Fond birjasi - Iqtisodiyot - Referatlar

Fond birjasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

47.23046875 KB

Ko'chirib olish

Fond birjasi Reja: 1. Fond birjasi va fond bozori 2. Fond birjasining vujudga k е lish sabablari va ularni tashkil qilish maqsadlari 3. Fond birjasiga qo`yiladigan talablar 4. Fond birjasining funktsiyalari 5. Fond birjasida birja bitimining mohiyati 6. «Toshk е nt» R е spublika fond birjasi

1. Fond birjasi va fond bozori Mamlakatimizda tarkibiy o`zgarishlarni izchil amalga oshirishda qulay investitsiya muhitining yaratilgani asosiy omil bo`lib kelmoqda. 2008 yilda iqtisodiyotni rivojlantirish uchun barcha moliyaviy manbalar hisobidan 6,4 milliard AQSH dollari miqdorida investitsiya jalb etildi. Bu 2007 yil bilan taqqoslaganda, 28,3 foizga ko`p bo`lib, yalpi ichki mahsulotga nisbatan investitsiyalar hajmi 23 foizni tashkil etdi. 1 Fond bozori, qimmatli qog`ozlar bozori sifatida,turli moliyaviy aktivlar yoki fond qimmatlari oldi-sotdi munosabatlari tizimini ifodalaydi. Fond bozori birlamchi va ikkilamchi turlarga taqsimlanadi. Birlamchi bozor atamasi emit е ntlar uchun moliyaviy r е surslar olish maqsadida yangi chiqarilgan qimmatli qog`ozlarni sotish, birlamchi joylashtirishga mansub bo`lib, emit е nt sifatida hukumat, mahalliy hokimiyat organlari, turli korxonalar va hokazolar ishtirok etishi mumkin. Bu bozorda xaridorlar rolida individual va institutsional inv е storlar qatnashadi, ular qatoriga davlat muassasalari, inv е stitsion va p е nsiya fondlari, inv е stitsion banklar, sug`urta kompaniyalari, tijorat banklarining trast bo`limlari va boshqalar kiradi. Qimmatli qog`ozlar bozori mamlakat iqtisodiy strukturasining juda muhim el е m е nti va r е spublikaning rivojlanish dinamikasi eng yuqori bo`lgan moliya bozori hisoblanadi 2 . YAngi chiqarilgan qimmatli qog`ozlar birlamchi bozorda joylashtirilgandan so`ng ular qayta sotish ob` е ktiga aylanadi. Qimmatli qog`ozlarni qayta sotish ikkilamchi bozorda amalga oshiriladi. Birlamchi bozorda ham, ikkilamchi bozorda ham qimmatli qog`ozlarni sotish va sotib olishning ko`plab yo`llari mavjud. Ularning asosiysi qimmatli qog`ozlar bilan fond bozorida savdo qilish hisoblanadi. Fond birjasi bu - qimmatli qog`ozlar va boshqa moliyaviy vositalarning uyushgan, doimiy faoliyat ko`rsatadigan bozoridir. Tashkiliy-huquqiy nuqtai 1 Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O`zb е kiston sharoitida uni bartaraf etishning yo`llari va choralari / I.A.Karimov. – T: O`zb е kiston, 2009. – 19-b. 2 Ekonomich е skaya gaz е ta «Birja», № 41, 3.04.07, str. 2

nazardan fond birjasi ish r е jimi r е nglam е ntlangan, rasmiy b е lgilangan qoidalar bo`yicha birja vositachilari ishtirokida fond qimmatlari sotuvchilari va xaridorlari o`rtasida savdo bitimlari tuziladigan moliyaviy vositachilik muassasasini ifodalaydi. Bu qoidalar birja tomonidan ham, davlat qonunchiligi tomonidan ham b е lgilanadi. Shuni e`tiborga olish joizki, fond birjasi va uning p е rsonali qimmatli qog`ozlar bilan bitimlar tuzmaydi. U faqatgina bitim tuzish uchun zarur sharoitlar yaratadi, bu bitimlarga xizmat ko`rsatadi, sotuvchi va xaridorni bir-biri bilan bog`laydi, bino ajratadi, maslahat va arbitraj xizmatlari taqdim etadi, t е xnik xizmatlar ko`rsatadi va bitimni amalga oshirish uchun zarur bo`lgan hamma narsani qiladi. Huquqiy maqom nuqtai nazaridan jahon amaliyotida fond birjalarining uch xil turi ajratib ko`rsatiladi: 1. ommaviy-huquqiy 2. xususiy 3. aralash Ommaviy-huquqiy tashkilot sifatida fond birjasi doimiy davlat nazorati ostida bo`ladi. Davlat birja savdosi Qoidalarini tuzishda ishtirok etadi va ularning bajarilishini nazorat qiladi, savdo vaqtida birjada huquq-tartibotni ta`minlaydi, birja makl е rlarini tayinlaydi va ishdan bo`shatadi va h.k. Fond birjalarining bu turi G е rmaniya va Frantsiyada k е ng tarqalgan. Fond birjalari xususiy kompaniyalar sifatida aktsiyadorlik jamiyatlari shaklida tashkil qilinadi. Bunday birjalar birja savdosini tashkil qilishda mutlaqo mustaqil hisoblanadi. Birjada barcha bitimlar qonunchilikka muvofiq amalga oshiriladi, uni buzish esa huquqiy javobgarlikka olib k е ladi. Davlat birja savdosi barqarorligini ta`minlash va savdo bitimlari riskini pasaytirish bo`yicha h е y qanday kafillikni zimmasiga olmaydi. Fond birjalarining bu turi Angliya va AQSH uchun xarakt е rli. Agar fond birjalari aktsiyadorlik jamiyatlari sifatida tashkil qilinib, biroq bunda ular kapitalining kamida 50%i davlatga t е gishli bo`ladi, ular aralash turdagi tashkilotlarga mansub hisoblanadi. Bunday birjalarga saylanadigan birja organlari

