Raqobatning iqtisodiy tabiatini tizimli tahlili - Iqtisodiyot - Referatlar

Raqobatning iqtisodiy tabiatini tizimli tahlili

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

181 KB

Ko'chirib olish

Raqobatning iqtisodiy tabiatini tizimli tahlili Reja: 1.Raqobat va raqiblik tabiati 2.Raqobat tipologiyasi va raqobat turlari tavsifnomasi 3. Raqobatli strategiyalarning turli xil darajasi

1. Raqobat va raqiblik tabiati Raqobat ko‘p qirrali iqtisodiy hodisa bo‘lib, u bozorning barcha sub’ektlari o‘rtasidagi murakkab munosabatlarni ifodalaydi. Resurslarni yetkazib beruvchilar o‘rtasidagi raqobat o‘zlarining iqtisodiy resurslarini (kapital, yer, ishchi kuchi) yuqori narxlarda sotish uchun amalga oshiriladi. Ishlab chiqaruvchilar va resurslarni yetkazib beruvchilar o‘rtasidagi raqobat bozor munosabatlari rivojlangan, iqtisodiyot to‘liq erkinlashgan sharoitda yaqqol namoyon bo‘ladi. Tovarlar bozorida to‘g‘ri raqobatchilar o‘rtasida raqobatchilik kurashining jadalligi va aniq shakli raqobat holatining xarakteriga bog‘liq holda o‘zgaradi. Bu raqobatchilar harakati natijasida yuzaga keladigan ularning o‘zaro bog‘liqligi darajasini xarakterlaydi. Sof raqobat modeli bozorda sotuvchilarning guruhi xaridorlarning katta guruhiga qarama-qarshi turishining mavjudligi bilan xarakterlanadi va bu guruhlarning hech biri baholarga ta’sir etishi uchun yetarlicha kuchga ega emas. Tovarlar aniq belgilangan tavsifga ega. O‘zaro o‘rinbosar va faqatgina talab va taklif o‘rtasidagi nisbat bilan belgilanadigan baholarda sotiladi. Bunday bozordagi sotuvchilar hech qanday bozor kuchiga ega emas va ularning harakati boshqa sotuvchilar harakatiga bog’liq emas. Bunday bozorning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: • sotuvchi va xaridorning katta miqdori; • differensiallanmagan, to’la o’zaro o‘rin bosuvchi tovarlar;  bozor kuchlarining to’laligicha mavjud bo‘lmasligi. Aniq bozordagi tahlilni o‘tkazishda iqtisodchilar tomonidan taklif etilgan turli raqobatli tuzilishlarga tayanish muhimdir. Quyidagi 2.1- rasmdan ko‘rinib turibdiki, raqobatchilar tahlili quyidagi ketmaketlikda amalga oshiriladi: 1) bozorning tuzilishi va tavsiflanishini aniqlash; 2) tayanch raqobatchilar xarakteristikasini tasvirlash va aniqlash; 3) tayanch raqobatchilarni baholash;

4) raqobatchilar xarakterini oldindan ko‘ra bilish; 5) potensial raqobatchilarni aniqlash. rasm. Raqobatchilarning tahlili Narxlar urushi mexanizmi. Differensiallanmagan oligopoliyada hamma tovarlar asosiy deb qabul qilinadi va xaridor tanlovi asosan narx va ko‘rsatiladigan xizmatlarga asoslanadi. Agar firma lider tartib o‘rnatish kuchiga ega bo‘lmasa va bozorni direktiv narx qabul qilishga majbur bo‘lmasa, bunday shartlar narxlar bo‘yicha raqobatga yo‘l ochib beradi. Agar narx bo‘yicha raqobat yuzaga kelsa, hamma raqobatchilarning rentabelligi yomonlashadi. Narxlar urushi ko‘rinishi quyidagicha bo‘ladi: • bitta firma narxlarini pasaytirsa ko‘proq xaridorlarni jalb etadi va bozor ulushining qayta taqsimlanishiga olib keladi; B ozorning tuzilishi va tavsiflanishini aniqlash R aqobatchilar xarakterini oldindan ko ’ ra bilish T ayanch raqobatchilarni baholashP otensial raqobatchilarni aniqlash Bozorning turilishi va bozor segmentlari T ayanch raqobatchilar xarakteristikasini tasvirlash va aniqlash

