Depozıt operatsıyaları hısobı - Iqtisodiyot - Referatlar

Depozıt operatsıyaları hısobı

Yuklangan vaqt:

24.10.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

25.1533203125 KB

Ko'chirib olish

Depozıt operatsıyaları hısobı Reja: 1.Deposit operatsiyalari hisobining tashkil etilishi. 2.Talab qilib olinguncha saqlanadigan depozitlar hisobi. 3.Muddatli va jamg’arma depozitlari bo’yicha operatsiyalari hisobi. 4.Deposit operatsiyalari hisobining tashkil etilishi.

1.Deposit operatsiyalari hisobining tashkil etilishi. Tijorat banklari passiv operatsiyalari hajmi, barqarorlik darajasi va shakllanish manbalari ularning moliyaviy va iqtisodiy samaradorligiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Mamlakatimizda bozor munosabatalarining chuqurlashuvi va iqtisodiy islohotlarning keng qamrovliligi, shuningdek, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi tijorat banklari passiv operatsiyalari, yoinki ularning depozit siyosatining ahamiyatini oshirmoqda. Tijorat banklari depozit siyosati samaradorligini ta’minlash bevosita ularning moliyaviy jihatdan barqaror resurs bazasini shakllantirish imkoniyatini beradi. Shu bois, tijorat banklari depozit siyosati ularning asosiy vazifalaridan biri bo’lib, banklarning aktiv operatsiyalari natijasida shakllantirilayotgan daromadlari hajmi ushbu siyosatning samaradorligiga bevosita bog’liq. “Depozit” so’zi lotincha “dipositum” – “saqlashga topshirilgan buyum” ma’nosini, “siyosat” so’zi grekcha “politike” so’zidan olingan bo’lib, “davlatni boshqarish sa’nati” ma’nosini anglatar ekan. Mamlakatimizda bozor munosabatlarining chuqurlashuvi banklararo raqobatning kuchayishiga olib kelmoqda. Bu tijorat banklari depozit siyosati samaradorligini oshirishni talab etmoqda. Chunki, tijorat banklari jalb qilgan mablag’larining asosiy qismini depozitlar tashkil etadi. Depozitlar bank mijozlari tomonidan qo’yilgan yoki operatsiyalar jarayonida bank hisobvarag’ida ma’lum vaqtgacha saqlanadigan mablag’lar hisobidan shakllantiriladi. Depozit mijozlarning bankka vaqtincha foydalanish uchun bergan mablag’lari bo’yicha bank va mijoz o’rtasida vujudga keladigan munosabatlarni aks ettiradi 12 . Depozitlarning guruhlanishi bo’yicha me’yoriy hujjatlar va iqtisodiy adabiyotlarda keltirilgan manbalar bir-biriga mos kelmaydi. Ayrim manbalarda ular asosan uchta guruhga ajratilsa, ba’zi adabiyotlarda to’rtta guruhga ajralishi ta’kidlanadi, Markaziy bankning depozitlar to’g’risidagi nizomida esa beshta guruhga bo’lingan 13 . Tijorat banklari depozit operatsiyalarini bu tartibda guruhlanishi ularni moliyaviy jihatdan nisbatan barqaror va beqaror mablag’larga hamda to’lovliligi