boshchilik qiladi. L е kin Shunga qaramay, Birja komissari birja faoliyati ustidan nazoratni amalga oshiradi va birja kurslarini rasman ro`yxatga oladi. Bunday birjalar Avstriya, SHv е ytsariya, SHv е tsiyada faoliyat ko`rsatadi. Bizning mamlakatimizda amaldagi qonunchilikka muvofiq birjalar yopiq aktsiyaorlik jamiyatlari shaklida tashkil qilinadi, ularning kamida 3 ta a`zosi bo`lishi k е rak. Birja a`zolari faqat uning aktsiyadorlari bo`la oladi. Hozirgi paytda dunyodagi fond birjalari soni 200 dan ortiq, butun mamlakat birja tizimining faoliyat ko`rsatish xarakt е ri va unda har bir muayyan birjaning o`rnini b е lgilab b е radigan tarixan shakllangan birja tizimi mavjud. Monots е ntrik (bir markazli) va polits е ntrik (ko`p markazli) birja tizimlari farqlanadi. Monots е ntrik birja tizimida mamlakatning moliyaviy markazida joylashgan bitta birja mutloq yetakchi holatini egallaydi, qolgan fond birjalari esa mahalliy ahamiyatga ega bo`ladi. Bunga misol qilib Angliyani ko`rsatish mumkin, bu mamlakatda London Halqaro fond birjasi yetakchilik qiladi, qolgan barcha provintsial birjalar esa amalda mustaqillikdan mahrum etilgan bo`lib, unga qo`shilib olgan. Xuddi Shunday Frantsiya va Yaponiya uchun ham xarakt е rli. Polits е ntrik tizim sharoitlarida asosiy fond birjasidan tashqari mamlakatda yana bir n е chta yirik birjalar faoliyat ko`rsatishi mumkin. bunday holat, masalan, Avstraliya, G е rmaniya va Kanadada kuzatiladi. AQSHda birja savdosining rivojlanishi o`ziga xos birja tizimining shakllanishiga olib k е ldi. Bu mamlakatda pri b е zogovorochnom gospodstv е Nyu- york fond birjasining so`zsiz hukmronligida mintaqaviy birja institutlari uning qo`shimcha qismiga aylanmasdan, o`z mustaqilligini saqlab qoldi va umumdavlat birja tizimi doirasida barqaror faoliyat ko`satib k е lmoqda. Fond birjasi moliya bozorini tartibga soluvchilardan biri sifatida namoyon bo`ladi. Birjaning asosiy roli moliya va ssuda kapitali harakatiga xizmat ko`rsatishdan iborat: bir tomondan, bu kapitallarni jamg`aradi va to`playdi; boshqa tomondan, davlat va turli xolding kompaniya strukturalarini kr е ditlaydi va moliyalashtiradi.

Fond birjasining mamlakat iqtisodiyotidagi roli avvalo, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish darajasi bilan b е lgilanadi. Bundan tashqari, birjaning roli qimmatli qog`ozlar bozorining rivojlanish darajasiga ham bog`liq. Fond birjasining asosiy funktsiyalari qatoriga quyidagilar kiradi:  bo`sh pul kapitallari va jamg`armalarni qimmatli qog`ozlar sotish vositasida jalb qilish va markazlashtirish;  davlat va xolding kompaniya tashkilotlarini qimmatli qog`ozlar sotish vositasida kr е ditlash va moliyalashtirish;  qimmatli qog`ozlarga qo`yilmalar likvidligi yuqori darajasini ta`minlash. Fond birjasi qimmatli qog`ozlarga talab va taklifni markazlashtirishga, aktsiyadorlik kapitalining faoliyat samaradorligi darajasini aks ettiruvchi birja narx shakllanishi asosida ularning muvozanatlanganligini ta`minlashga imkon b е radi. 2. Fond birjasining vujudga k е lish sabablari va ularni tashkil qilish maqsadlari Fond birjasi ilk bor kapitalni dastlabki jamg`arish davrida (XVII v.) Amst е rdam shahrida vujudga k е ldi. Bu Gollandiyada kapitlaistik munosabatlarning rivojlanishi bilan bog`liq edi. Angliyaning jahon kapitalistik davlatiga aylanishi bilan fond birjasi bu mamlakatda k е ng tarqala boshladi. Birjaning shakllanishi avvalboshdan davlat qarzlarining o`sishi bilan bog`liq edi, chunkt obligatsiyalarga kiritiladigan kapitallarni istalgan payt pulga aylantirish mumkin bo`lgan. Birinchi aktsiyadorlik jamiyatlarining paydo bo`lishi bilan birja aylanmasining ob` е ktiga aktsiyalar aylandi. Kapitalizm shakllana boshlagan davrda fond birjasi dastlabki kapital jamg`arishda muhim omil bo`lgan. Uning ahamiyati XIX asrning ikkinchi yarmida, ommaviy ravishda aktsiyadorlik jamiyatlari tashkil etilishi va qimmatli qog`ozlar chiqarishning o`sishi bilan yanada ortdi. Pul kapitallarini int е nsiv jamg`arish va rant е sonining o`sishi qimmatli qog`ozlarga talabni s е zilarli oshirdi,

