бекорга корхонани асосий структураси инсон омили асосида ташкил топган деб ҳисоблашмаяпти. Чунки, ишлаб чиқариш тизими нафақат бехато ишлайдиган машина ва механизмлардан ташкил топган, балки, ишлаб чиқаришга таъсир кўрсатадиган,

янги ғояларни яратадиган ва уларни амалга оширадиган одамларни ҳам ўз ичига олади. Мураккаб техник ва ишлаб чиқариш муоммаларини ечиш йўлида одамлар орасида яқиндан ўзаро таъсирни тахминлаш учун, уларнинг ҳар бирида охирги натижага бўлган қизиқишни уйғотиш ҳамда меҳнатга бўлган онгли муносабатни шакллантириш лозим. Инсоний капитал асбоб-ускуналар, ишлаб чиқариш заҳиралари рақобатбардошликни таъминлайдиган, ишлаб чиқариш самарадорлиги ва ҳажмини оширадиган воситадир. Шу сабабли ҳар бир корхонада ходимлар сиёсати ишлаб чиқилади ва амалга оширилади. Бу сиёсат қуйидаги мақсадларга йўналтирилган бўлади: - соғлом ва ишлаш қобилиятига эга жамоани шакллантиришга; - корхона ишчиларининг малака даражаларини оширишга; - жинси ва ёшига ҳамда малака даражасига кўра оптимал тузилган меҳнат жамоасини шакллантиришда; - ўзгариб бораётган ҳолатларни англайдиган, янги ва илғор ишлаб чиқаришни сезадиган ва узоқни кўра оладиган юқори маҳоратга эга раҳбарларни танлашга. Ходимлар сиёсати ўз ичига: - ходимлар танлаш ва юқори лавозимларга кўтариш; - кадрлар тайёрлаш ва узлуксиз уларнинг билимини ошириш; - тўлиқ бандлик шароитида ходимларни ёллаш; - шаклланган ишлаб чиқриш тизимига мувофиқ ишчиларни жойлаштириш; - меҳнатни рағбатлантириш; - меҳнатни ташкил этишни такомиллаштириш; - корхона ишчилари учун қулай меҳнат шароитларини яратиш ва бошқалар. Юқоридагиларни ҳисобга олган ҳолда, бугунги кунда ходимларни танлаш ва уларнинг иш жойини ўзгартиришда иккита асосий критериясидан келиб чиқиш керак: биринчидан, юқори профессионаллик даражаси ва ўрганишга лаёқатли; иккинчидан, тажрибаси ва меҳнатга фаоллиги.

Агар инсоний капитал харажат сифатида эмас, балки корхона активи сифатида баҳоланса, ходимларни ишга жалб этиш катта харажат туради . Агар корхонага худди шундай катта харажатга машиналар сотиб олинса бу масалага чуқур ёндашилиб унинг тўла қувват билан ишлашига ва ишчи ҳолатининг сақлаб турилишига катта эътибор билан қаралган бўлар эди. Афсуски, янги ходимлар ишга олинаётганда унча эътибор берилмайди. Ходимларни танлашда одатда асосий эътибор унинг ихтисослаштирилган билимига қаратилади. Бу эса тез эскиради. Шунингдек, ходимлар ва ишга кирмоқчи бўлганларнинг қайсилари ўз билимини доимо ошириб бориш қобилиятига эга эканлигига эътибор берилмайди. Горвард университетининг президенти Д.Бок ушбу ҳолатга ишора билан қайд этадики: Агар сиз билим олишни қиммат деб ҳисобласангиз, унда билимсизликдан келадиган зарарни хисобланг. Саводсизлик ва инсоний капиталнинг етарли даражада сифатли эмаслиги учун биз қиладиган харажатимиз жуда юқори. Шунинг учун кадрларни ўқитиш бу харажат эмас, балки ноишлаб чиқариш харажатларини камайтириш учун, корхона ишини доимий такомиллаштириб бориш учун зарур бўлган предпосылка (йўналиш) омили ҳисобланади. Кадрлар қўнимсизлигини камайтириш ва бандлигини кафолатлаш иқтисодий самарадорликни таъминлайди ва ходимларда ишлаш самарадорлигини оширишга бўлган иштиёқни шакллантиради. Шу билан бирга меҳнатга ҳақ тўлаш тизими эгилувчан бўлиши керак. Шундагина у меҳнат унумдорлигининг ошишига олиб келади. Иш ҳақининг ортиши унумдорлик ва самарадорликнинг ўсиш даражасидан юқори бўлмаслиги керак. Меҳнатга ҳақ тўлаш тизими шунингдек, иш ҳақининг муайян қисми корхона ишининг умумий самарадорлигига боғлиқ ҳолда белгиланади. Ҳозирги шароитда самарадорлик ва унумдорликни ошириш учун нафақат меҳнатга ҳақ тўлаш тизимини ўзгартириш зарур балки ходимларга бўлган ижтимоий-психологик ёндашувни ҳам ўзгартириш керак.

Тадбиркор-ҳал қилиши лозим бўлган муҳим жиҳат-меҳнат мотивациясидир. Унга меҳнат жамоаси иши технологияси соҳасидаги билимлар зарур. Ҳар кун ишга келадиган ва маълум вазифаларни бажарадиган ишчи кўп қиррали шахс ҳисобланади. Уни фақат иш кучи сифатида кўриш мумкин эмас. Тадбиркорнинг мақсади - ишлаб чиқариш унумдорлигини ошириш, маҳсулот сифатини яхшилаш, ишлаб чиқариш самарадорлиги оширишдан иборат. Шу билан бир қаторда шахс сифатида ишчининг мақсади бир-бирига мос келмаслиги мумкин ва кўп ҳолларда мос келмайди, шунинг учун тадбиркор бу бир-бирига мос келмайдиган мақсадларнинг бир-бирига тўғри келишини таъминлаши зарур. У нафақат ишчини рағбатлантириши, балки аввалом бор уни шахс сифатида тан олиши лозим. Тадбиркорлар ишчиларга қуйидагиларни таъминлаши лозим: - корхонада қониқиш ҳиссини сезиш; - корхона ишончлилигида кафолатга эга бўлишлари; - уларнинг нафақат моддий, балки маънавий жиҳатдан зарурлиги тўғрисида тасдиқ олишлари. Ишлаб чиқариш жараёнининг структураси меҳнатни илмий ташкил этиш принципларига асосланиши керак: * меҳнат тақсимотини тўғри ташкил этиш ва ҳар томонлама меҳнат жараёнидаги ҳамкорликни ошириш; * ишчиларнинг профессионал-малакали составини ташкил этиш; * меҳнат жараёнларини меҳнатнинг рационал усулларини ишлаб чиқиш ва уни тадбиқ этиш асосида такомиллаштириш; * иш ўринларига хизмат кўрсатишни яхшилаш; * жамоавий ишлашнинг самарали шаклларини жорий қилиш, кўп агрегатли хизматни ривожлантириш; * меҳнатни меъёрлашни меҳнат сарфини пасайтириш ва ускуналар ишини нисбатан рационаллаштириш, резервларидан фойдаланиш асосида такомиллаштириш;

* систематик ишлаб чиқариш инструктажларни йўлга қўйиш, меҳнатнинг илғор усулларини жорий қилиш; * ишлаб чиқаришни санитария-гигиена, психо-физиологик талаблар асосида, меҳнат хавфсизлиги қоидалари асосида ташкил этиш, ишлашнинг рационал графигини қўллаш. Ушбу принципларнинг амалда қўлланилиши қуйидагиларга олиб келади: * меҳнат унумдорлиги ошади; * меҳнат шароитининг санитария-гигиена ва психофизиологик холатлари яхшиланади; * меҳнатга қизиқиш ортади. Бозор иктисодиёти шароитида ишчиларни жалб қилиш ўқув юртлари билан доимо алоқада бўлишни, ишга қабул қилишда тест ва суҳбатлашиш тизимини қўллашни, уларга нисбатан синов муддати белгилашни талаб қилади. Корхонага кадрларни жалб қилишнинг асосий манбаи турли йўналишдаги ўқув юртлари, меҳнат биржалари ҳисобланади. Ишчиларни жойлаштириш ва улар ўртасида вазифаларни таксимлаш меҳнат тақсимоти системасига асосланади. Меҳнат тақсимотининг қуйидаги шакллари нисбатан кенг тарқалган: * технологик-жараён бўйича, касби ва ихтисослиги бўйича; * операция бўйича - технологик жараёнларнинг алоҳида кўринишдаги операциялари бўйича; * бажарилаётган ишнинг функцияси бўйича - асосий, ёрдамчи, махсус; * квалификация бўйича. Корхонадаги ишчиларнинг макон ва замондаги ҳаракати Ўзбекистон Республикаси микроиқтисодиёт ва статистика Вазирлигининг 1998 йилги 26 октябрдаги 33 рақамли қарори билан тасдиқланган “Ишчилар сони ва иш ҳақи статистикаси бўйича инструкция” билан тиртибга солинади ва ҳисоби олиб борилади. Кадрларни ишга олишда меҳнат келишуви ёки шартнома асосий ўрин эгаллайди. Бу иш берувчи ва ишга ёлланувчи ўртасидаги розиликни билдиради.