jihatidan nisbatan qimmat va arzon depozit mablag’lar sifatida tasniflashda muhim ahamiyat kasb etadi. Mablag’larni tashkil topishi jihatidan qimmatli yoki arzon mablag’lar guruhiga ajratish mumkin. Bu erda asosiy e’tibor, depozit operatsiyalari natijasida vujudga keladigan mablag’larga qaratilib, yuqorida qayd etilgan nisbatan barqaror mablag’lar tijorat banklari uchun qimmat resurs manbalarini tashkil etadi. Arzon bank resurslari guruhiga esa o’z – o’zidan aniqki nisbatan beqaror xususiyatga ega mablag’lar kiradi. Tijorat banklari depozit mablag’lari tarkibida talab qilib olinguncha saqlanadigan hisobvaraqlardagi depozitlariga korxona, tashkilot, muassasa va boshqa xo’jalik yurituvchi subyektlarning hisob–kitob va joriy hisobvaraqlarida saqlanadigan pul mablag’lari kiradi. Talab qilib olinguncha saqlanadigan hisobvaraqlardagi depozitlarga bank nisbatan past miqdorda, ayrim hollarda esa umuman foiz to’lovlari to’lamaydi. Shu jihatdan, tijorat banklarining ushbu depozit manbasi beqaror moliyaviy manba sifatida ta’kidlashimiz mumkin. Chunki bank ushbu manbalar hisobidan aktiv operatsiyalarini amalga oshiradigan bo’lsa, uning faoliyatida turli iqtisodiy muammolar vujudga keladi. Ularning asosiylaridan biri vakillik hisobvaraqlari bilan bog’liq taqchillik muammosi hisoblanadi. Tijorat banklari resurslari tarkibida muddatli depozitlar moliyaviy jihatdan barqaror manba hisoblanadi. Ushbu depozit turining nomidan ham ma’lumki, depozit mablag’lar nisbatan uzoqroq muddatga qo’yilib, ularning muddati kamida bir oyni tashkil etishi lozim. O’z navbatida banklar ushbu depozit turi bo’yicha nisbatan yuqori foiz to’lovlarini to’laydi. Muddatli depozitlar oldindan ogohlantirish asosida muddatidan oldin bankdan qaytarib olinishi ham mumkin. Bunda bank mijozga depozit mablag’ini oldindan qaytarib olganligi uchun jarima tarzida shartnomada kelishilgan foiz to’lovlarini to’lamaslik huquqiga ega bo’ladi. Jismoniy shaxslar o’rtasida omonatlarning eng rivojlangan turi – bu jamg’arma depozitlar hisoblanadi. Jamg’armaning ushbu turida bank omonatchiga uning mablag’i harakati, qoldig’i va unga hisoblangan foizlar haqidagi ma’lumotni aks ettiruvchi jamg’arma daftarchasini beradi.

Jamg’arma depozitlarining asosiy turi sifatida rivojlangan mamlakatlar bank amaliyotida keng qo’llanilayotgan depozit sertifikatlarini ko’rsatish mumkin. Boshqa depozitlar guruhiga banklarning yuqorida qayd etilgan depozitlaridan tashqari mijozlarning akkreditiv bo’yicha talab qilib olinguncha bo’lgan davrdan foizsiz depozitlar, shuningdek, amaldagi qoidalarga muvofiq turli ishonchli mablag’lar va shunga o’xshash boshqa moliyaviy operatsiyalar va majburiyatlar bo’yicha depozit hisobvaraqalarini ochishi mumkin 14 . Demak, tijorat banklari depozit siyosati – bank siyosatining ajralmas elementi bo’lib, uning asosiy maqsadi bankning depozit resurslarni shakllantirish, boshqarish bilan bog’liq strategik va taktik faoliyati harakatini ishlab chiqish hisoblanadi. Tijorat banklari resurslarining asosiy qismini jalb qilingan mablag’lar tashkil etadi. Har bir tijorat banki faoliyatida jalb qilingan mablag’lar muhim ahamiyat kasb etadi, chunki tijorat banklarining o’z mablag’lari, asosan, bankni tashkil qilish va shakllantirish bilan bog’liq vazifani amalga oshirsa, jalb qilingan mablag’lar esa, bankning barqaror daromad olish imkoniyatini ta’minlab turadi. Shuning uchun ham, har bir tijorat bankining jalb qilingan mablag’larini doimiy tahlil qilib borish bankning barqarorligini ta’minlash imkonini beradi. Tijorat banklarida puxta o’ylangan depozit va kredit siyosati bo’lishini talab qiladi. Tijorat banklarida depozit va kredit siyosatining to’g’ri tashkil etilganligi, ular orasidagi bog’liqlik va nisbatning optimal tanlanganligigina banklarning samarali faoliyat ko’rsatishi uchun asos bo’lishi mumkin. Depozit operatsiyalarning subyektlari bo’lib bir tomondan tijorat banklari qatnashsa, ikkinchi tomondan: - davlat korxona va tashkilotlari; - moliya, sug’urta, investitsion va trast kompaniyalar; - xususiy korxona va tashkilotlar; - aktsioner kompaniyalar; - banklar va boshqa kredit muassasalari; - qo’shma korxonalar, kooperativlar; - jamoa tashkilotlari va fondlar;