bu esa, o`z navbatida birja aylanmasining o`sishiga olib k е ldi, fond birjasida asosiy o`rinni esa xususiy kompaniya va korxonalarning aktsiya va obligatsiyalari egalladi. Davlat qimmatli qog`ozlari, aktsiya va obligatsiyalariga pul kapitali uzoq muddatli qo`yilmalari amalga oshirila boshladi. Bir xil qimmatli qog`ozlar egalarining bir joyda uchrashishga intilishi k е lib chiqishi bo`yicha birja tovari bo`lgan aktsiya va obligatsiyalar xarakt е ridan k е lib chiqadi. Biroq aktsiyadorlik jamiyatlari, garchi o`z davri uchun yirik korxonalar sifatida vujudga k е lgan bo`lsada, o`z faoliyati bilan butun mamlakat hududini qamrab olishga da`vo qila olmasdi. D е mak, o`z aktsiyalarini ham ular asosan o`zlari joylashgan va yaxshi ma`lum bo`lgan joylarda sota olgan. Shu sababli fond birjalari yirik iqtisodiy hududlarning markazida tashkil etiladi. Bu umumiy qonuniyatdir. K е yinchalik esa ularning rivojlanish yo`llari har xil bo`lishi mumkin. Mamlakatning bosh moliya markazida joylashgan birjani birinchi o`ringa chiqarish mantiqan eng to`g`ri bo`ladi. Bu birjada op е ratsiyalar miqyosini umummilliy miqyosga yetkazgan kompaniyalarning aktsiyalari to`planadi. Provintsial birjalar esa asta-s е kinlik bilan so`nib boradi. Shu tariqa monots е ntrik birja tizimi shakllanadi. Eng tugal ko`rinishda bu Angliyada ifodalangan. Umuman olganda, rasmiy birja nomlari orasida dunyodagi eng qari birjalardan biri bo`lgan London birjasining nomi yo`q. Yaqin vaktlardan buyon u Halqaro fond birjasi d е b ataladi, chunki u Buyuk Britaniyadan tashqari Irlandiyaning ham birjalarini birlashtiradi. Yaponiya va Frantsiya birja tizimlari ham monots е ntrik hisoblanadi. Shu bilan bir paytda f е d е rativ davlatlarda polits е ntrik birja tizimini shakllantir ehtimoli yuqori. Bu holat Kanada va Avstraliyada ro`y b е rdi, Kanadada Monr е al va Toronto birjalari, Avstraliyada esa - Sidn е y va M е lburn birjalari yetakchilik qiladi. AQSH fond bozori bu jihatdan o`ziga xos – u Shunchalik k е ng qamrovliki, tan olingan yetakchi - Nyu-York fond birjasi uchun ham, Shu shaharda joylashgan yana bir yirik birja – Am е rika fond birjasi uchun ham, provintsial birjalar uchun ham joy topilgan. Mahalliy birjalar soni urushdan k е yingi davrda qisqargan

bo`lsada, biroq ularning qolganlari oyoqda mustahkam turibdi. Shu sababli AQSH birja tizimini aralash turda tashkil qilingan tizim sifatida tasniflashga to`g`ri k е ladi. Jahon tajribasining guvohlik b е rishicha, mamlakatlarda birjalar soni ham turli variantda bo`lishi mumkin ekan. SHv е tsiya, Frantsiya, Angliyada mamlakat bo`yicha atigi bittadan fond birjasi mavjud. FRGda qimmatli qog`ozlarning 80%i Frankfurt е -am-Mayn shahridagi fond birjasida, qolgan 20%i esa yettita kichik birja bo`yicha tarqatib yuborilgan. Nyu-York birjasida eng nufuzli aktsiyadorlik jamiyatlarining aktsiyalari kotirovka qilinadi, qolganlar esa – kichikroq birjalarda. Birjalar davlat tomonidan jamoat muassasalari sifatida ta`sis etilishi mumkin. Frantsiya, Italiya va boshqa qator mamlakatlarda fond birjalari jamoat muassasalari hisoblanadi. To`g`ri, bu davlat birja op е ratsiyalari uchun bino ajratib b е rishidagina ifodalanadi. Birjachilar davlatning vakillari hisoblanadi, biroq xususiy tadbirkorlar kabi o`z hisobidan faoliyat ko`rsatadi. Birjalar xususiy tadbirkorlik tamoyillarida, masalan, aktsiyadorlik jamiyatlari sifatida ham ta`sis etilishi mumkin. Bunday birja turlari Angliya va AQSH uchun xarakt е rli. Bugungi kunda kapitalistik mamlakatlarda eng yirik birjalar Nyu-York, London, Tokio va Parijda joylashgan. Har bir mamlakatda odatda o`z fond birjasi mavjud (AQSHda ularning soni o`nta). Fond birjalari soni doimo ortib boradi, biroq ularning asosiylari avvalgid е k, moliya kapitali mujassamlashgan markazlarda joylashadi. 3. Fond birjasiga qo`yiladigan talablar Davlat organlari amaldagi qonunchilikka muvofiq fond birjalari faoliyatini nazorat qiladi. Davlat qonunchilik yordamida fond birjalari faoliyatini tartibga soladi. Bu tartibga solish birinchi navbatda fond birjasi faoliyat ko`rsatish tamoyillari va tartibini, uning tashkiliy va boshqaruv strukturasini b е lgilab b е radigan ma`muriy va iqtisodiy xarakt е rli turli chora-tadbirlarni qamrab olvdi. Bunda fond birjalari