• shu firmaga tegishli bozor ulushi ortadi va uni ulushi kamayayotgan raqobatchilar darrov his qiladilar va bunday qayta taqsimlashga qarshi ular ham narxlarni pasaytiradilar; • tovar bozorida global talab kengaymasligi sababli narxlarning pasayishi bozor umumiy hajmining o‘sishiga olib kelmaydi. Raqiblarga nisbatan munosabat har qanday strategiyaning markazini tashkil qiladi. Bunday vaziyat batafsil tahlilga asoslangan bo‘lishi kerak. Porter raqobatni tahlil qilish vazifalarini quyidagicha tavsiflaydi: «Raqiblarni tahlil qilishdan maqsad har bir raqobatchi olib borishi mumkin bo‘lgan strategiyadagi o‘zgarishlarning xarakterini va muvaffaqiyat qozonish ehtimolini bilishdan iboratdir... ». Xaridorlarni doimiy mijozlarga aylantiruvchi va ularning narxga sezgirligini kamaytiruvchi differensiatsiya firmaning bozordagi mavqeini ma’lum darajada kuchaytiradi. Ayni paytda mijozning savdolashish imkoniyati ham qisman bartaraf qilinadi. Shuningdek, differensiatsiya firmani raqiblarning hujumlaridan ham himoyalaydi, chunki differensiatsiya elementining mavjudligi tovarlarning almashuvchanligini kamaytiradi. Raqobat jihatidan bozor modellarining xususiyatlari Xarakterli xususiyatlari Raqobat modellari Sof raqobat Mono- polistik Oligopoliya Sof monopoliya Firmalar soni Juda ko‘p Ko‘p Bir necha Bitta Mahsulot turi Standartlangan Tabaqalash gan Ixtisoslash- gan yoki tabaqalashga n Noyob o‘rin bosuvchi tovar yo‘q Narx ustidan nazorat Yo‘q Tor doirada bor O‘zaro birbiriga bog‘liq Sezilarli

tufayli cheklangan yashirin kelishuvda sezilarli Tarmoqqa kirish Juda oson Nisbatan oson Sezilarli to’siqlar mavjud O‘tib bo‘lmaydigan to‘siqlar mavjud Ma’lumot olish imkoniyati Ma’lumo t olish imkoniya ti hamma uchun teng Ma’lum cheklashlar mavjud Ma’lum cheklashlar mavjud Ma’lum cheklashlar mavjud Misollar Qishloq xo‘jaligi Chakana savdo, kiyimkechak, poyafzal ishlab chiqarish Po‘lat, avtomobil, qishloq xo‘jaligi inventarlari, magnit, elektr asboblari ishlab chiqarish Jamoat xizmatini qiluvchi mahalliy korxonalar Bozor raqobati tarixan 4 bosqichdan o‘tadi. Birinchi bosqich – bu natural xo‘jalikdan bozor iqtisodiyotining dastlabki shakllariga o‘tish bo‘lib, bu davrda raqobat mayda tovar ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida boradi. Ikkinchi bosqich – bu kapitalistik erkin raqobat bosqichidir. Bu bosqich tovar xo‘jaligining ommaviy tus olishi bilan, mayda tovar ishlab chiqarish o‘rniga yirik