Меҳнат шартномасида меҳнат вазифаси, иш ўрни, мажбуриятлар, квалификация, мутахассилиги, вазифанинг номи, иш ҳақи миқдори ва ишнинг бошланиши вақти кабилар келишиб олинади. Меҳнат шартномасидан фарқли равишда, пудрат шартномаси корхона топшириғига кўра ишни бажаришини билдиради. Корхоналарда ишловчилар икки категорияга бўлинади: * ишлаб чиқариш ва унга хизмат кўрсатиш билан шуғулланувчи саноат- ишлаб чиқариш персоналлари; * носаноат ташкилотлари персоналлари. Бунга коммунал хўжаликлари ходимлари, болалар ва врачлик-санитария муассасалари ишчи ходимлари киради. Ишчилар асосий ва ёрдамчи ишчиларга бўлинади. Уларнинг нисбати корхона ишининг таҳлили кўрсаткичи ҳисобланади. Асосий ишчиларнинг миқдорий коэффициенти (К а.и. ) қуйидаги формула бўйича аниқланади: К а.и. =1-Р р.и. /Р и Бу ерда: Р р.и. - корхона цехлари, участкаларида ишлайдиган ёрдамчи ишчиларнинг рўйхат бўйича ўртача сони, киши; Р и - корхона цехлари ва участкаларида ишлайди- ган жами ишчиларнинг ўртача рўйхатдаги сони, киши. Мутахассислар ва бошқарувчилар ишлаб чиқариш жараёнини ташкил этадилар ва уни бошқарадилар. Хизматчиларга молия-ҳисоб ишларини амалга оширувчи ва бошқа вазифаларни бажарувчилар киради.

Ходимларнинг малакаси мутахассислик билими ва амалий тажриба даражаси билан аниқланади ва улар ишининг мураккаблик даражасини тавсифлайди. Корхона кадрларининг структраси турли категориядаги ходимларни, улар умумий сонига нисбати билан характерланади. Кадрлар структурасини таҳлил қилиш ёрдамида ҳар бир категорияга мансуб ходимлар корхонада рўйхатда турган жами ходимларнинг ўртача сонида қанча ҳиссасини ташкил этиши аниқланади. dP j = P j /Р, ёки dP j = P j х 100) Р, Бу ерда, P j - j -чи категориядаги ходимларнинг рўйхат бўйича ўртача сони, киши; Р - корхонадаги рўйхат бўйича жами ходимларнинг ўртача сони. Кадрлар структураси алоҳида ҳар бир бўлинма бўйича аниқланади ва таҳлил қилинади, Шунингдек, уларнинг ёши, нормаларнинг бажарилиши даражаси ва бошқалар ҳам қараб чиқилади. Меҳнат жамоаси миқдор жиҳатдан ҳам, малака жиҳатдан ҳам ўзгариб туради: бир ходим ишдан кетса ўрнига бошқаси қабул қилинади. Бундай ўзгариб туриш кадрларнинг қўнимсизлиги билан характерланади. Корхонада кадрларнинг ҳолати қуйидаги коэффициентлар ёрдамида аниқланиши мумкин: Кадрларнинг кетиш коэффициенти (К б ) жорий давр мобайнида барча сабабларга кўра ишдан кетган ходимлар сонининг (Р б ), шу даврдаги рўйхатдаги жами ходимларнинг ўртача сонига (Р) нисбати сифатида аниқланади. К б =Р б /Р  100 (%)

Кадрларни қабул қилиш коэффициенти (К қ ) жорий давр мобайнида ишга қабул қилинган ходимлар сонининг (Р  ) шу даврдаги рўйхат бўйича жами ходимларнинг ўртача сонига (Р) нисбати сифатида аниқланади. К қ =(Р š / P )  100 (%) Кадрларнинг барқарорлик коэффициенти (К б ) корхона ёки унинг алоҳида бўлинмаларида ишлаб чиқаришни бошқариш қай даражада ташкил этилганлигини баҳолаш учун ишлатилади, яъни; К б =1-Р мк /Р+Р ê Бунда: Р мк - Ҳисобот даври мобайнида корхонадан ўз ҳоҳишига кўра ва меҳнат интизомини бузгани учун ишдан кетган ходимлар сони, киши; Р - Корхонада ҳисобот давридан кейинги даврдаги ходимларнинг ўртача рўйхат бўйича сони, киши; Р ê - ҳисобот даврида янги ишга қабул қилинганлар сони, киши. Кадрларнинг қўнимсизлик коэффициенти (К қ. ) корхонадаги жорий давр мобайнида ишдан кетган ва ҳайдалган ходимлар сонини (Р мк ) рўйхат бўйича жами ходимларнинг ўртача сонига (Р) бўлиш йўли билан аниқланади. К қ. =(Р мк /Р) 100 (%) Корхонада меҳнатни тўғри ташкил этиш учун у ёки бу ишни бажаришга қанча меҳнат талаб этилишини билиш зарур, бошқача айтганда ҳар бир ходим учун меҳнат меъёрини аниқлаш керак. Меҳнатни меъёрлаш деганда ҳозирги ишлаб чиқариш шароитида аниқ ишни ёки операцияни бажариш учун максимум қанча вақт кетишини аниқлаш

(вақт бирлигида минимум қанча маҳсулот ишлаб чиқариш мумкинлигини аниқлаш) тушунилади . Корхонада меҳнатни меъёрлаш, меҳнат ва иш ҳақини тўғри ташкил этишнинг гаровидир. Меҳнат меъёри мавжуд шароитларни тўлиқ ҳисобга олган ҳолда ҳисобланиши лозим. Меҳнатни меъёрлашнинг тажриба-статистик ва таҳлилий усуллари мавжуд. Таҳлилий усули нисбатан самаралироқ яъни мақсадлироқ ҳисобланади. Бу усулда меҳнатни меъёрлашга илмий нуқтаи назардан ёндашилади. Тажриба- статистик усулда эса мураккаб ҳолатларни меъёрлаш олдинги омил натижалари билан солиштириш асосида амалга оширилади. Таҳлил усулда қуйидаги қатор операциялар амалга оши-рилади: * меҳнат жараёнини тадқиқод қилиш; * меҳнат харажатларига таъсир қиладиган барча омилларни ўрганиш; * операция ва усуллар бажарилиши лойиҳасини такомил-лаштириш; * ишни бажаришга кетадиган вақтни аниқлаш; * меъёрларни ишлаб чиқаришга тадбиқ қилиш. Меъёрлашнинг таҳлили усули ўз навбатида таҳлили-ҳисоб ва таҳлили- тадқиқот турларига ажралади. Аналитик-ҳисоб турида вақтнинг тайёр нормативлари қўлланилади. Меъёрлашнинг аналитик-тадқиқот усулида бевосита иш вақтини ўрганиш - хронометраждан ва иш куни фотографиясидан кенг фойдаланиш тавсия этилади. Хронометраж бу тезкор вақт сарфининг ўрганиш усулидир. Унинг асосий босқичлари қуйидагилар: * кузатишга тайёрланиш; * кузатиш; * кузатиш натижаларини таҳлил қилиш ва қайта ишлаш ; * операцияларнинг рационал таркибини ҳамда унинг алоҳида элементларининг давомийлигини аниқлашни билдиради. Иш кунининг фотографияси - бу иш вақтини ўрганиш усули бўлиб, бу бутун иш куни мобайнида ёки иш кунининг маълум қисми мобайнида иш