- alohida jismoniy shaxslar yoki ularning birlashmalari qatnashadilar. Depozit operatsiyalarining obyekti bo’lib ehtiyojdan ortiqcha pul mablag’lari (qo’yilmalar) hisoblanadi. Depozit operatsiyalarini tashkil qilishning asosi bo’lib, balans likvidliligi, mijozlarning moliyaviy ahvolining barqarorligi hisoblanadi. Depozit operatsiyalari tijorat banklarining depozit siyosatini amalga oshirish orqali ta’minlanadi, ya’ni:depozit operatsiyalari bank daromadining oshishga yoki kelajakda daromad olishga sharoit yaratishi kerak; - bank balansining likvidliligini saqlash maqsadida depozit siyosatini amalga oshirish kerak; - depozit operatsiyalarini amalga oshirishda muddatli qo’yilmalarga e’tibor qaratish lozim; - depozitlarni jalb kilish va ularni vaqtida qaytarib berish bilan bog’lik bank xizmatlarini rivojlantirish choralarini ko’rish zarur va boshqalar. Pul qo’yuvchilar toifasidan kelib chiqqan holda depozitlar quyidagilarga bo’linadi: - yuridik shaxslar (korxonalar, tashkilotlar) qo’yilmalari; - jismoniy shaxslar qo’yilmalari; Mablag’larni olish shakliga ko’ra depozitlar quyidagilarga bo’linadi: - muddatli depozit mablag’lar; - talab kilib olingunga qadar depozit mablag’lar; - aholining jamg’arma qo’yilmalari. Tijorat banklarining depozit siyoatini ishlab chiqish, birinchi navbatda, depozit siyosatining umumiy va xususiy mezonlarini aniqlab olishni taqozo qiladi. Bunda asosiy e’tibor umumiy mezonlarni belgilab olishga karatiladi. Tijorat banklarida ochiladigan depozitlar (omonat)lar quyidagi turlarga bo’linadi: Talab qilib olinguncha saqlanadigan omonatlar; Jamg’arma omonatlar; Muddatli omonatlar; Omonat sertifikatlari; Banklar omonatlar to’g’risidagi ma’lumotlarni qonun hujjatlarida belgilangan talablarga amal qilgan holda sir saqlanishini ta’minlashlari lozim.