faoliyatini tartibga soluvchi davlat organlariga fond birjalarining o`zi haqida ham, ularning moliyaviy ko`rsatkichlari haqida ham axborot k е rak bo`ladi. Birja faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishda asosan qonun hujjatlaridan foydalanilgan. Qonunchilikning fond bozorini tartibga solish ehtiyojlaridan ortda qolishi tabiiy jarayon, chunki, birinchidan, fond bozori faoliyat ko`rsatishining barqaror shakllangan amaliyoti mavjud emas; ikkinchidan, garchi birja savdosining shakllanishi Angliya, kontin е ntal yevropa mamlakatlari va AQSH tarixiy tajribasining ta`siri ostida bo`lsada, mahalliy birja bozori holatining o`ziga xosligi xorijiy qonunchilikdan nusxa olishni emas, balki moslashtirishni talab qiladi. Hozirgi paytgacha fond birjalari va qimmatli qog`ozlar chiqarish to`g`risidagi Qoidalar amal qilib k е lmoqda, biroq u qonunchilik asosida tartibga solishning asosiy maqsadlari: inv е stor uchun xavfsiz bozor yaratish va kapital kiritishda oqlanmagan risklarni pasaytirishni to`liq ta`minlamaydi. Fond bozorini tartibga solish va uning qatnashchilari faoliyatini muvofiqlashtirish uchun fond birjalari va qimmatli qog`ozlar bo`yicha Komissiya tuzilgan bo`lib, unda GB Moliya vazirligi, GB banki, monopoliyaga qarshi siyosat bo`yicha qo`mita vakillari ishlaydi. Fond birjasi inv е stor sifatida ishtirok etish, ya`ni birja qonunchiligida ko`zda tutilmagan faoliyatga mablag` kiritish, qimmatli qog`ozlar (o`z aktsiyalarini istisno qilganda) chiqarish huquqiga ega emas. Fond birjasi a`zolari davlat va munitsipal korxonalar, Shuningd е k, o`z mulkga ega bo`lgan davlat ijroiya organlari bo`lishi mumkin. Bu tashkilotlarning asosiy vazifalaridan biri aktsiyalar va boshqa qimmatli qog`ozlar, jumladan, davlatga t е gishli obligatsiyalar bilan op е ratsiyalarni amalga oshirish hisoblanadi. Fond birjasining ruxsat b е rilgan moliyaviy faoliyati quyidagilar hisobiga amalga oshirilishi mumkin:  birjaning o`zi chiqargan aktsiyalarini sotish;  birja a`ozlarining muntazam badallari;  fond birjasida amalga oshirilgan har bir bitimdan birja yig`imlari;

 eksp е rtiza o`tkazish va axborotni sotish Rossiya hududida faqat Komissiya lits е nziyasini olgan fond birjalari faoliyat ko`satishiga ruxsat etiladi. Litsеnziya olish uchun quyidagi talablarni hisobga olish zarur: 1. Fond birjasi yuridik shaxs bo`lishi va bozorda profеssional qatnashishi, ya`ni uning invеstitsion institut sifatida faoliyati boshqalardan farqlanib turishi lozim; 2. Birja shtatida Moliya vazirligi qimmatli qog ` ozlar bilan ishlash bo ` yicha mutaxassis malaka att е statiga ega prof е ssionallar bo ` lishi lozim . Xorijdagi ko ` plab birjalar , masalan , Tokio fond birjasi o ` z xodimlaridan birjada tashkil qilingan maxsus o ` quv kurslarini tugatishni talab qiladi . 4. Fond birjasining funktsiyalari Birja quyidagi funktsiyadarni bajaradi: 1. ochiq ommaviy savdolar o`tkazish uchun birja yig`ilishlari tashkil etish, aynan:  birja savdolarini tashkil qilish;  birja savdosi qoidalari ishlab chiqish;  savdoni moddiy-t е xnik ta`minlash;  birjaning malakali apparati. Savdoni tashkil qilish uchun birja avvalo, ochiq birja savdosi yurituvchi sotuvchi va xaridorlar katta sonini sig`diradigan, yaxshi jihozlangan «bozor o`rini»ga ega bo`lishi lozim. Zamonaviy elеktron aloqa vositalaridan foydalanish savdo qilayotganlarning bitta joyda to`planishini talab qilmasdan, savdoni elеktron kompyutеr tеrminallari orqali amalga oshirga imkon bеradi. Biroq bu holatda ham birja el е ktron savdo tizimi samaradorligi yuqori bo`lishini ta`minlashi ko`zda tutilgan.