вақтининг давомийлигини кузатиш ва ўрганиш йўли билан амалга оширилади. Бунда асосий эътибор иш ўринларига хизмат кўрсатиш вақтига ва ишдаги танаффус вақтига қаратилади. Шу билан бирга иш куни фотографияси Кишилар сонига боғлиқ ҳолда индивидуал, гуруҳий ва оммавий турларга бўлинади. Улар қуйидаги фотографиялаш босқичларидан иборат: * кузатишга тайёрлаш - ходимлар, уларнинг иш ўринлари ва ишларнинг бажарилиш шартлари ҳамда тавсифи билан танилиши; ишларнинг элементларини аниқлаш; * иш вақти сарфларини барчасини кузатиш ишнинг ҳар бир элементининг тугаш вақтини сонли ва график усулларда қайд қилиш; ишларнинг бажарилган элементларини белгилаб қўйиш; * кузатиш натижаларини таҳлил қилиш - вақт ва индексацияни алоҳида сарфларининг давомийлигини аниқлаш; иш вақти сарфини гуруҳлаш; иш вақтининг ҳақиқий балансини тузиш; ходимларни тоифалар бўйича иш вақти сарфини таҳлил қилиш; * тадбир ва хулосалар - иш вақтидан фойдаланишни ошириш бўйича тадбирлар ишлаб чиқиш; иш вақтининг меъёрий баланси лойиҳасини ишлаб чиқиш; меҳнат унумдорлигини оширишг имкониятларини аниқлаш. Хронометраж иш куни фотографияси - маҳсулот бирлигини ишлаб чиқаришга ёки бир операцияни бажаришга кетадиган вақт меъёрини аниқлашда фойдаланилади. Вақт меъёри киши-соат ёки киши-минутда белгиланади. Маҳсулот бирлиги ёки ишни қўлда, қўл ва машинада, тўлиқ машинада бажариш учун кетган вақт меъёри таркиби қуйидаги сарфларни ўз ичига олади: t н = t а + t й.ў + t д.о + t т.в + t нт , Бунда: t а - асосий вақт; t й.ў - иш ўрнига хизмат қилиш вақти; t т.в - тайёргарлик вақти;

t д.о - дам олишга ва шахсий мақсадларга сарфланган вақт; t н.т - назарда тутилмаган танаффуслар.

2. Меҳнат унумдорлиги концепцияси ва унинг корхона фаолиятидаги аҳамияти Меҳнат унумдорлиги иқтисодиёт тараққиётининг асосий омилларидан бўлиб уни оширишга бутун фан-техника-бошқарув ютуқлари хизмат қилади. Меҳнат унумдорлигини оширишда бошқариш тамойил-ларини ишлаб чиқилиши ўта долзраб ҳисобланади. Бу масалада айрим иқтисодчиларнинг фикрлари мавжуд. Жумладан, америкалик иқтисодчи олим Гаррингтон Эмирсонни (1853-1931) 1912 йили чоп этган “Унумдорлигини ўн икки тамойили 1 асарида меҳнат унумдорлигини оширишнинг бир қатор тамойиллари келтирилган: 1. Бошқарувнинг бирламчи вазифаси - аниқ, ва равшан мақсадни белгилаш. 2. Соғлом фикр юритиш, шу жумладан қўйилган хатоларни тан олиш ва унинг келиб чиқиш сабабларини аниқлаш. 3. Профессионалларнинг компетентли ислоҳатлари ва таклифлари асосида бошқариш жараёнини такомиллаштириш. 4. Кишилар фаолиятини аниқ тартибга соладиган интизом, уни назорат қилиш ва ўз вақтида рағбатлантириш. 5. Ходимларга нисбатан адолатли бўлиш. 6. Тезкор, ишончли, ҳаққоний, тўла ва доимий ҳисоб. 7. “Режалаштирилган ишни диспетчерлаштириш, диспетчерлаштирилмаган ишни режалаштиришга қараганда яхшироқдир” - деган қоидага асосан ишни диспетчерлаштириш. 8. Мавжуд имкониятларни ишлатишга, топишга қаратилган норма ва жадваллар. 9. Меҳнат шароитини нормаллаштириш. 1 Эмирсон Г. Двенадцать принципов производительности: В. кн. Управление - это и искуство - М: Экономика, 1992. С 87.

10. Вақтни регламентация қилиш ва операцияларни бажарилиш усулларини стандартлаштириш асосида операцияларни нормалаштириш. 11. Ёзма стандарт инструкцияларнинг мавжудлиги. 12. Меҳнатни унумдорлиги учун рағбатлантириш. Эмирсоннинг фикрича ходимларни танлаш асосий омиллардан бири ҳисобланади. У шундай дейди: - “Бир тамондан, интуиция, кузатувчанлик, тушунувчанлик қобилиятига эга бўлган, иккинчи тамондан, физиологик, писихологик ва антропологик илмий билимга эга бўлган мутахассислардан ҳеч бўлмаса бир-нечтасига эга бўлиш керак. Фақат шундай мутахассис раҳбариятга қайси номзоднинг кўзда тутилган ишни бажара олиши ёки бажараолмаслиги тўғрисида компетентли маслаҳат бериши мумкин” 2 . Ҳар қандай корхона мақсадини белгилашда, унинг фаолиятини ривожлантиришда асосий омил бўлган меҳнат унумдорлигини ошириш концепциясини ишлаб чиқиш зарур. У узоқ муддатга (5, 10, 20 йилга) мўлжалланган бўлиши керак. Концепция лотинча “ conceptio ” сўзидан олинган бўлиб ҳодисалар ва жараёнлар тўғрисидаги қарашлар, тушунчалар ҳамда асосий мақсад деган маънони беради. Меҳнат унумдорлиги концепцияси дейилганда уни амалга ошириш мақсадида кўзланган вазифалар ва йўналишлар мажмуасини, келажакга мўлжалланган гипотезия, прогнозни ёки стратегик режани тушуниш мумкин. Меҳнат унумдорлиги концепцияси жамият, ҳудуд ва корхона даражасида, у ердаги сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий шароитларни, фан-техника ютуқлари, шунингдек, меҳнат унумдорлигига таъсир этувчи бошқа ташқи ва ички омилларни ҳисобга олган ҳолда жамият ҳар бир ҳудуд ва корхона учун алоҳида ишлаб чиқилиши мақсадга мувофиқдир. Меҳнат унумдорлигига бир қатор омиллар таъсир этади. Шу сабабли, унинг концепциясини ишлаб чиқишда бу омилларни эътиборга олиш лозим. 2 Келтирилган асарда. 93 б.

Ҳисоб-китобларни қилишда қулайлик бўлиши учун уларни бир нечта гуруҳларга ажратиш зарур бўлади. Улар қуйидаги кўринишларда: - ишлаб чиқаришдаги таркибий ўзгаришлар. Бунга айрим турдаги маҳсулотлар ҳиссасининг умумий маҳсулот ишлаб чиқаришнинг ҳажмидаги ўзгаришлар киради; - ишлаб чиқариш техник даражасининг ўсиши. Бунга ишлаб чиқаришни механизациялаш ва автоматлаштириш, илғор технологияларни жорий этиш, ускуналарни модернизация қилиш, буюмларнинг технологик тавсифини ўзгартириш, маҳсулотлар сифатини яхшилаш, хом-ашёларни тежаш, янги турдаги материалларни ва энергияни жорий этиш тааллуқли; - ишлаб чиқаришни, меҳнатни, бошқарувни ташкил этишни яхшилаш. Бу гуруҳга ишлаб чиқаришни (янги техникани жорий этиш билан боғлиқ бўлмаган ҳолда), ихтисослаштириш, меҳнат предметларини кооперациялашган ҳолда етказиш, ишлаб чиқариш бошқарувни такомиллаштириш, меҳнатни илмий асосда ташкил этиш, иш вақтининг йўқотишни қисқартириш, яроқсиз маҳсулот ишлаб чиқишга йўл қўймаслик, мавсумий ишлаб чиқаришда иш даврини ўзгартириш тадбирлари ва бошқалар киради; - маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмининг ўзгариши. Бунда шартли- ўзгармас ходимлар сонининг маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмининг кўпайиши ёки пасайиши сабабли ўзгариши ҳисобга олинади; - табиий шароитнинг ва фойдали қазилмаларни олиш усулининг ўзгариши. Бунга нефть, кўмир ва бошқа хом-ашёларнинг геологик жойлашиши, уларни қазиб олиш усулларининг ўзгариши каби омиллар киради; - тармоқ ва бошқа омиллар. Бир гуруҳга ишлаб чиқаришнинг ҳудудий ўзгариши сабабли янги маҳсулотларни ўзлаштириш ҳисобига бўладиган ўзгаришлар тааллуқлидир.

