Davlatlar tipologiyasi - Iqtisodiyot - Referatlar

Davlatlar tipologiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

116.5 KB

Ko'chirib olish

Davlatlar tipologiy a si Reja: 1. Davlat va «prinsipal-agent» muammosi 2. «Shartnomaviy» davlat 3. «Ekspluatatorlik» davlati 4. Davlat xususiyatini baholashning empirik usullari

1. Davlat va «prinsipal-agent» muammosi Davlatni fuqarolar va davlat apparati o`rtasidagi ijtimoiy shartnoma orqali ta’riflash «prinsipal-agent» muammosini oldingi o`ringa suradi. Bu yerda birinchi galda kim «prinsipal» va kim «agent» ekanligini aniqlab olish talab etiladi. Javob umuman aniq emas. Fuqaro ham, davlat ham ikki taraflama rol o`ynaydi. Bir tomondan, fuqaro davlatga ayrim funksiyalarning bajarilishini yuklagan holda uning tarkibini belgilaydi, ya’ni u «prinsipal» , davlat esa «agent» hisoblanadi. Ikkinchi tomondan, fuqaro «agent» rolida ishtirok etib, shartnomalar bajarilishining kafili sifatida davlatning qarorlariga bo`ysunadi. J.Byukenen ushbu ikki taraflamalilikni «bo`ysunuvchining paradoksi» deb nomladi: inson o`zini bir vaqtning o`zida ham davlat boshqaruvining ishtirokchisi – ob’ekti sifatida, ham o`zi tanlamagan xatti-harakat me’yorlariga amal qilishga majbur etiladigan sub’ekt sifatida qabul qiladi. Shunday qilib, «prinsipal-agent» muammosi mazkur holatda ikki taraflama xususiyatga ega va uni quyidagi sxema yordamida tasvirlash mumkin: «Prinsipal-agent» modeli davlatning faoliyat ko`rsatishi bilan bog`liq quyidagi xavf-xatarlarni aniqlash imkonini beradi. Birinchidan, davlat buyuk monstr – Leviafanga aylanib, o`z nazorati sohasini tomonlar bilan aniq kelishilgan bitimlar doirasidan tashqariga ham yoymaydimi, degan xavf-xatar haqida 1651 yildayoq mashhur ingliz faylasufi Tomas Gobbs o`zining aynan «Leviafan» deb nomlanuvchi kitobida ogohlantirgan edi. Ikkinchidan, bir tomondan, davlat kuch ishlatishni qo`llash uchun monopoliya huquqidan foydalangan holda, fuqarolarning Individ Davlat Kafolat : prinsipial-davlat , agent - individShartnoma: prinsipial-individ , agent-davlat 1- rasm . “ Prinsipial-agent ” munosabati taxlili