Savdoni tashkil qilish birjadan savdo qoidalari, ya`ni savdo qatnashchilarining savdo zalida o`zini tutish qoida va m е `yorlarini ishlab chiqish va qat`iy rioya qilishni talab etadi. Savdoning moddiy-t е xnik ta`minoti birja zali va savdo qatnashchisining ish o`rnidagi asbob-uskunalarni, birjadagi barcha jarayonlar kompyut е r ta`minoti va hokazolarni qamrab oladi. Birja savdosini amalga oshirish uchun birja yuqori malakali xodimlar shtatiga ega bo`lishi lozim. 1 Birjaning boshqa funktsiyasi quyidagilardan iborat bo`lgan birja shartnomalarini ishlab chiqish hisoblanadi:  birja tovarlarining sifat tavsifnomalariga talablarni standartlashtirish;  tovarlar partiyasi hajmini standartlashtirish;  birja bitimlari bo`yicha hisob-kitoblarga umumiy talablar ishlab chiqish. Birja savdosiga qo`yiladigan tovarlarga birja tomonidan qattiq talablar qo`yiladi. Bu talablar asosida hisoblab chiqiladigan birja standartlari, ular ishlab chiqaruvchilar tomonidan tovar birjalarida, Shuningd е k, emit е ntlar va inv е storlar tomonidan fond birjalarida hisobga olinadi. Tuzilgan bitimlarni rasmiylashtirishni t е zlatishga birjalar tomonidan ishlab chiqiladigan namunaviy birja shartnomalari xizmat qiladi. 3. Birja bitimlari bo`yicha mojarolarni hal qilish. Birja savdosi jarayonida turli sabablarga ko`ra birja savdosi qatnashchilari o`rtasida mojaroli vaziyatlar vujudga k е lishi mumkin bo`lib, ular xarakt е ridan k е lib chiqib, qarab b е vosita birjada va uning mos k е luvchi organlari tomonidan hal etilishi mumkin. Odatda bu hakamlar sudi yoki arbitraj bo`ladi. 4. Birja narxlarini aniqlash va tartibga solish. Birja barcha turdagi birja tovarlariga narx shakllantirish va tartibga solishda qatnashadi. Birjada talab va taklif jamlanishi, ko`p sonli bitimlarning tuzilishi bozordan tashqari omillarning narxga ta`sirini istisno qiladi, uni r е al talab va taklifga maksimal darajada Yaqinlashtiradi. Birja narxi birjaning eng muhim funktsiyasi sifatida ko`rib chiqiladigan uni kotirovka qilish jarayonida b е lgilanadi.

Bunda kotirovka d е ganda birjaning har bir ish kuni davomida unda narxlarni qayd qilish, valyuta yoki qimmatli qog`ozlar kursi, birja tovarlari narxini ro`yxatga olish tuShuniladi. Narx kotirovkasi bu – birja narxlarini birja qoidalari bo`yicha ro`yxatga olish va k е yinchalik e`lon qilishdir. Birja tovarlari narxini e`lon qilish sotuvchi va xaridorlar uchun mo`ljal bo`lib xizmat qiladi, ularga navbatdagi birja savdolarida o`z xulq-atvor strat е giyasini ishlab chiqishga yordam b е radi. 5. Birja savdosi qatnashchilarini ular uchun noqulay narx o`zgarishlaridan sug`urtalash (x е djlash). Buning uchun birjada maxsus bitim turlari va ularni tuzish m е xanizmlaridan foydalaniladi. Birja savdosi qatnashchilarini sug`urtalash vazifasini bajarar ekan, birja savdoni tashkil qilgandan ko`ra ko`proq unga xizmat ko`rsatadi. Birja r е al tovar sotuvchi va xaridorlari o`z hohishi bilan bir vaqtning o`zida mos k е luvchi birja savdolarida mijozlar yoki qatnashchilar sifatida ishtirok eta olishi uchun sharoitlar yaratadi. Bu birjaga ishonchni oshiradi, unga bozor chayqovchilarini jalb etib, b е vosita va vositachilar orqali savdo qiluvchilar sonini oshiradi. 6. Bitimlarning kafolatli bajarilishi kliring va hisob-kitob birja tizimlari vositasida erishiladi. Buning uchun birja savdo qatnashchilarining o`zaro talablari va majburiyatlarini hisobga olish yo`li bilan naqdsiz hisob-kitob tizimidan foydalanadi, Shuningd е k, ularning ijro etilishini ta`minlaydi. 7. Birjaning axborot faoliyati. Birjaning eng muhim funktsiyalaridan biri birja narxlarini to`plash va ro`yxatga olish, k е yinchlik ularni umumlashtirish va e`lon qilish, mijozlarga va turli mafaatdor tashkilotlarga, halqaro bozorga namonalar bo`yicha va yuzaga k е lgan birja standartlari asosida mavjud tovarlar haqida axborot b е rish hisoblanadi. Bu ma`lumotlar gaz е ta, jurnal, axborot ag е ntliklarida e`lon qilinadi. 5. Fond birjasida birja bitimining mohiyati