3. Меҳнат самарадорлиги кўрсаткичларининг таснифи ва тавсифи Корхонада меҳнат ресурсларидан фойдаланиш самарадорлиги меҳнат унумдорлиги билан ифодаланади. Меҳнат унумдорлиги корхона фаолиятининг натижавий кўрсаткичларидан бўлиб, улар фаолиятнинг салбий ва ижобий томонларини ифодалайди. Меҳнат унумдорлиги моддий ишлаб чиқаришда меҳнат сарфи самарадорлигини ифодалайди ва вақт бирлиги ичида ишлаб чиқарилган маҳсулот миқдори сифатида ёки маҳсулот бирлигини ишлаб чиқаришга сарфланган меҳнат сарфи сифатида аниқланади. Одатда жонли меҳнат унумдорлиги ва ижтимоий меҳнат унумдорлиги фарқланади тушунчалари.ва кўрсаткичлари мавжуд. Жонли меҳнат унумдорлиги муайян корхонадаги муайян ишлаб чиқаришдаги иш вақти сарфи сифатида аниқланади. ижтимоий меҳнат унумдорлиги эса моддий ва жонли меҳнат сарфи билан аниқланади. Илмий- техника тараққиёти ва ишлаб чиқариш такомиллашиши билан ижтимоий меҳнат харажатларининг ҳиссаси ҳам ортиб боради. Бироқ маҳсулот бирлигини ишлаб чиқаришга кетадиган жонли меҳнат, шунингдек моддий меҳнат харажатлари миқдори пасайиб бориши қонуниятга айланган. Шунинг учун ижтимоий меҳнат унумдорлиги ортиб боради. Меҳнат унумдорлиги даражаси иккита кўрсаткич билан характерланади: * вақт бирлигида маҳсулот ишлаб чиқариш (бевосита кўрсаткич); * маҳсулот яратишнинг меҳнат сиғими (тескари кўрсаткич). Бу кўрсаткичлар қуйидаги формулалар билан ифодаланади: в=В/Т; t =Т/В, Бунда: в - вақт бирлиги ичида маҳсулот ишлаб чиқариш;

t - маҳсулот яратишнинг меҳнат сиғими; В - ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажми, сўм.; Т - маҳсулот ишлаб чиқаришга кетган жонли меҳнат, сўм. Маҳсулот ишлаб чиқариш - меҳнат унумдорлигининг нисбатан кенг тарқалган ва универсал кўрсаткичидир. Маҳсулот ҳажми қандай бирликда ўлчанаётганига боғлиқ ҳолда маҳсулот ишлаб чиқаришни аниқлашнинг натурал ва меъёрланган иш вақти шакллари билан фарқланади. Кўпинча меҳнат унумдорлиги маҳсулот ишлаб чиқаришнинг натурал ўлчов бирликлари ёрдамида ифодаланади. Буларга тонна, метр, дона каби бирликлар киради. Одатда бундай бирликларда маҳсулот ишлаб чиқаришни ўлчами бир хил турдаги маҳсулот ишлаб чиқарадиган корхоналарга бўлади. Агар корхона ёки цех бир турдаги товарларнинг бир неча хилини ва маркаларини ишлаб чиқарса, унда маҳсулот ишлаб чиқариш шартли бирликларда аниқланади. Турли маҳсулотлар ишлаб чиқарадиган корхоналарда меҳнат унумдорлигини аниқлаш учун маҳсулот ишлаб чиқаришни ўлчамнинг қиймат шаклидан фойдаланилади. Меъёрланган иш вақтидан фойдаланилаётганда ишлаб чиқариш меъёр- соатларда аниқланади. Бу асосан натурал бирликлар билан ҳам, пул ўлчов бирлигида ҳам ўлчаб бўлмайдиган турли хил маҳсулотлар яратадиган цехларда, участкаларда, гуруҳларда ва алоҳида иш ўринларни баҳолашда ишлатилади. Ишлаб чиқариш кўрсаткичлари иш вақти ўлчов бирликларига боғлиқ ҳолда ҳам фарқланади. Ишлаб чиқариш соатлик, кунлик, ойлик ва йиллик ишлаб чиқариш сифатида аниқланиши мумкин. Маҳсулотларнинг меҳнат сиғими маҳсулот бирлигини яратиш учун сарфланган иш вақтини ифодалайди. Бу кўрсаткич маҳсулот натурал ўлчов бирлигида ифодаланган бўлса маҳсулот ва хизматларнинг ҳар бир номенклатураси бўйича алоҳида аниқаланади. Агар корхона кенг ассортиментда

маҳсулотлар ишлаб чиқарадиган бўлса, меҳнат сиғими маҳсулотларнинг алоҳида турлари бўйича ҳисобланади. Корхоналардаги меҳнат унумдорлиги, яъни корхона фаолияти билан боғлиқлик харажатлари билан боғлиқ ҳолда аниқланиши мумкин, бу ерда баҳо берилганда энг аввало қамраб олинган меҳнат харажатларининг таркибига боғлиқ ҳолда қуйидагилар фарқланади: * асосий ишчиларнинг меҳнат сарфларини ўз ичига оладиган технологик меҳнат сиғими, t тех ; * ёрдамчи ишчиларнинг меҳнат сарфини ўз ичига оладиган ишлаб чиқаришга хизмат қилувчи меҳнат сиғими, t ёрд ; * ҳам асосий, ҳам ёрдамчи ишчиларнинг меҳнат сарфларини ўз ичига олувчи ишлаб чиқариш меҳнат сиғими; * маъмурият ходимларининг, хизматчиларнинг ва назоратчиларнинг меҳнат сарфини ўз ичига олувчи ишлаб чиқаришни бошқариш меҳнат сиғими, t бош ; * барча категориядаги саноат-ишлаб чиқариш корхоналарининг меҳнат сарфини ўз ичига олувчи жами меҳнат сиғими, t жам ; t жам = t тех + t ёрдам + t бош Меҳнат унумдорлиги манбаларини излаш, бу манбаларни амалга ошириш бўйича ташкилий-техник тадбирларни ишлаб чиқиш ва бу тадбирларни бевосита қўллаш корхонадаги таҳлилий ишларнинг асосий босқичи ҳисобланади. Меҳнат унумдорлигини ошириш манбалари деганда жонли ва моддийлашган меҳнат сарфини иқтисод қлишнинг ҳали фойдаланилмаган имкониятлари тушунилади. Ички ишлаб чиқариш манбалари техника ва ишчи кучидан нисбатан самаралироқ фойдаланиш, иш вақтини қисқартириш, хом-ашё ва материалларни иқтисод қилиш, ускуналардан оқилона фойдаланиш билан боғлиқ. Ички ишлаб чиқариш манбаларига меҳнат сиғимини камайтириш, иш вақтидан фойдаланишни ошириш, кадрлар структурасини такомиллаштириш,

меҳнат предметларини иқтисод қилиш ва меҳнат воситаларини иқтисод қилишлар киради. Меҳнат унумдорлигини ошириш манбаларини қуйидаги йўналишларини келтириш мумкин: 1. Ишлаб чиқаришнинг техник даражасини ошириш: * ишлаб чиқаришни механизациялаш ва автоматлаштириш; * янги ускуналарни тадбиқ этиш; * янги технологик жараёнларни тадбиқ этиш; * маҳсулотларнинг конструктив хусусиятларини ошириш; * хом-ашё ва янги конструктив материалларнинг сифатини ошириш; 2. Ишлаб чиқариш ва меҳнатни ташкил этишни яхшилаш: * хизмат кўрсатиш меъёри ва ҳудудини ошириш; * меъёрларни бажармайдиган ходимлар сони камайтириш; * бошқарув структурасини соддалаштириш; * ҳисоб-китоб ишларини механизациялаш; * иш вақтини ўзгартириш; * ишлаб чиқаришнинг ихтисослашганлик даражасини ошириш; 3. Ташқи табиий шароитларни ўзгартириш: * хом ашёларни яратиш, ер ости бойликларини қазиб олишни шарт- шароитлари; * фойдали қазилмаларни сақлашни ўзгартириш; 4. Ишлаб чиқаришдаги структура ўзгаришлари: * маҳсулотлар алоҳида турларининг ҳиссасини ўзгартириш; * ишлаб чиқариш дастурининг меҳнат сиғимини ўзгартириш-энг қулай даражасини аниқлаш; * сотиб олинган ярим фабрикатлар ва комплектлайдиган маҳсулотлар ҳиссасини ўзгартириш; * янги маҳсулотлар ҳиссасини ўзгартириш. Корхоналардаги меҳнат унумдорлигининг ўзгариши хусусан унинг ўсиши муҳим аҳамиятга эгадир .