manfaatlarini inkor etmaydimi? Ikkinchi tomondan, fuqarolar davlat tomonidan ko`rsatiladigan xizmatlar haqini to`lashdan bosh tortishga urinib, huddi jamoat transportidagi oddiy chiptasiz kimsa kabi, o`zlarini opportunistlarcha tutishmaydimi? Chunki davlat xizmatlari va jamoat transporti xizmatlari ijtimoiy farovonlik xususiyatiga ega. Ikki taraflama « p rinsipal-agent» muammosining qay tarzda hal etilishiga qarab, davlatning turli modellari shakllanadi. Nazariy jihatdan yakka hisob-kitoblardan hosil bo`lgan davlat shartnoma vositasi sifatida, murakkab almashuvga ko`maklashish va uni amalga oshirish vositasi sifatida paydo bo`ladigan davlatdan mutlaq farq qiladi. O`z navbatida , davlatning ikkita ideal modeli mavjud. Biz, D.Nort bo`yicha, «shartnomaviy» deb ataydigan birinchi model yuqorida sanab o`tilgan muammolarni hal etish chog`ida paydo bo`ladi. Ikkinchi – «ekspluatator» modeli unda davlatning ham, fuqaroning ham opportunistik xatti-harakatiga to`siq mavjud bo`lmagan davlat faoliyatini yoritadi. O`zaro munosabatlarning ikkala tomoni ham, bir-birida birinchi navbatda dushmanni ko`rgan holda, o`z zimmasiga olgan majburiyatlarni ado etmaydi. Shu o`rinda har bir modelni batafsil ko`rib chiqamiz. 2. «Shartnomaviy» davlat Shartnomaviy davlatning qisqacha ta’rifi shunday bo`ladi: bu – faqat unga fuqarolar tomonidan topshirilgan huquqlar doirasida va ularning manfaatlari yo`lida kuch ishlatish monopoliyasidan foydalanuvchi davlat, fuqarolar esa soliqlarni to`lashga majburiyat deb emas, balki o`z zimmasiga ixtiyoriy ravishda olingan majburiyat sifatida qaraydi. Boshqacha aytganda, davlatning roli ularda mulkchilik huquqlarini himoya qilishni davlat ixtiyoriga topshirish qulay bo`ladigan bitimlar doirasi bo`yicha kafil roli bilan chegaralanadi. Transaksiya xarajatlari nolga teng bo`lmagan taqdirda, mulkchilik huquqlarini himoya qilish funksiyasidan tashqari, davlat Kouz nazariyasida yoritilgan huquqlarning optimal taqsimlanishini ko`zda tutgan holda ularni tafsirlash jarayoniga ham aralasha boshlaydi. Shunday qilib, shartnomaviy davlatning maqsadi huquqlarni ularni

optimal tarzda tasarruf etishga qodir bo`lgan iqtisodiy sub’ektlar qo`liga topshirish asosida mulkchilik huquqlarining jamiyatning umumiy daromadini oshiradigan tarzda taqsimlanishiga erishishdan iborat. Q anday shar o itda shartnomaviy davlat mavjud bo`ladi? 1. Davlat faoliyatining aniq konstitutsiyaviy doiralarining mavjud bo`lishi. Konstitutsiyada shaxslar tomonidan davlatga topshiriladigan va hech bir sharoitda begonalashtirilishi mumkin bo`lmagan huquqlar eksplitsit tarzda kelishilgan. Bundan tashqari, davlat apparatining o`zi ular asosida faoliyat ko`rsatadigan me’yorlar aniq ifodalangan 1 . 2. Fuqarolarning davlat faoliyatida ishtirok etishi mexanizmlarining mavjud bo`lishi. Fuqarolar davlat faoliyatida ishtirok etishining siyosiy mexanizmlari jumlasiga demokratik tartibotlar kiradi. Biroq demokratiya me’yorlari o`z o`zicha yetarli emas, ular fuqarolar ishtirokining barqaror an’analariga tayanishi lozim, ular ba’zan fuqarolarning umumiy farovonlikning o`sishini ta’minlashdagi roli tufayli ijtimoiy sarmoya deb ataladi. Iqtisodiy sohada fuqarolar ishtirokining an’analari alohida firmalar darajasida o`zini o`zi boshqarishni rivojlantirish shaklini qabul qiladi. Ish o`rnidagi demokratiya umuman jamiyatni demokratlashtirishning unsuri hisoblanadi: inson, agar u davlatni demokratik boshqarishda faol ishtirok etishga intilsa, o`zining kundalik turmushida demokratik o`zini o`zi boshqarish tajribasiga ega bo`lishi lozim. 3. Mulkchilik huquqlarini taqsimlashning asosiy muqobil mexanizmi sifatida bozorning ex ante institutining mavjud bo`lishi . Davlat mulkchilik huquqlari ni ng bozorda nolli transaksiya xarajatlari chog`ida erishilishi mumkin bo`lgan tarzda taqsimlanishiga erishishni ko`zlaydi. Shuning uchun davlat vaqti- vaq t i bilan bozorga taqqoslanmagan holda faoliyat ko`rsata olmaydi. 4. Mulkchilik huquqlarini tafsirlash va himoya qilish muqobil mexanizmlarining mavjudligi. «Ovoz»dan foydalanish, ya’ni fuqarolarning davlatning faoiyatida ishtirok etishi bilan bir qatorda «chiqish» - shaxslarning shartnomalar bajarilishining boshqa kafillariga murojat etishining muqobil 1 Тамбовцев В. Государство и переходная экономика: пределў управляемости, с. 80-81