1.Talab qilib olinguncha saqlanadigan depozitlar hisobi. Talab qilib olinguncha saqlanadigan omonatlar omonatchilarning talab qilinishi bilanoq beriladigan omonatlardir. Bank plastik kartalaridagi mablag’lar talab qilib olinguncha saqlanadigan omonatlar hisoblanib, ularning harakati alohida qonun hujjatlariga muvofiq tartibga solinadi. Bank bilan yuridik shaxs, yuridik shaxs tashkil etmagan holda tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi yakka tartibdagi tadbirkor hamda dehqon xo’jaliklarining talab qilib olinguncha saqlanadigan omonat hisobvarag’i bo’yicha vujudga keladigan munosabatlari bank hisobvarag’i shartnomasi bilan tartibga solinadi. Jismoniy shaxslarning talab qilib olinguncha saqlanadigan omonatlari bo’yicha, bank omonatchining birinchi talabiga ko’ra (agar, bank omonati shartnomasi tuzilgan va unda boshqa muddatlar ko’zda tutilmagan bo’lsa) omonatchining tegishli ko’rsatmasi bankka kelib tushgan kunning ertasidan kechikmagan holda uning to’lovlar bo’yicha topshirig’ini bajarishi shart. Jismoniy shaxslarning talab qilib olinguncha saqlanadigan omonatlari bo’yicha tuzilgan bank omonati shartnomasida omonatchi tomonidan omonatning asosiy summasini birinchi talabi bilan qaytarish va belgilangan foizlar to’lash shartlari bo’lishi lozim. 2.Muddatli va jamg’arma depozitlari bo’yicha operatsiyalari hisobi. Bank omonati shartnomasida belgilangan muayyan maqsadga yo’naltiriladigan yoki boshqa shartlar asosida jalb qilingan omonatlar jamg’arma omonatlar hisoblanadi. Jamg’arma omonatlar bo’yicha bank bilan omonatchi o’rtasida bank omonati shartnomasi tuzilishi va omonatchi shartnoma tuzganidan so’ng, bank omonati shartnomasida ko’rsatilgan omonat summasi qo’yilishi shart. Jamg’arma omonatlar bo’yicha bank omonati shartnomasiga muvofiq qo’shimcha mablag’lar kiritilishi mumkin. Qo’shimcha mablag’lar kiritish tartibi bank omonati shartnomasida aniq belgilanishi lozim. Jamg’arma omonatlar maqsadli, yutuqli va boshqa shartlar belgilangan ko’rinishlarda bo’lishi mumkin.

Ma’lum maqsad uchun jamg’ariladigan va qat’iy ravishda shu maqsadga yo’naltiriladigan omonatlar maqsadli jamg’arma omonatlar hisoblanadi. Omonatchiga foizlar yutuq ko’rinishida to’lanadigan omonatlar yutuqli jamg’arma omonatlar hisoblanadi. Yutuqlar pul mablag’lari, omonatga qo’shimcha foizlar hisoblab yozish, buyum va boshqa ko’rinishlarda bo’lishi mumkin. Omonat qo’yishda bank omonati shartnomasida ko’rsatilgan shartlarning bajarilishi bilan omonatdan foydalanish mumkin bo’lgan uchinchi shaxs nomiga qo’yilgan omonatlar shartli jamg’arma omonatlar hisoblanadi. Masalan, “Omonatchi o’quv yurtini tugatgandan so’ng, omonat beriladi” yoki “Voyaga yetgach beriladi” kabi shartlar belgilangan bo’lishi mumkin. Omonatchining xohishiga ko’ra, shartning bajarilish muddati masalan, “20 yilda omonatchi o’quv yurtini tugatgandan so’ng omonat beriladi” kabi belgilar bank omonati shartnomasida ko’rsatilishi mumkin. Omonatchi jismoniy shaxslar xohishlariga qarab, bank jamg’arma omonat hisobvaraqlari bo’yicha operatsiyalarni amalga oshirishi mumkin. Masalan, omonatchi topshirig’i asosida bank uning jamg’arma omonat summasini bankdan olingan kredit va unga hisoblangan foizlar to’loviga, kommunal to’lovlarni amalga oshirish uchun yo’naltirilishi mumkin. Agar omonatchi jamg’arma omonatni bank omonati shartnomasida ko’rsatilgan holatlar yuz bergunga qadar qaytarib berishni talab qilish niyatida bo’lsa, u o’zining bu niyatidan bankni omonatni olishni mo’ljallayotgan sanadan kamida bir oy oldin xabardor qilishi lozim. Bank omonati shartnomasida belgilangan muddat tugaganidan keyin qaytarish sharti bilan jalb qilingan omonatlar muddatli omonatlar hisoblanadi. Muddatli omonatlar bo’yicha bank bilan omonatchi o’rtasida muddatli bank omonati shartnomasi tuzilishi va omonatchi shartnoma tuzilganidan so’ng, muddatli bank omonati shartnomasida ko’rsatilgan omonat summasini qo’yishi shart. Qo’shimcha mablag’lar kiritish tartibi muddatli bank omonati shartnomasida belgilanishi lozim.