Меҳнат унумдорлигини ўсиши қуйидаги формула ёрдамида аниқланади . 100  В +  Р n  Р = ————, 100 - Р n Бунда:  В - корхонада жорий даврда ишлаб чиқарилаётган маҳсулот ҳажмининг ўсиши, %;  Р n - корхона ходимларининг фоизлардаги ўзгариши, %. Иш вақти фондидан самарали фойдаланиш ҳисобига меҳнат унумдорлигининг ошиши куйидаги формула билан ҳисобланади:

Ô с1 - Ф ñ0  Р = ——— х 100 Ф с0 Бунда Ф с1 , Ф с0 - мос равишда базис ва режалаштираётган даврдаги бир ишчининг самарали йиллик иш вақти фонди, киши - соат. Шуни таъкидлаш керакки, қўшимча эришилган меҳнат унумдорлиги кўрсаткичи ишлаб чиқариш омиллари ва мавжуд меҳнат бозорига боғлиқ. Корхона қанча ишчи ёллаши керак, деган саволга жавоб топиш учун меҳнатга бўлган талаб нархини, яъни иш ҳақи даражасини аниқлаши керак. Ишлаб чиқариш омиллари, шу жумладан меҳнат ресурсларига бўлган талаб - меҳнат унумдорлигига боғлиқ. Қўшимча эришилган (чегарали) меҳнат унумдорлиги деганда бошқа тенг шароитларда ҳар бир қўшимча жалб қилинган меҳнат бирлиги ҳисобига маҳсулот чиқариш ҳажмининг ошиши тушунилади. Демак, оптималлаштириш заруратидан келиб чиқиб корхонанаи бошқариш барча ресурсларни алмаштиришни ёки меҳнат сарфини қисқартиришни талаб қилади. Уларни бунга ҳеч ким мажбур қилмайди, балки рақобат соладиган хавф улрни шунга интилтиради. Рақобат шароитида ортиқча ишчи кучи, ишсизлик муаммоси юзага келади. Бундай ҳолатда ишчи кучидан рационал фойдаланиш корхона учун қандай аҳамиятли бўлса, давлат бошқарув органлари учун ҳам шундай аҳамият касб этади. Мисол. Базис даврида корхонада товар-маҳсулотининг таннархи 400,0 млн. сўм.и ташкил этди. Ҳисобот даврида меҳнат унумдорлигини 7%га ва ўртача иш ҳақини 5%га ошириш кўзда тутилган. Доимий харажатлар миқдори ўзгармас шароитда ишлаб чиқариш ҳажми 9%га ошади. Маҳсулот таннархида иш ҳақи - 23%ни, доимий харажатлар - 20% ни ташкил этади.

Таннархнинг неча фоизга пасайганлигини ва келтирилган омиллар таъсирида қилинган тежам ҳажмини аниқлаш керак. Ечим: 1. Меҳнат унумдорлигининг ошиши ва иш ҳақининг ошиши ҳисобига маҳсулот таннархининг пасайиши: У иш ҳақ. реж. 1,05 С режт =(1- —————)  Д реж =(1- ———)  23%=0,46% У реж 1,07 2. Доимий харажатлар ўзгармаган ҳолда ишлаб чиқариш ҳажмининг ошиши натижасида маҳсулот таннархининг пасайиши: У и/ч.р. 1 С о.т =(1- ———)  Д реж =(1- ———)  20%=1,6% У и/ч.х. 1,09 3. Иккала омил таъсири натижасида маҳсулот таннархининг пасайиши: 0,46%+1,6%=2,06% 4. Маҳсулот таннархининг пасайиши натижасида эришилган тежам: 400,0 х 2,06 Э= ———————=8,24 млн.руб. 100 4. Меҳнатга ҳақ тўлашнинг қоидалари, шартлари ва корхонада иш ҳақини тартибга солиш

Ишчиларга иш ҳақи тўлаш - бу ишлаб чиқариш жараёнида иштирок этадиган меҳнат ресурсларининг нархидир. У сарфланган меҳнат миқдори ва сифати билан белгиланади, лекин унга талаб ва таклиф, мавжуд конъюнктура, худудий жиҳатлар, қонуний ҳужжатлар каби соф бозор омиллари ҳам таъсир қилади. Масалан, АҚШда минимал иш ҳақи, ҳамда вақтбай ставкалар қонун билан тартибга солинади. Бозор иқтисодиётида иш кучи бозори мавжуд бўлади. Унда меҳнат ресурслари ҳудуд бўйича силжийди, талаб бор жойда меҳнат тўпланади, таклиф кўп бўлган жойлардан эса меҳнат бошқа жойларга силжийди. Бу омиллар мажмуаси муайян иш ҳақи шаклланади. Бозор шароитида иш ҳақи тўлаш масалалари бошқа тушунчаларига асосланган. Социалистик жамиятда меҳнат қилиш ва дам олиш ҳуқуқи давлат томонидан кафолатланар эди. Ҳозир эса бозор бу жараённи натижаларини тан олса ҳам, у сусайтирилган. Жамоа ҳам, алоҳида ишчи ҳам шахсий истеъмол учун улар яратган ва бозорда сотадиган ижтимоий маҳсулотнинг бир қисмини олиш имкониятига эга. Демак, истеъмолчи томонидан тан олиниши ва бозор конъюнктураси ҳолати - жамоа ва алоҳида ишчининг даромад даражасини аниқлайдиган икки омил ҳисобланади. Бундай вазиятда ишлаб чиқарувчиларнинг кенг аҳоли қатламларига боғлиқлигини оширади, бу билан биргаликда яратилган маҳсулот натижалари учун маъсулиятни, сифат ва нарх даражасини оширади. Меҳнат бўйича тақсимлашга ёндашув ўзгаради. Тенг иш учун тенг иш ҳақи асосида харажатлар, яъни иш вақти соатлари сони ва малака даражаси эмас, балки меҳнат натижалари - бозорда меҳнат маҳсулотининг товар сифатида тан олиниши ётади. Товар сотишдан олинган маблағлар товар ишлаб чиқарувчилар меҳнатининг миқдори ва сифатини баҳолаш учун юқори мезонга ва шахсий даромадларнинг асосий манбаига айланади. Бозор шароитида иш кучи ҳаракати кучаяди. У бир қатор омилларга боғлиқ. Бозорда товар номенклатураси ва сифатига янги талаблар пайдо бўлиши сабабли корхоналар фаолияти ўзгаради; бир хиллари йўқолади, бошқалари пайдо

бўлади. Муҳим омил - миграция жараёнларидир. Ходимнинг битта жамоада ва битта иш жойида барқарорлиги ўтмишда қолмоқда: бозор шароитида ишчи ўз қоблиятларини тўлиқроқ намоён қилиш имконияти мавжуд иш жойини излайди. Аммо салбий жиҳатлар ҳам пайдо бўлади, яъни - ишончсизлик ва хавотирланиш ҳисси ва ниҳоят, энг муҳими ишсизлик имконияти. Тадбиркор ўз фаолиятида ишлаб чиқаришга жалб этиладиган ҳар бир омилни ҳаққини тўлайди. У асбоб, машина, ускуналар, хом ашёни харид қилади ва ишлаб чиқаришни бошлаш учун, иш кучини ёллайди. Меҳнат учун тўлов - иш ҳақи ҳисобланади. Бир томондан, иш ҳақи ишчининг жисмоний ва ақлий кучларини қоплаши лозим, бошқа томондан - ишчи ўз иш ҳақини бошқа шунга ўхшаш корхонада шундай меҳнат тўлови билан солиштирганда ўзини зарар кўрган деб ҳис қилмаслиги лозим. Лекин тадбиркорни ташқи хусусиятини бир қатор омиллар чеклайди, яъни; - давлат томонидан белгилангн минимал иш ҳақи даражаси; - тадбиркор ва ишчилар жамоаси ўртасидаги шартнома шартлари; - касаба уюшмалари талаблари. Иш ҳақи тўловини ташкил этишда тадбиркор қуйидагиларни амалга ошириши лозим: - ишчиларга иш ҳақи тўлаш шакли ва тизимини аниқлаш; - ишчилар, мутахассислар, бошқаруви ходимлари учун лавозим окладлари тизимини ишлаб чиқиш; - ишчилар ва бошқарув ходимлари учун қўшимча тўловлар миқдорларини аниқлаш ва мезонларни ишлаб чиқиш. Тадбиркорлар у ёки бу иш ҳақи шакли ёки тизимини танлаш борасида кенг имкониятларга эга, мукофот ва рағбатларни аниқлашда эса улар янада кенгаяди. Лекин раҳбар санъати мавжуд воситалардан муайян корхона, бу корхонада ишлайдиган ходимларга мос келадиганларини танлаб олишдан иборат. 2. Иш ҳақи тўлаш шакллари ва тизимлари турли мулк шаклидаги корхоналарда иш ҳақи тўловининг икки шакли кенг тарқалган: ишбай - ҳар бир