variantlari ham mavjud bo`lishi kerak. Muqobil kafillar sifatida boshqa davlatlar, davlatni nazorat qiluvchi guruhga muholifat, mafiya, ijtimoiy guruh, hakamlar sud’yasi ishtirok etishi mumkin. Substitutlar qanchalik takomillashgan bo`lsa, davlat shunchalik kam darajada erkinlikka ega, umumiy daromadning shunchalik katta ulushi fuqarolarning qo`llariga tegadi. Shu nuqtai nazardan bir davlat mintaqalari o`rtasidagi hamda davlatlar o`rtasidagi migratsion oqimlar insonlarning samarasiz davlat apparatiga qarshi «oyoqlari» bilan ovoz berish istagini aks ettiradi. Umuman olganda mulkchilik huquqlarini tafsirlash va himoya qilish mexanizmlarining «bozori» haqida gapirish mumkin. Ushbu bozorda shaxslar nafaqat muayyan jamiyat doirasidagi mavjud muqobil variantlar o`rtasida tanlaydi, balki boshqa mamlakatlarda mavjud bo`lgan, tarixda yoki nazariyada mavjud bo`lgan muqobil variantlarni ham hisobga olishadi. Sharqiy Yevropa mamlakatlarida bunday bozor ayniqsa yaqqol ifodalangan: ushbu bozorning davlatni uning shartnomalarning muqobil kafillari bilan raqobatlashishi jarayonida isloh qilishdagi rol i o`ta muhim. 3. «Ekspluatatorlik» davlati Shartnomaviy davlatdan farqli o`laroq ekspluatatorlik davlati o`z daromadini (soliq tushumlarini), aniqrog`i, - davlat apparatini nazorat qiluvchi guruhning daromadini oshirish uchun majbur qilish monopoliyasidan foydalanadi. Ekspluatatorlik davlatining mulkchilik huquqlarini tafsirlash va himoya qilishdagi asosiy maqsadi «mulkning boshqaruvchi rentasini oshiruvchi tarkibiga» erishishdan iborat, hatto agar bunga umuman jamiyat farovonligiga ziyon yetkazib erishilsada. (Masalan, qirollar o`rta asrlar korporatsiyalariga hunarmandchilikning rivojlanishi va texnika taraqqiyotiga to`sqinlik qiluvchi ko`plab huquqlarni topshirib, buning o`rniga barqaror tushumlar manbasiga erishgan.) Bundan tashqari, davlat unga ijtimoiy shartnoma bilan berilgan doiralar bilan chegaralanmaydi, davlat apparati insonlar o`rtasidagi o`zaro hamkorlikning yangi sohalariga doimiy ekspansiyani amalga oshiradi, bu hol ekspluatatorlik davlatining