Agar omonatchi muddatli omonatni muddati tugagunga qadar qaytarib berishni talab qilish niyatida bo’lsa, u o’zining bu niyatidan bankni omonatni olishni mo’ljallayotgan sanadan kamida bir oy oldin xabardor qilishi lozim. Muddatli omonatlar quyidagi muddatlar bo’yicha tasniflanadi: muddati 30 kungacha bo’lgan omonatlar; muddati 90 kungacha bo’lgan omonatlar; muddati 180 kungacha bo’lgan omonatlar; muddati 365 kungacha bo’lgan omonatlar; muddati 365 kundan ortiq bo’lgan omonatlar. Omonatchi muddatli omonat summasini muddat tugaganidan keyin muddatli bank omonati shartnomasida nazarda tutilgan holatlar vujudga kelganidan keyin qaytarib berishni talab qilmagan hollarda, agar muddatli bank omonati shartnomasida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo’lmasa, shartnoma omonatni talab qilib olinguncha saqlanadigan omonatlar shartlari asosida uzaytirilgan deb hisoblanadi. Bank tomonidan jalb qilingan omonatlar bo’yicha foizlar hisoblanadi va omonatchiga to’lab beriladi. Omonatlar bo’yicha foizlar 2004 yil 30 yanvardagi №-1306-sonli “Tijorat banklarida foizlarni hisoblash to’g’risida”gi Nizom asosida amalga oshiriladi. Omonatlarga to’lanadigan foiz stavkalari banklar tomonidan qonun hujjatlari talablari doirasida belgilanadi. Bank omonati shartnomasida to’lanadigan foizlar miqdori haqida shart bo’lmagan taqdirda, bank talab qilib olinguncha saqlanadigan omonatlarga to’lanadigan miqdorda foizlar to’lashi shart. Agar bank omonati shartnomasida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo’lmasa, bank talab qilib olinguncha saqlanadigan omonatlarga to’lanadigan foizlar miqdorini o’zgartirish huquqiga ega. Bank foizlar miqdorini kamaytirgan taqdirda, foizlarning yangi miqdori foizlar kamaytirilganligi haqida omonatchilarga xabar berilganidan keyin qo’yilgan omonatlarga nisbatan qo’llanadi. Agar bank omonati shartnomasida

boshqa muddat nazarda tutilgan bo’lmasa, ushbu xabarga qadar qo’yilgan omonatlarga nisbatan kamaytirilgan foizlar miqdori tegishli xabar berilgan paytdan bir oy o’tganidan keyin qo’llanadi. Bank, omonat foizlari miqdorini kamaytirganligi haqida shaxsan har bir omonatchini rasmiy ravishda xabardor qilishi lozim. Jamg’arma va muddatli omonatlar bo’yicha bank omonati shartnomasida belgilangan foizlar miqdorini, agar shartnomada boshqacha tartib belgilangan bo’lmasa, bank tomonidan bir tomonlama kamaytirilishi mumkin emas. Ushbu omonatlar bo’yicha mablag’lar omonatchining talabi bilan unga qaytarilgan hollarda, agar shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilgan bo’lmasa, omonat bo’yicha foizlar to’lanmaydi. Bank omonati summasiga foizlar omonat bankka tushgan kunning ertasidan boshlab, to u omonatchiga qaytarilgan yoki boshqa asoslarga ko’ra omonatchining hisobvarag’idan o’chirilgan kundan oldingi kungacha yoziladi. Omonatchining hisobvarag’i xatlanganligi oqibatida bank ushbu hisobvaraqdagi mablag’lardan foydalana olmagan davr uchun foizlar yozilmaydi. Agar bank omonati shartnomasida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo’lmasa, bank omonati summasiga foizlar har bir oy o’tganidan keyin omonatchining talabi bilan omonat summasidan alohida to’lanadi, bu muddatda talab qilib olinmagan foizlar esa foizlar yoziladigan omonat summasiga qo’shilib boradi. Omonatga topshirilgan mablag’ qo’yilgan kunning o’zida to’liq yoki qisman qaytadan berilsa, foizlarni hisoblashda omonat berilgan kun hisobga olinmaydi. Qo’shimcha mablag’lar qabul qilinganda, foizlar hisoblash uchun operatsiya amalga oshirilgan kundan keyingi kundan boshlab, to u omonatchiga qaytarilgan yoki boshqa asoslarga ko’ra omonatchining hisobvarag’idan o’chirilgan kundan oldingi kungacha yoziladi. Banklar omonatchilar bilan kelishilgan holda omonat bo’yicha foizlarni oldindan to’lab berishi mumkin. Agar omonatchi omonat summasini muddatdan