маҳсулот бирлиги ёки бажарилган иш ҳажми учун тўлов; ва вақтбай - ишлаган вақти учун тўлов, бу вақт тариф сеткасида кўзда тутилган норматив бўйича аниқланади. Ҳам ишбай, ҳам вақтбай иш ҳақини тизими 9.4.1-чизмада ифодаланган. Ишбай иш ҳақини қўллаш қуйидагиларга олиб келса, уни қўллаш тавсия этилмайди: - маҳсулот сифатининг ёмонлашишига; - технологик режим бузилишига; - ускуналарга хизмат кўрсатишнинг ёмонлашишига; - техника хавфсизлиги талабларининг бузилишига; - хом-ашё ва материалларнинг ҳаддан ташқари кўп сарфланишига. Вақтбай иш ҳақини қўллаш шарт-шароитлари: - маҳсулот ишлаб чиқаришни кўпайтириш имкониятининг йўқлиги; - ишлаб чиқариш жараёни қатъий регламентлаштирилган; - ишчининг вазифаси технологик жараённи назорат қилишдан иборат; - ишлаб чиқаришни кўпайтириш маҳсулот сифатининг бузилишига олиб келиши мумкин. Ҳар бир корхонада ишлаб чиқариладиган маҳсулот хусусияти, у ёки бу технологик жараёнлар мавжудлиги, ишлаб чиқариш ва меҳнатни ташкил этиш даражасига боғлиқ ҳамда у ёки бу иш ҳақи шакли қўлланилади. Масалан, агар фақат ишбай мукофотлаш ёки ишбай-прогрессив бўлиши мумкин, лекин агар аккордли тизимни қўлласа, самарадорлик ошади. Битта корхонада цехлар бўйича муайян маҳсулот турини ишлаб чиқаришга боғлиқ ҳолда қўлланиладиган иш ҳақи вариантлари турлича бўлиши мумкин. 9.4.1-чизма Иш ҳақи шакллари ва тизимлари Иш ҳақи шакллари ва тизимлари

Ишбай иш ҳақи Вақтбай иш ҳақи Оддий ишбай Оддий вақтбай Ишбай-мукофотлаш Вақтбай мукофотлаш Билвосита ишбай Соатбай Аккордли Кунбай Ишбай-прогрессив Ҳафтабай Ойбай Индивидуал Жамоали У ёки бу шаклни қўллаганда иш ҳақи қандай аниқланишини кўриб чиқамиз. Бевосита ишбай ёки оддий ишбай тизимда меҳнат ишлаб чиқарилган маҳсулот бирлиги учун ҳисоблар бўйича тўланади. Маҳсулот ёки иш бирлиги учун индивидуал ишбай расценка қуйидагича И и.ҳ - аниқланади: И с И с И и.ҳ = —— ёки — М с t м Бу ерда: И с - бажариладиган иш разрядига мувофиқ белги- ланадиган соатбай тариф ставкаси, сўм/соат; М с - бу маҳсулотни ишлаб чиқаришнинг соатбай нормаси; t м - маҳсулот (иш) бирлиги учун вақт меъёри,

соат. Ишчининг умумий иш ҳақи миқдори ишбай расценкани ҳисоб даврида ишлаб чиқарилган маҳсулот миқдорига кўпайтириш йўли билан аниқланади. Ишбай мукофотлаш тизимида ишчи иш ҳақини бевосита ишбай раценкалар бўйича олади ва қўшимча равишда мукофот олади. Лекин бунинг учун мукофотлаш кўрсаткичлари аниқ белгиланиши ва улар ҳар бир ижрочига етказилиши лозим. Янги қабул қилинган ишчилар бу ҳақда хабардор қилинишларини назорат қилиш муҳим. Бундан ташқари, бу кўрсаткичларни бажариш ва ортиғи билан бажариш учун мукофот миқдори белгиланиши лозим. Булар қуйидаги кўрсаткичлар бўлиши мумкин: ишлаб чиқариш унумдорлигини ўсиши; ишлаб чиқариш ҳажмининг ошиши; техник жиҳатдан асосланган ишлаб чиқариш меъёрларининг бажарилиши ва меъёрланган меҳнат сиғимининг камайиши, ишлаб чиқариш топшириқлари, шахсий режаларнинг бажарилиши; маҳсулот сифати ва навини ошириш; маҳсулотларни камчиликсиз яратиш; яроқсиз маҳсулотларни ишлаб чиқаришга йўл қўймаслик; норматив-техник ҳужжатлар, стандартларга риоя қилиш; хом ашё, материаллар, инструментлар, мойлаш материаллари ва бошқа моддий бойликларни тежаш. Кўрсаткичлар миқдорини кўпайтириш мумкин, у ёки бу кўрсаткичнинг қўлланилиши у ёки бу корхонада вужудга келган муайян ишлаб чиқариш шарт-шароитлари билан аниқланади. Лекин бу кўрсаткичлар рўйхати жуда катта бўлмаслиги лозим, яъни беш-еттита кўрсаткич, ундан кўпини ишчи эсда сақлай олмайди. Билвосита ишбай тизимда ишчининг иш ҳақи у хизмат кўрсатадиган ишчиларга бевосита боғлиқ. Бу тизим асосий ишчилар учун эмас, балки ёрдамчи ишчилар учун қўлланилади. Билвосита ишбай расценка И б қуйидагича аниқланади: И с И б.б = —— М с  И

Бу ерда: И с - билвосита ишбай тизим бўйича иш ҳақи оладиган ишчининг тарифли соатбай ставкаси, сўм; М с - маҳсулот бирлигида хизмат кўрсатаётган битта ишчининг соатбай ишлаб чиқариш нормаси; И - хизмат кўрсатилаётган ишчилар сони - хизмат кўрсатиш нормаси. Умумий иш ҳақи ёки ёрдамчи ишчи ставкасини хизмат кўрсатилаётган ишчилар меъёрларини бажаришнинг ўртача фоизга кўпайтириш, ёки билвосита ишбай расценкани хизмат кўрсатилаётган ишчиларнинг ҳақиқий ишлаб чиқарган маҳсулоти миқдорига кўпайтириш йўли билан аниқланади. У И у.м.ҳ. =И с  Ҳ ис — 100 Бу ерда: И у.м.ҳ - ишчининг умумий иш ҳақи, сўм; И с - ёрдамчи ишчининг билвосита ишбай иш ҳақига ўтказилган соатбай тариф ставкаси, сўм; Ҳ и.с. - ушбу ишчи томонидан ҳақиқий ишланган киши - соат миқдори; У - ушбу ишчи томонидан хизмат кўрсатилган ишчи, объектлар, агрегатларнинг ишлаб чиқариш меъёрларини бажаришнинг ўртача фоизи. И у.м.ҳ =  И áð j  М  j

Бу ерда: И á.ð j - j -чи хизмат кўрсатиладиган ишчи томонидан ишлаб чиқарилган маҳсулот бирлиги учун билвосита ишбай расценка, сўм; М ҳ j - мазкур даврида j -чи хизмат кўрсатиладиган ишчи томонидан мос ўлчов бирликларида ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг ҳақиқий миқдори. Аккордли-ишбай иш ҳақида расценка амалдаги вақт меъёрлари ёки ишлаб чиқариш ва расценкалар меъёрлари асосида бутун иш ҳажмига белгиланади. Бу иш ҳақи тўлови тизимида ишчилар ишни бажариш муддатларини қисқартирганлиги учун мукофотланади. Бу ушбу тизимнинг меҳнат унумдорлиги ўсишида рағбатлантирувчи ролини кучайтиради. Ишбай-прогрессив тизимда ишчининг меҳнати бевосита ишбай расценкалар бўйича меъёрларни бажариш доирасида, меъёрдан ортиқ ишлаб чиқаришда эса оширилган расценкалар бўйича тўланди. Ишбай прогрессив иш ҳақида ишчининг иш ҳақи қабул қилинган прогрессив тўлов тизимига боғлиқ ҳолда қуйидаги формула бўйича аниқланади: И пи.ҳ. =И àñ +(И а.с ( J н - J баз.даражз ) ]  К/ J ì Бу ерда: И ïè  - бевосита ишбай расценкалар бўйича ҳисобланган асосий иш ҳақи суммаси, сўм; И àñ - прогрессив тизим бўйича тўланадиган иш (маҳсулот) қисми учун бевосита ишбай расценкалар бўйича ҳисобланган ишбай иш ҳақи суммаси, сўм; J м - ишчи томонидан ишлаб чиқариш меъёрлари- нинг бажарилиши, %; J баз.дараж - оширилган расценкалар бўйича тўловлар қўлланиладиган ишлаб чиқариш меъёрла-