o`z daromadlarini va davlat byudjeti orqali o`tuvchi resurslar hajmini oshirishga intilishi bilan izohlanadi. Ekspluatatorlik davlati faoliyatidan ko`riladigan zararni faqat og`ir soliqlar (nohaq yig`imlar) va mulkchilik huquqlarini taqsimlash muntazam va oldindan aytib bo`ladigan xususiyatga ega bo`lgan taqdirda qisqartirish mumkin. Og`ir soliqlarning oldindan aytib berilishi davlatning ham, uning fuqarolarining ham manfaatlariga xizmat qiladi, bunda davlat uzoq muddatli istiqbolda barqaror daromadga ega bo`ladi, fuqarolar esa o`z faoliyatini davlatga ajratmalarning yuqori, lekin oldindan ma’lum bo`lgan darajasini hisobga olgan holda rejalashtirish imkoniyatiga ega bo`ladi. Shu nuqtai nazardan ekspluatatorlik davlati ko`p jihatdan mafiya bilan umumiylikka ega – ularning ikkalasi ham o`zi nazorat qiladigan hududa yashovchilardan soliq yig`sada, lekin ayni paytda «chegarani biladigan» va buning ustiga ularni «o`g`irlash va qochish» tamoyili bo`yicha harakat qiluvchi «qo`nimsizlar»dan himoyalovchi «o`troq» banditga o`xshaydi. Ekspluatatorlik davlatining faoliyat ko`rsatishida majbur qilish salohiyatining fuqarolar o`rtasida taqsimlanishi muhim rol o`ynaydi. Chunki aynan shaxs yoki kuch ishlatining katta imkoniyatiga ega bo`lgan guruh davlat apparatini nazorat qiladi va kuch ishlatishni qo`llash monopoliyasini qo`lga kiritadi. Aynan shuning uchun harbiy texnologiyaning rivojlanishi ekspluatatorlik davlati faoliyatining asosiy omillaridan biriga aylanadi. Bu esa, o`z navbatida, uning ichki beqarorligini nazarda tutadi. Haqiqatdan ham, harbiy texnologiyaning o`zgarishi kuch ishlatish salohiyatining turli aholi guruhlari o`rtasida qayta taqsimlanishiga, demak, davlat apparatini nazorat qiluvchi guruhning almashishiga olib keladi. Davlatning ekspluatatorlik modelidan shartnomaviy modelga o`tish ham mumkin. Bundan davlat qurilishi dinamikasining, demak, mulkchilik huquqlari tarkibi dinamikasining tebrantirib turuvchi xususiyati haqidagi faraziya kelib chiqadi. Rentani undirishga yo`naltirilgan tizimdan keyin samaradorlikni oshiruvchi tizim kelishi muqarrar va aksincha. 4. Davlat xususiyatini baholashning empirik usullari

Davlatning xilini aniqlash (shartnomaviy yoki ekspluatatorlik) davlat byudjetining tarkibini tahlil qilish imkonini beradi. Firmaning balansi kabi davlat byudjeti ham institutsional tahlil uchun zarur bo`lgan yetarli miqdo r dagi axborotni beradi. Talab etiladigan ma’lumotlar qabul qilingan va real ijro etilgan davlat byudjeti daromadlar va xarajatlar qismlarining qator moddalarida mujassamlangan. Bundan tashqari, agar byudjet taqchilligi mavjud bo`lsa, uni qoplash usullari davlatning muhim xarakteristikasi hisoblanadi . Quyida d avlat byudjetining taxminiy tarkibini keltiramiz: DAROMADLAR XARAJATLAR Soliq daromadlari, shu jumladan: foyda solig`i darmoad solig`i qo`shilgan qiymat solig`i maxsus soliqlar aksizlar eksport-import bojlari resurs to`lovlari letsenziyalar Soliqdan tashqari daromadlar, shu jumladan: tashqi iqtisodiy faoliyatdan daromadlar davlat mulkida bo`lgan aktivlar davlat zahiralarini amalga oshirish Byudjet kreditlarini qaytarish Maqsadli byudjet fondlari Iqtisodiyotga byudjet kreditlari Tashqi iqtisodiy faoliyat Ijtimoiy-madaniy tadbirlar Fan Mudofaa Huquqni muhofaza qilish faoliyati Adliya Davlat boshqaruvi Davlat zahiralarini to`ldirish Favqulodda holatlar bo`yicha xarajatlar Xizmat ko`rsatish hamda tashqi va ichki qarzni to`lash Mahalliy byudjetlarni moliyalash Jami Jami Taqchillik