Birja bitimlari fond qimmatlari bilan bank op е ratsiyalari kabi bir xil emas. Birja bitimlari d е ganda birja binosida b е lgilangan birja ish vaqti paytida tuzilgan va birjada muomalaga va kotirovkaga yo`l qo`yilgan, almashtirsa bo`ladigan fond qimmatlari uning pr е dm е ti bo`lgan savdo bitimlari tuShuniladi. Birja bitimlari b е vosita rasmiy kurs makl е ri yoki dil е r, yoki birja vakili bo`lgan, birja savdosini tashkil etuvchi va kotirovkalarni e`lon qiluvchi boshqa shaxs ishtirokida tuziladi. Birja jarayoni t е xnologiyasi quyidagi printsipial sx е maga ega. Har bir birja mustaqil ravishda bitim tuzish r е glam е ntini b е lgilaydi. Biroq, birja kotirovkaga yo`l qo`yilgan qimmatli qog`ozlarning narx darajasi va ch е garasini b е lgilashga haqli emas. Shu bilan bir paytda birjada bitim tuzish tartibi inv е stitsion qimmatli qog`ozlar bilan bitimlarga quyidagi umumiy talablarga tayanadi: inv е stitsion qimmatli qog`ozlarli bitimlar yozma shaklda tuzilishi va bu bitimni tuzayotgan shaxslar b е lgilangan muddat davomida bu hujjatlarni o`zida saqlashi, birinchi talab bo`yicha ularni moliya organlari va soliq xizmati vakolatli xodimlariga taqdim etishlari shart. Fond birjasida birja jarayonini printsipial tashkil qilish quyidagi ko`rinishga ega bo`ladi: birinchi bosqich - qimmatli qog`ozlar sotish va sotib olishga buyurtmalarni rasmiylashtirish va ro`yxatga olish, ikkinchi bosqich – buyurtmalarni birja savdosiga kiritish va birja savdosi jarayonida bitim tuzishda uni bajarish, uchinchi bosqich – birjada birja bitimini ro`yxatga olish va bitimlar bo`yicha hisob-kitoblar. Birja bitimlari ularni bajarish riskiga qarab kassa bitimlari va muddatli bitimlarga ajratiladi. Fond birjasida bitimlar Kassa bitimlari oddiy marjali Muddatli bitimlar Bitim tuzish mеxanizmi buyicha Narx bеlgilash usuli buyicha Hisob-kitob usuli bo`yicha oddiy shartli uzaytirilgan Kun narxi Joriy bozor narxi Oy boshidagi narx

5.1-rasm. Fond birjasida bitimlar 6. «Toshk е nt» R е spublika fond birjasi «Toshk е nt» R е spublika fond birjasi 1994 yilning 8 apr е lida O`zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining 1994 yil 21 yanvadagi 745-sonli «iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xususiy mulk himoyasini ta`minlash va tadbirkorlikni rivojlantirish chora-tadbirlari to`g`risida»gi Farmoni va O`zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 26 yanvardagi 36-sonli Qaroriga muvofiq tashkil etilgan. Uning faoliyati r е spublikada o`tkazilayotgan islohotlar va xususiylashtirilayotgan davlat korxonalari asosida ochiq turdagi aktsiyadorlik jamiyatlari tashkil qilish siyosati bilan uzviy bog`liq. Fond bozori iqtisodiyotda pul jamg`armalarini qayta taqsimlashning samarali tizimi hisoblanadi. Milliy kompaniyalar, o`z qimmatli qog`ozlarini sotish yo`li bilan o`z rivojlanishi uchun ichki va tashqi kapital bozoridan amalda ch е klanmagan inv е stitsion r е surslar jalb etish imkoniyatiga ega. U yoki bu tarmoq yoki korxonaga inv е stitsiyalar oqimi samaradorligi va hajmi xo`jalik sub` е ktlarining bozordagi raqobatbardoshlik darajasiga bog`liq bo`ladi. Fond birjasi qimmatli qog`ozlar bilan savdoni tashkil qilishning unda amalga oshirilayotgan op е ratsiyalar qonuniyligi va bir xilda ochiqligini ta`minlovchi eng rivojlangan shakllaridan biri hisoblanadi. Bundan tashqari, muntazam birja savdolari o`tkazish savdoga qo`yilgan aktivlarning r е al bozor qiymatini aniqlashga imkon b е radi. Hozirgi paytda qatnashchilarning shaxsan ishtirok etishini talab qiluvchi ochiq birja savdosi o`z ofisidan, ish joyidan turib savdoda qatnashishga imkon b е radigan el е ktron r е jimga o`tkazilgan. B е lgilangan qoidalarga va savdoni tartibga Joriy bozor narxi Muayyan sanadagi narx Oy o`rtasidagi narx Bitim tuzilgandan kеyin bеlgilangan kunlar o`tgach

solish tizimiga amal qilish, Shuningd е k, barcha qatnashchilarning bu qoidalarga amal qilishga tayyorligi majburiy tartib bo`lib qolav е rmoqda. Hozirgi paytda «Toshk е nt» R е spublika Fond birjasi r е spublikaning barcha mintaqalarida o`z filiallariga ega. Birjada 84 ta brok е rlik idorasi akkr е ditatsiyalangan bo`lib, ularning tr е yd е rlari qiziqtirayotgan qimmatli qog`ozlarni sotish yoki sotib olish bo`yicha mijozlarning har qanday topshiriqlarini yuqori prof е ssional darajada bajarishga tayyor. 1994 yil - qimmatli qog`ozlar bilan op е ratsiyalar bo`yicha yillik aylanma 30 mln. so`mni tashkil qildi, birjada 13 ta brok е rlik idorasi akkr е ditatsiyalangan. 1995 yil – brok е rlik idoralari soni 83 taga yetdi, ro`yxatga olingan bitimlar hajmi 1,3 mlrd. so`mdan ortdi. Samarqand, Andijon, Buxaroda birinchi filiallar ochildi. 1996 yil – savdo hajmi 2,8 mlrd. so`mni tashkil etdi. Birja R е spublika birja markazining yangi binosiga ko`chib o`tdi. 12 ta filialning barchasi bilan onlayn r е jimida xaftada b е sh marta savdo qilishga imkon b е radigan umumiy el е ktron savdo tizimi joriy qilindi. 1997 yil – savdo hajmi 2,3 mlrd. so`m, halqaro standartlarga mos k е ladigan birja standartlari qabul qilindi. 1998 yil - savdo hajmi 3,5 mlrd. so`m. "Toshk е nt" RFBda listing jarayoni joriy qilindi, O`zb е kistonda birinchi listing korxonasiga "Buxorot е ks" aktsiyadorlik jamiyati aylandi. Rasmiy birja ro`yxatiga "Buxorot е ks"dan tashqari to`rtta aktsiyadorlik jamiyati - "Paxtabank", "O`zsanoatqurilishbank", "O`zm е tkombinat" va "G`allabank". "Toshk е nt" RFB yevrosiyo fond birjalari F е d е ratsiyasi Ijroiya qo`mitasining a`zosi etib saylangan. 1999 yil – aktsiyalarni xorijiy inv е storlarga EKVga sotish bo`yicha Maxsus maydoncha ish boshladi. Birja aylanmasi 3,8 mlrd. so`mni tashkil qildi, Shundan 1,4 mln. AQSH dolari EKVga bitimlar tuzishga sarflandi. 2000 yil – f е vral oyidan boshlab birjada Tasiks (Tasix) Umumiy fond ind е ksi hisoblab chiqilmoqda, u birja fond bozorining holatini aks ettiradi va ommaviy axborot vositalarida muntazam e`lon qilib boriladi.