рини асос даражаси, %;  К - маҳсулот ишлаб чиқариш учун ишбай рас- ценка белгиланган меъёрга нисбатан қан- чалик ошишини кўрсатадиган коэффициент; Ишбай прогрессив иш ҳақи тўлови қўлланилганда меъёрий бошланғич асосга, расценкаларни ошириш шкалалар самарадорлигини оширишга, маҳсулотни ишлаб чиқариш ва ҳақиқий ишланган вақтнинг ҳисобини олишга катта эътибор бериш керак. Ишбай иш ҳақи тўлаш шакли ҳар бир муайян ишчи учун алоҳида қўлланилиши мумкин, шунингдек жамоа шаклига эга бўлиши мумкин. Меҳнат тўловининг пудратли шакли кенг тарқалган. Унинг моҳияти шартнома тузишдан иборат. Шартнома бўйича бир томон маълум иш бажарилишини ўз зиммасига олади, пудрат олади, бошқа томон буюртмачи эмас, бу ишни тўлаш мажбуриятини ўз зиммасига олади. Ишчилар гуруҳининг иш ҳақи И гр ишлаб чиқариладиган маҳсулот учун бригадали ишбай расценкани И гр иб гуруҳ томонидан ҳақиқий бажарилган иш ҳажмига М гр ҳақ. кўпайтириш билан аниқланади: З гр иб  М гр ҳақ. Агар бригада турли хил ишларни бажарса ва улар турли хил расценкалар бўйича баҳоланса, бу ҳолда гуруҳнинг умумий иш ҳақи қуйидаги формула бўйича аниқланади: И гр =  И гр и.б  М гр. ҳақ. Бунда áåëãèëàíèøëàð õóääè èëãàðèãè ôîðìóëàäàãèäåê, i индекси эса муайян иш турини ва бу иш турининг муайян расценкасини билдиради.

Вақтбай иш ҳақида ишчи ишланган иш миқдорига боғлиқ ҳолда пул мукофотини олади. Аммо меҳант оддий ва мураккаб, юқори ва паст малакали бўлиши мумкинлиги сабабли меҳнатни меъёрлаш зарур бўлиб, у тариф тизимлари ёрдамида амалга оширилади. Тариф тизимининг қуйидаги таркибий элементлари мавжуд: - тариф ставкаси - вақти бирлиги учун турли хил ишчи гуруҳлари ва тоифаларининг мутлоқ иш ҳақи миқдори. Минимал тариф ставкаси, ёки биринчи разрядли тариф ставкаи бошланғич асос ҳисобланади. У оддий меҳнат тўлови даражасини белгилайди. Тариф ставкаси соатбай, кунбай бўлиши мумкин; - тариф сеткалари малака даражасига боғлиқ ҳолда иш ҳақидаги нисбатларни белгилаш учун хизмат қилади. Бу тариф разрядлари ва уларга мос тариф коэффициентлари йиғиндисидир. Қуйи разрядли тариф коэффициенти бирга тенг қилиб қабул қилинади. Кейинги разрядларнинг тариф коэффициентлари мос тариф ставкалари биринчи разрядли тариф ставкасидан нисбатан неча марта кўплигини кўрсатади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1992 йил 28 декабр 590-сонли Қарори билан тасдиқланган қуйидаги “Меҳнатга ҳақ тўлашни ягона тариф сеткаси” амал қилмоқда. Унга кўра Меҳнатга ҳақ тўлаш бўйича ягона тариф сеткаси Разряд Тариф коэффициенти Разряд Тариф коэффициенти 0 1,000 12 3,012 1 1,370 13 3,208 2 1,475 14 3,412 3 1,590 15 3,623 4 1,714 16 3,841 5 1,846 17 4,066 6 1,988 18 4,297 7 2,139 19 4,534 8 2,299 20 4,774 9 2,466 21 5,017

10 2,641 22 5,265 11 2,823 Юқорида келтирилган меҳнатга ҳақ тўлашнинг ягона тариф сеткаси нодавлат секторидаги корхоналар учун тавсиявий характерга эга. Амалда нодавлат корхоналардаги ишчи-хизматчиларни меҳнатига ҳақ тўлашни асослаш, тўғри йўлга қўйиш, иш ҳақини рағбатлантирувчи омилга айлантириш мақсадида ўзлари мустақил равишда мавжуд имкониятлардан келиб чиқиб меҳнатга ҳақ тўлашнинг ягона тариф сеткасини ишлаб чиқадилар. Масалан, Самарқанд туманидаги Матлубот савдо акционерлик жамиятининг савдо ишлаб чиқариш корхоналаридаги ишчиларни иш ҳақини ҳисоблашда кундаги меҳнатга ҳақ тўлашнинг ягона тариф сеткаси ишлаб чиқарилган ва қўланилмоқда. Меҳнатга ҳақ тўлаш разрядлари Бошланғич разрядга нисбатан тариф коэффициентлари Меҳнатга ҳақ тўлаш разрядлар и Бошланғич разрядга нисбатан тариф коэффициентлари 0 1,00 12 2,32 1 1,51 13 2,42 2 1,55 14 2,54 3 1,60 15 2,66 4 1,65 16 2,80 5 1,71 17 2,96 6 1,78 18 3,13 7 1,86 19 3,31 8 1,94 20 3,51 9 2,03 21 3,73 10 2,12 22 3,97 11 2,22 Вақтбай иш ҳақи икки тизимга эга: оддий вақтбай ва вақтбай мукофотлаш. Оддий вақтбай тизимда ишчининг иш ҳақи И  мазкур разрядли ишчининг соатбай (кунбай) тариф ставкасини И с мазкур даврда ишланган вақтга

кўпайтириш йўли билан топилади, яъни И  =И с  t ишчи. Ойбай меҳнат тўловида ишчининг вақтбай иш ҳақи қуйидаги формула бўйича аниқланади: И оҳ И ҳ = ——— t ’ иш  t иш.соат.ҳақ Бу ерда: И ох - ойлик вақтбай иш ҳақи, сўм; t ’ ишчи - мазкур ойда график бўйича ишчи соатлар сони; t и.с.ҳ - ишчи томонидан ҳақиқий ишланган соатлар миқдори. Раҳбарлар, мутахассислар ва хизматчилар учун лавозим окладлари тизими фойдаланилади. Лавозим оклади - эгалланган лавозимга мувофиқ белгиланган иш ҳақининг мутлоқ миқдори. У ёки бу тизимни қўллашни самарадорлигини ошириш учун таҳлилий ҳисоблар ўтказиш зарур. Тариф ва окладлар бўйича иш ҳақи тўлаш шароитида тенглаштиришдан воз кечиш, алоҳида ишчи ва барча жамоа манфаатлари ўртасидаги зиддиятни бартараф этиш мураккабдир. Меҳнатни рағбатлантириш ва ташкил этишни мукаммаллаш-тиришнинг варианти ҳисобланган тарифсиз иш ҳақи тизимини кўриб чиқамиз. Бозор иқтисодига ўтиш шароитида бу тизим кўпгина корхоналарда қўлланилади. Мазкур тизим бўйича директордан ишчига барча ходимлар иш ҳақи иш ҳақи фонди (ИХФ)да ишчи улушини ифодалайди. Бу шароитларда ҳар бир ишчининг ҳақиқий иш ҳақи бир қатор омилларга боғлиқ: - ишчининг малака даражаси; - меҳнатда иштирок этиш коэффициенти (МИК); - ҳақиқий ишланган вақт. Корхона ишчисининг малака даражаси меҳнат жамоасининг барча аъзоларига белгиланади ва ўтган давр учун ишчининг ҳақиқий иш ҳақининг шу