oldin olish niyati bo’lsa va omonatning haqiqatda saqlangan muddatiga hisoblangan foizlar summasi avans tariqasida oldindan berib yuborilgan summadan kam bo’lsa, o’rtadagi farq omonat summasidan chegirib qolinadi. Talab qilib olinguncha saqlanadigan omonat omonatchining talabi bilan, shuningdek, muddatli va jamg’arma omonatlar muddati tugashi bilan qaytarilganda, shu paytgacha yozilgan hamma foizlar to’lanadi. Tijorat banklari resurslarining asosiy qismini jalb qilingan mablag’lar tashkil qiladi. Har bir tijorat banki o’z faoliyatida jalb qilingan mablag’lar muhim ahamiyat kasb etadi, chunki tijorat banklarining o’z mablag’lari asosan bankni tashkil qilish va shakllantirish bilan bog’liq vazifani amalga oshirsa, jalb kilingan mablag’lar esa bankning barqaror daromad olish imkoniyatini ta’minlab turadi. SHuning uchun ham xar bir tijorat bankining jalb kilingan mablag’larini doimiy taxlil kilib borish bankning barkarorligini ta’minlash imkonini beradi. Tijorat banklarida puxta uylangan depozit va kredit siyosati bo’lishini talab qiladi, banklarda ushbu siyosatlarning to’g’ri tashkil etilganligi ular orasidagi bog’liqlik va nisbatning optimal tanlanganligini banklarning samarali faoliyat ko’rsatishi uchun asos bo’lishi mumkin. Tijorat banklari tomonidan jismoniy va yuridik shaxslarning pul mablag’larini bankga jalb kilish bilan bog’liq operatsiyalar depozit operatsiyalari deyiladi. Depozit operatsiyalari yordamida tijorat banklarining 90 foizdan ortiq passivlari tashkil qilinishi mumkin. Depozit operatsiyalarini tijorat banklari o’zlarining depozit siyosatlari asosida olib boradilar. Tijorat bankining depozit siyosati uning kredit siyosati, foiz siyosati va boshka faoliyat turlari bilan chambarchars bog’lik bo’lib, banklarning resurs bazasini mustaxkamlash va uning barqarorligini ta’minlashga qaratilgandir. Depozit operatsiyalarini amalga oshirishda bu operatsiya turining obyekt va subyektini aniqlash lozim.

O'xshashlar

Kassa muomilalarini hisobga olish

Jismoniy shaxslar tomonidan majburiyatlarni bajarilishi va nazorat qilish

Korxona biznes rejasi tushunchasi va ularni tuzish tartibi

Talab va taklif - ishlab chiqarish faoliyatining asosi

Mikroiqtisodiyot fanining predmeti va o‘rganish uslubi