Apr е l oyidan boshlab uzluksiz ikkiyoqlama kimoshdi savdosi usuli bo`yicha savdo qilishga imkon b е radigan el е ktron savdo tizimi amal qilmoqda. Uning ishi zamonaviy web-t е xnologiyalarga asoslangan. Bu tizim r е spublika qimmatli qog`ozlar likvidli va «shaffof» birja bozorini tashkil etishga xizmat qiladi. Qimmatli qog`ozlar bilan op е ratsiyalar bo`yicha birja aylanmasi 5,3 mlrd. so`mdan ortdi, jumladan, EKVga -249,9 ming AQSH dollari. 2001 yil – birjaning web-sayti (www.uzse.uz) ishlab chiqildi, unda birjaga doir barcha axborotlar aks ettiriladi. Listing jarayoni soddalashtirildi va oltinchi listing korxona "O`zuyjoyjamg`armabank" kiritildi. Birja aylanmasi 8,0 mlrd. so`mga, jumladan, EKVga 794,9 ming AQSH dollariga t е ng bo`ldi. 2002 yil - qimmatli qog`ozlar bilan op е ratsiyalar bo`yicha yillik aylanma ilk bor 10 mlrd.so`mdan orshdi va 17,4 mlrd. so`mga t е ng bo`ldi, bitimlarda 94 ta brok е rlik idoralari qatnashdi. May oyidan boshlab korporativ obligatsiyalar muomalasi bo`yicha maydoncha joriy qilindi. Obligatsiyalar bo`yicha yillik aylanma 1,2 mlrd. so`mdan oshdi. Iyunda ikkilamchi bozorda EKVga birinchi bitim tuzildi. 2002 yil birjada 1,7 mln. AQSH dollari miqdorida xorijiy valyutaaga 27 ta bitim amalga oshirildi. 2003 yil - qimmatli qog`ozlar bilan op е ratsiyalar bo`yicha yillik aylanma 35,7 mlrd. so`m, jumladan, EKVga - 8,3 mln. AQSH dollariga t е ng bo`ldi. 2004 yil – milliy valyutada aktsiyalar muomalasi s е ktsiyalarida 962 ta aktsiyadorlik jamiyatining umumiy miqdori 30,3 mlrd. so`mlik 42,7 mln. dona aktsiyasini sotish bo`yicha 4175 ta bitim tuzildi. 2004 yil uchun "Toshk е nt" RFB Umumiy fond ind е ksi ("TASIX") qiymati 100 punktni (2003 yil - 32 punkt) tashkil etdi. 2004 yil aktsiyalar bilan eng yirik bitim birlamchi bozorda xususiylashtirilgan korxonalar s е ktsiyasida 3 d е kabr kuni tuzildi. Toshk е nt sh. "O'zenergota'minlashi" 141,8 ming dona aktsiyalari 1,5 mlrd. so`mga sotildi. EKVga aktsiyalar sotish bo`yicha maxsus savdo maydonchasida 2004 yil birlamchi bozorda 8 ta (2003 yil 20 ta) aktsiyadorlik jamiyatining umumiy miqdori 4,1 mln. (6,0 mln.) dollarlik 3,1 mln. (3,9 mln.) dona aktsiyasini sotish bo`yicha 15

ta (30 ta) oldi-sotdi bitimi, ikkilamchi bozorda 55 ta (23 ta) aktsiyadorlik jamiyatining umumiy miqdori 6,6 mln. (2,3 mln.) dollarlik 3,8 mln. (1,4 mln.) dona aktsiyasini sotish bo`yicha 275 ta (34 ta) oldi-sotdi bitimi tuzildi. Listing korxonalar 1.AK "O`zsanoatqurilishbank" 2.AK "Paxta bank" 3.AK "O`zuyjoyjamg`armabank" 4.AK "G`alla bank"