даврда корхонада вужудга келган минимал иш ҳақи даражасига нисбати сифатида аниқланади. Ҳозирги кунда ишлаб чиқариш корхоналари кўпинча бошқа давлатларда масалан, Россия федерациясида ишчиларни малака даражаси (иш ҳақини аниқлашда) аниқлаш ва уни рағбатлантиришга қаратилган малака даражаси тизими кенг қўлланилмоқда. Бунда барча ишчилар ишчининг малака даражаси ва турли касбдаги ишчиларга қўйилган талаблардан келиб чиққан ҳолда ўнта малакавий гуруҳлар бўйича тақсимланади (9.4.1-жадвал). Малакали даражалари тизими малакали меҳнатни моддий рағбатлантириш учун кенг имкониятлар яратади. Ишчининг малака даражаси унинг меҳнат фаолияти мобайнида ошиши мумкин. Мутахассис ёки ишчини мос малакавий гуруҳга киритиш тўғрисидаги масалани Меҳнат жамоаси қўмитаси ёки раҳбар тамонидан тайинланган махсус “Аттестация” комиссияси ҳал қилади, яъни коэффициент белгилайди. 9.4.1-жадвал Малака даражалари тизими № Малакавий гуруҳ Малака бали 1. Корхона раҳбари 4,5 2. Бош мухандис 4,0 3. Директор ўринбосари 3,6 4. Бўлим бошлиқлари 3,25 5. Бош мутахассислар 2,65 6. Мутахассислар ва юқори малакали ишчилар 2,5 7. Иккинчи тоифали мутахассис-лар ва малакали ишчилар 2,1 8. Учинчи тоифали мутахассислар ва малакали ишчилар 1,7 9. Мутахассислар ва ишчилар 1,3 10. Малакасиз ишчилар 1,0

Меҳнатга иштирок этиш даражаси корхонадаги барча ишчиларга, шу жумладан директорга ҳам белгилайди. Раҳбарият ва меҳнат жамоаси қўмитаси тамонидан тасдиқланади. Меҳнат тўловининг тарифсиз тизимида иш ҳақи ҳисоби қуйидаги кетма-кетликда аниқланади: 1. ҳар бир ходим (бўлим, цех, участка, бригада) томонидан ишланган баллар миқдори Б i ); Б i =М д  N  МИК Бу ерда: М д - малака даражаси; N - ишланган киши-соат миқдори. 2. бўлимнинг барча ишчилари томонидан ишланган балар умумий суммаси Б и : Б и =  Б è 3 битта балл тўловига тўғри келадиган иш ҳақи улуши (сўм) б 1 ; ИҲФ б 1 = ———— Á 4. бўлимларни алоҳида ишчиларининг иш ҳақиси ИИ ҳ . Мисол, цехнинг бир ойлик иш ҳақи фонди 60000 сўмни ташкил этди. Цех ишчилари тамонидан ишланган балларни? Умумий сони Б=720. Бир баллга тўғри келадиган ИХФ улуши d =60000/720=83,3 сўм. Цех ишчиларининг ҳақиқий иш ҳақини ҳисоблаш тартиби қуйидагича бўлади (9.4.2-жадвал). 9.4.2-жадвал Ҳақиқий иш ҳақи ҳисоби

Малака даражаси М д Ишланга н киши- соат миқдори И Меҳнатга иштирок этиш ко- эффици- енти МИК Баллар миқдори Б (М д  И  МИ К) Иш ҳақи фонди улуши, сўм. d Ҳақиқий иш ҳақи ( Б  d) 1,3 180,5 1,1 285,1 83,3 23663 2,5 120,0 0,9 270 83,3 22491 2,1 160 1,02 342,4 83,3 28549 Бу тизим бир хил малака даражасида, разрядда ИХФни тақсимлаш нисбатларини ўзгартиради. Бир ишчиларнинг иш ҳақиси ошиши, бошқаларники эса камайиши мумкин. Натижада ишчилар ўртасида иш ҳақини тақсимлашда ижтимоий адолат таъминланади, тарифли тизимда эса бунга эришиш мумкин эмас. Айтиб ўтиш лозимки, бозор иқтисодиёти шароитида ишнинг муҳим кўрсаткичи - маҳсулот ва хизматларни сотиш ҳажмидир. Шунинг учун сотиш ҳажми қанчалик кўп бўлса, корхона шунчалик самарали ишлайди ва иш ҳақи сотиш ҳажмига боғлиқ ҳолда ўзгартирилиши мумкин. Бу бошқарув ходимлари ва ёрдамчи ишчилар учун айниқса муҳим, чунки бу икки тоифадаги ишчилар маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмига унчалик узвий боғлиқ эмас. Бошқарув ходимлари иш ҳақини тўғирлашни тахминий шкаласи қуйидагича бўлиши мумкин (9.4.3-жадвал). 9.4.3-жадвал. Иш ҳақини тўғирлаш шкаласи № Лавозим Тўлов фоизи Эслатма 1. Корхона директори 1,5 Сотиш ҳажмидан 2. Ишлаб чиқариш бўйича директор ўринбосари 80 Директор учун ҳисобла- надиган тўловидан

3. Директорнинг моддий- техник таъминот бўйича ўринбосари 80 Директор учун ҳисобла- надиган тўловидан 4. Бош бухгалтер 80 Директор учун ҳисобла- надиган тўловидан 5. Товар-моддий бойлик- ларни ҳисобга олиш 80 Бош бухгалтерлар учун ҳисобланадиган тўловидан 6. Бухгалтер-кассир 80 Бош бухгалтер учун ҳисобланадиган тўловидан 7. Иқтисодчи 75 Директор учун ҳисобла- надиган тўловидан Кўриб чиқилган вариантда қатъий окладлар белгиланмайди, тўлов эса ҳар ой сотилган маҳсулот ҳажмига боғлиқ ҳолда ўзгартирилади. Тарифсиз иш ҳақи тизимининг бир тури шартнома тизими, яъни иш берувчи ва бажарувчи ўртасида маълум муддатга шартнома тузиш ҳисобланади. Шартномада меҳнат шарт-шароитлари, томонлар ҳуқуқ ва мажбуриятлари, иш тартиби, иш ҳақи даражаси, шунингдек шартноманинг амал қилиш муддати белгиланади. Шартномада тамонлардан бири шартномани бекор қилганда рўй бериши мумкин бўлгн оқибатлар ҳам баён этилади. Шартнома ҳам ишчининг корхонада ишлаш муддати (вақтбай иш ҳақи), ҳам ишчи маълум вақтда бажариши лозим бўлган муайян топшириқни (ишбай иш ҳақи) ўз ичига олиши мумкин. Шартнома тизимининг афзаллиги-корхонада ҳам ишчи, ҳам раҳбарлар ҳуқуқ ва мажбуриятларининг аниқ тақсимланишини таъминлайди ҳамда етарли даражада самарали ҳисобланади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. И.А.Каримов. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. Т., Ўзбекистон, 1995. 2. И.А.Каримов. Ўзбекистон - бозор муносабатларига ўтшнинг ўзига хос йўли. Т., Ўзбекистон, 1995. 3. И.А.Каримов. Ўзбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг тамойиллари. Т., Ўзбекистон, 1995. 4. Ўзбекистон Республикасида Мулкчилик тўғрисидаги қонун. 1990 йил 31 октябр. - Ўзбекистон ССР Олий Советининг Ведомостлари, 1990 йил №31-33. 5. Ўзбекистон Республикасида Мулкчилик тўғрисидаги қонунга ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳақида Ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 7 май қонуни - Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси, 1993 йил, 5-сон. 6. Ўзбекистон Республикасидаги корхоналар тўғрисидаги қонун. 1991 йил 15 феврал - Ўзбекистон Республикаси қонун ва фармонлари. Т. “Ўзбекистон” - 1992. 7. Ўзбекистон Республикасининг Кооперация тўғрисидаги 1991 йил 14 июн қонуни - Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси, 1991 йил 8-сон. 8. Ўзбекистон Республикасининг ташқи иқтисодий фаолият тўғрисидаги 1991 йил 14 июн қонуни. - Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси. 1991 йил 8-сон. 9. Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида Ўзбекистон Республикасининг 1991 йил 19 ноябр қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси, 1992 йил, 1-сон.

10. Монополистик фаолиятни чеклаш тўғрисида Ўзбекистон Республикасининг 1992 йил 2 июл қонуни. - Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси. 1992 йил, 10-сон. 11. www.ziyonet.uz 12. www.nur.uz

O'xshashlar

Ходимлар ва уларнинг корхона фаолиятидаги ўрни

Ходимлар ва уларнинг корхона фаолиятидаги ўрни

Меҳмонхонада ходимлар бўлими

Корхона ва ташкилотлар молияси.

Корхона стратегияси ва маркетинг таҳлили