Davlatni u yoki bu xilga kiritishning birinchi mezoni – bu daromadlar turli moddalarining nisbati. Soliqdan tashqari tushumlarning ulushi qanchalik yuqori bo`lsa, davlatning iqtisodiyotga aralashuvi shunchalik faol bo`ladi – bunday holatda uning roli shartnomalar bajarilishining oddiy kafili doirasidan tashqariga chiqadi. Byudjet soliqdan tashqari daromadlari ulushining dinamikasi barqaror tendensiyaning mavjudligi haqida gapirish imkonini bermaydi . Buning ustiga turli xildagi soliq tushumlari nisbatining tahlili ularning musodara xususiyati haqida (renta to`lovlari va maxsus soliqlar ustinlik qilishida), yoki soliq tizimining ishlab chiqarish faoliyatini rag`batlantirish maqsadlariga bo`ysunishi («bozor» soliqlari: foyda solig`i, QQS, aksizlar, daromad solig`i, mol-mulk solig`i ustunlik qilgan holatda) haqida fikr yuritishga imkon beradi. Ta’kidlash lozimki, byudjetda «bozor» soliqlarining ulushi barqaror qisqarish tendensiyasiga ega . Shuningdek , soliqlarning yig`ilishi, ya’ni amaldagi soliq tushumlari va soliq solish bazasining real miqdorlaridan kelib chiqib hisoblab yozilgan soliqlar o`rtasidagi nisbat to`g`risidagi ma’lumotlar ham muhim axborotni o`zida mujassamlantir adi . Soliqlarning yig`ilishi qanchalik yuqori bo`lsa, davlat shartnomaviy modelga shunchalik yaqin bo`ladi. Ikkinch mezon – davlat xarajatlarining tarkibi va birinchi navbatda real moliyalangan hamda davlat byudjeti to`g`risidagi qonunda qayd etilgan xarajatlar nisbati. Ekspluatatorlik davlatida uning majbur qilish salohiyatini saqlab qolish va kuchaytirish bilan bog`liq xarajatlar («kuch ishlatuvchi» vazirliklarni saqlab turish xarajatlari) hamda bevosita davlat apparatini saqlab turish uchun yo`naltirilgan xarajatlarni moliyalashning ustuvorligi o`rin tutadi. Mudofaa, huquqni muhofaza qilish faoliyati va davlat apparati xarajatlarni katta tayyorgarlik bilan amalga oshiradi. Xarajatlar moddalari Huquqni muhofaza qilish faoliyati (adliyasiz) Ijtimoiy-madaniy tadbirlar Davlat boshqaruvi

Xalqaro faoliyat (shu jumladan davlatning tashqi qarziga xizmat ko`rsatish) Mudofaa Uchinchi mezon – byudjet taqchilligini moliyalash usullari. Byudjet taqchilligini qoplashning uchta asosiy usuli – markaziy bankning hukumatga kreditlari, tashqi va ichki qazlardan ekspluatatorlik davlati birinchisini afzal ko`radi. Bundan tashqari, markaziy bankning kreditlaridan foydalanish davlatga musodara xususiyatiga ega bo`lgan «inflyatsiya solig`i» (senoraja) orqali daromad olish imkonini beradi. Aksincha, shartnomaviy davlat byudjet taqchilligini moliyalashning eng kam inflyatsiya usuli – tashqi bozordagi qarzlarni afzal ko`radi. Ichki bozordagi qarzlar uzoq muddatli davrda inflyatsiya xavfini tug`diradi va jamiyat umumiy farovonligining o`sishiga to`sqinlik qiladi, chunki moliyaviy resurslar real sektordan davlat qarz majburiyatlari bozoriga oqib ketadi. Byudjet taqchilligini moliyalash usuli MB kreditlari , Tashqi kreditlar , qimmatli qog`ozlar (DqMO) Xazina maajburiyatlari Xulosa Davlatning ikkita ideal xilini taqqoslashga yakun yasaymiz: Shartnomaviy Ekspluatatorlik Maqsadi Jamiyat a’zolarining umumiy daromadi (YaIM)ni ko`paytirish, transaksiya xarajatlarini pasaytirish Davlat apparatini nazorat qiluvchi guruhning rentasini (soliq tushumlarini) ko`paytirish Vazifalari (funksiyalari) Shaxslar o`rtasidagi qator bitimlarda kafillik, mulkchilik huquqlarini tafsirlash va himoya qilish Kafil roli bilan chegaralanmagan holda iqtisodiy va ijtimoiy o`zaro hamkorlikka faol aralashish