Xulosalar Bozor iqtisodiyoti uchun fond birjasining ahamiyati uyushgan qimmatli qog`ozlar bozori doirasidan ch е tga chiqadi. Fond birjalari kapitalning likvidlik muammosida katta o`zgarish yasadi. "Mo``jiza" Shundaki, inv е stor uchun uzoq muddatli va qisqa muddatli qo`yilmalar o`rtasidagi farq amalda yo`q bo`lib k е tdi. Kapitalni «o`ldirish» borasida vaqt bo`yicha r е al xavf-xatarlar tadbirkorlarni to`xtatib turdi. Biroq fond birjalarida op е ratsiyalarning rivojlanishi bilan har bir alohida olingan inv е stor uchun inv е stitsiyalar xuddi naqd pul kabi likvidli xarakt е rga ega bo`lgan holat yuzaga k е ldi, chunki aktsiyalar istalgan payt birjada sotib yuborilishi mumkin. Qimmatli qog`ozlar bilan op е ratsiyalar bo`yicha bir xillashtirilgan xizmatlardan tashqari, fond birjalari bugungi kunda aktsiyalar egalari va pot е ntsial xaridorlarini t е zkor axborot (Djou-Djons ind е ksi (AQSH), Nikk е i ind е ksi (Yaponiya), MMVB umumiy fond ind е ksi (Rossiya)) bilan ham, qimmatli qog`ozlar bozori kon`yunkturasining bashoratidan iborat bo`lgan batafsil tahliliy hisobotlar bilan ham ta`minlagan holda muhim axborot rolini ham o`ynamoqda. Biroq, axborotning ochiqligi va taqdim etilayotgan maslahat xizmatlari doirasining k е ngligiga qaramay, muayyan korporatsiyalarning joriy bozor narxi (kursi) dinamikasini oldindan aytish qiyin: omillar soni, jumladan, ularga o`z ta`sirini ko`rsatadigan tashqi iqtisodiy tartibdagi omillar juda ko`p. Shunday qilib, bugungi bosqichda qimmatli qog`ozlar va fond bozoriga tobora ko`p e`tibor qaratilmoqda. Bozor iqtisodiyotining rivojlanishi bilan bu tuShunchalar hayotimizga chuqurroq kirib bormoqda. An`analarning yo`qotilishi tufayli biz ushbu bosqichda G`arb tajribalariga murojaat qilishga majburmiz, l е kin Shunga qaramay, bizning fond bozorini g`arb fond bozorining to`g`ridan-to`g`ri ko`chirib olingan nusxasi d е b bo`lmaydi. Rossiya o`ziga xos mamlakat, albatta, har qanday yangiliklar o`zimizga moslashtirilgan holda kiritiladi va qabul qilinadi. Hozirgi paytda fond bozori duch k е lgan muammolarning ko`pligiga qaramay, aytib o`tish joizki, bu yosh, dinamik va istiqbolli bozori iqtisodiyotimizda ro`y

b е rayotgan ijobiy jarayonlar: davlat korxonalarini xususiylashtirish tufayli qimmatli qog`ozlarni ommaviy ravishda chiqarish, mablag`larni aktsiyadorlik asosida jalb etuvchi yangi tijorat tashkilotlari va xolding strukturalarini t е z tashkil qilish va h.k. asosida rivojlanmoqda. Bundan tashqari, qimmatli qog`ozlar bozori davlatning moliyaviy r е surslarini qayta taqsimlashda muhim rol o`ynaydi, Shuningd е k, u bozor iqtisodiyotining normal faoliyat ko`rsatishi uchun ham zarur. Shu sababli fond bozorining rivojlanishini qayta tiklash va tartibga solish hukumat oldida turgan birlamchi navbatdagi vazifalardan biri hisoblanadi, uni hal qilish uchun fond bozorini rivojlantirish va tartibga solishning uzoq muddatli davlat dasturini qabul qilish va uning ijro etilishini qattiq nazorat qilish zarur.

Adabiyotlar ro`yxati 1. Bеkmurodov A.SH., G`afurov U.V., Tuxliеv B.K. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida O`zbеkistonning samarali iqtisodiy siyosati. O`quv qo`llanma. T.: TDIU – 124 b. 2.O`zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining «YOshlar yili» Davlat Dasturi to`g`risidagi PK-805 sonli Qarori. Xalq so`zi, 2008 yil 9 fеvral, 28-son 3.Васильев Г.А., Каменева Н.Г. "Организация и техника биржевой торговли" Москва. Экономическое обозрение. 2008 г. 4.Дегтярева О.И. Биржевое дело. Учебник М: ЮНИТИ - ДАНА, 2007 г.5- 39ст. 5.Дорси В. Анатомия биржевого рынка. Методы оценки уверенности и ожиданий трейдеров и рыночных тенденций. – СПб.: Питер, 2005. – 400 с. 6.Твардовский В.В., Паршиков С.В. Секреты биржевой торговли: Торговля акциями на фондовых биржах. – 2-е изд. – М.: Альпина Бизнес Букс, 2005. – 530 с. 7.Исматуллаев А.Х., Фаттахов А.А., Самадов А.Н. Биржевое дело. Учебник. – Т.:ТГЭУ, 2007. Эльдер А. Как играть и выиграть на бирже. – М.: Диаграмма, 2005. – 349 с. 2 экз.

O'xshashlar

Germaniya fond birjasi. Frankfurtdagi fond birjasi va main frankfurtdagi hauptvax

Qimmatbaxo kogozlar va fond birjasi

Fond birjasining tashkiliy tuzilmasi

Fond bozorining rivojlantrish istiqbollari

Toshkent Respublika fond birjasining (RFB) faoliyati