Vositalar (majbur qilish monopoliyasidan foydalanish ) Ijtimoiy shartnoma va konstitutsiyaviy doiralar bilan chegaralangan Davlatni nazorat qiluvchi guruhning siyosiy irodasiga bog`liq «Prinsipal- agent» muammosini hal etish mexanizmlari Prinsipal – fuqaro: demokratik nazorat mexanizmlari, konstitutsiyaviy doiralarning mavjudligi, muqobil variantlarning mavjudligi. Prinsipal – davlat: qonunga ixtiyoriy bo`ysunish me’yorlarini yoyish Prinsipal – fuqaro: mavjud emas. Prinsipal – davlat: majbur qilish va kuch ishlatishdan foydalanish, har tomonlama nazoratni amalga oshirishga urinish Byudjet cheklovlari Q at’iy, byudjetni tasdiqlashning demokratik tartiboti bilan cheklangan Yumshoq Daromadlarni ng asosiy moddalari Birinchi navbatda «bozor» soliqlaridan tushumlar Musodara soliqlari va soliqdan tashqari tushumlar Xarajatlarning asosiy bandlari Adliya, huquqni muhofaza qilish faoliyati Mudofaa, davlat boshqaruvi, huquqni muhofaza qilish faoliyati Byudjet taqchilligini qoplashning asosiy usullari Tashqi bozordagi qarzlar MBning hukumatga qarzlari, ichki bozordagi qarzlar, musodara solig`ining turi sifatida majburiyatlarni bajarishdan bosh tortish ham mumkin Byudjet daromadlari (YaIMga nisbatan %da) Aholidan soliqlar (daromad solig`i) Foydadan soliq (korporatsiyalardan) 8,4 2,0

Ijtimoiy to`lovlar (ijtimoiy sug`urta to`lovlari) Boshqalar (aksizlar, sotishdan soliqg`lar, mol-mulk solig`i) Jami daromadlar 7,1 1,7 19,2 1. Fuqarolar ichki terrorizm tahdidi yuz tutib turganda hal etishlari majbur bo`lgan muammoviy holatlarga institutsional izoh bering: xavfsizlik uchun xususiy xarajatlarni oshirish yoki huquqni muhofaza qilish faoliyatiga yo`naltiriladigan davlat mablag`laridan samarali foydalanish kafolatlarini yaratish. 2. Yanosh Kornaining quyidagi fikr ini qanday tushunasiz: «Soliq tizimi mumkin qadar betaraf bo`lishi kerak. Asoslangan istisnolardan tashqari, davlat fuqarolarni soliqlar tizimi orqali rag`batlantirishi yoki jazolashi mumkin emas»?

Adabiyotlar : 1. Va h obo v A. va bosh q alar. Budjet - soli q siyosati yaxlitligi. O‘q uv qo‘ llanma. - T.: I q tisod va moliya. 2005.285 b. 2. Va h ob o v A. va bosh q alar . Moliyaviy va bosh q aruv ta h lili. Darslik. T.: Shar q 2005. 220 b. 3. Mali k ov T., Xaydarov N. Davlat budjeti . O‘q uv qo‘ llanma, T . : "IQT1SOD-MOLIYA", 2007, 84 b. 4. M alikov T., Xaydarov N. Budjet daromadlari va xarajatlari . O‘q uv qo‘ lla n ma, T . : "IQTISOD-MOLIYA", 2007, 245 b. 5. M aliko v T., Xaydarov N. Budjet: tizimi, tuzulmasi, jarayoni . O‘q uv qo‘ llanma, T .: "IQTISOD-MOLIYA", 2008, 84 b. 6. Yo‘l dosh e v Z ., Malikov T. Uy x o‘ jaligi moliyasi. O‘q uv qo‘ llanma, T .: "IQTISOD-MOLIYA", 2008, 105 b. 7. Неshитой А.С. Финансы. Уchебник.-М.:”Даshков и К”, 2007. 512 с. 8. Романовский В.М. Уchебник.-М.:”Юрайт”, 2008. 462 с.

O'xshashlar

Davlatlar iqtisodiy rivojlanishi

Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligi mamlakatlarida soliq tizimini tuzilishi

Boshqa davlatlar soliq tizimi va ba’zi bir soliq turlarining uziga xos xususiyatlari

Prognozlashtirishning axborot bazasi

Raqobatning iqtisodiy tabiatini tizimli tahlili