mashinalar tizimiga va yollangan mehnatga tayangan tovar ishlab chiqarishning kelishi bilan xarakterlanadi. Uchinchi bosqich – bu monopol raqobat bosqichi bo‘lib, u yakka hokimlikka intiluvchi yirik korxonalarning kurashidir. Raqobat iqtisodning monopollashgan va monopollashmagan sohalarida alohida boradi, ammo bu sohalar o‘rtasida ham kurash ketadi. To‘rtinchi bosqich – yangicha erkin raqobat bosqichi bo‘lib, u aralash iqtisodiyotga xosdir. Bu bosqichda raqobatchilar g‘oyat ko‘pchilik bo‘lib, ular yirik korporatsiyalar, o‘rtacha, mayda va o‘ta mayda korxonalardan iborat bo’ladi. Raqobat bozor iqtisodiyotining g‘oyat muhim xususiyati. U amal qilishi uchun ma‘lum shart-sharoit muhayyo bo‘lishi talab qilinadi. Raqobat faqat bozor iqtisodiyoti muhitida bo‘lishi mumkin, chunki undagina u zarurat bo‘ladi, shuningdek, unga yo‘l ham ochiladi. Shunday ekan bozor munosabatlarining yuzaga kelishi ayni bir vaqtda raqobatchilikning shakllanishini bildiradi. Bozor iqtisodiyotining shakllanishidagi klassik yo‘l G‘arb mamlakatlarida bo‘lib, u yerda raqobatchilik muhiti uzoq yillar mobaynida, davlatning ishtirokisiz, o‘z- o‘zidan, ya’ni stixiyali yuz bergan. Shu yo‘sinda erkin raqobat paydo bo‘lgan. Iqtisodiyotda monopollashuv tendenstiyalari paydo bo‘lish munosabati bilan erkin raqobat cheklanadi, shu sababdan sog‘lom raqobatchilik muhitini yaratishda davlat ham qatnashadi. Buni davlatning antimonopol siyosatida ko‘rish mumkin. Bu siyosat erkin raqobat muhitini yangidan yaratishga emas, balki uni saqlab qolishga, kezi kelganda qaytadan tiklashga, raqobatning madaniylashgan usullarini qaror toptirishga qaratiladi. Monopoliyalarga qarshi qonunchilik va uni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan ma’muriy choralar boshqa mamlakatlarda ham ular sharoitlari taqozo etgan shakllarda amal qiladi. Antimonopol qonunchilik asosan quyidagi uch yo‘nalish bo‘yicha shakllanadi. 1.Ishlab chiqarish tizimi (tarkibi)ni boshqaruvchi qonunlar yoki ular moddalarini aniq belgilash. Ularga ko‘ra odatda hech bir korporatsiya u

yoki bu turdagi mahsulot ishlab chiqarishning yarmidan ortig‘ini nazorat qilishga haqqi bo‘lmaydi.. 2.Barcha yirik korporatsiyalarning ishtirokchilari boshqa korporatsiyalarning akstiyalarini ma’lum cheklangan miqdordan ortig‘iga ega bo‘la olmasliklari kerak. 3.Narxlarni talab va taklif muvozanati belgilangan darajadan yuqori yoki past tutib turishni, narx xususida kelishib olishni man qiluvchi antikartel qonunlarni joriy etish. 2. Raqobat tipologiyasi va raqobat turlari tavsifnomasi Raqobat tipologiyasini o‘rganish va uning turlarini tavsiflash raqobat mazmun va mohiyatini yanada chuqurroq o‘rganishga yordam beradi. Ya’ni, raqobat klassifikatsiyasi quyidagilarga bo‘linadi: a) Intensivlik darajasi bo‘yicha: 1.Jalb etuvchi raqobat – raqobat sub’ekti mazkur segmentda oldingi segmentdagiga nisbatan ko‘proq foyda oladi; 2.Chegaralangan raqobat - mazkur raqobat tovar bozorida raqobatni ushlab turadi; 3.Shafqatsiz raqobat - raqobat nisbatan intensiv, raqobatchilar bir- birini bozordan siqib chiqarishga ,ulushini tortib olishga harakat qiladi. b)Ehtiyojlarni qondirish shakli bo‘yicha: 1.Funksional raqobat –bu raqobatning shunday turiki turli xil tovarlar o‘zaro birbir bilan raqobatlashadi. Bu tovar ayni o‘sha ehtiyojni qondirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Masalan: mineral suv ishlab chiqarish o‘rtasida raqobat gazli suv ishlab chiqarish, kvas ishlab chiqarish,sok ishlab chiqarish va boshqalar. Bu turli xil maxsulotlar bitta va o‘sha ehtiyojni qondiradi, ya’ni chanqoqni qondiradi 2.Tur raqobat –mazmuniga ko‘ra funksional raqobatga yaqin turadi.Tur raqobat bitta maqsadga yo‘naltirilgan lekin bir-biri bilan uncha katta farqga ega bo‘lmagan o‘xshash tovarlar ishlab chiqarish ishlari o‘rtasidagi raqobatdir. Bu

farqlar aniq bo‘lishi mumkin va iste’molchilarga tovar tanlovida hal qiluvchi rol o‘ynashi mumkin. Masalan: tur raqobat analogik avtomobillar ishlab chiqarish ishlarini keltirish mumkin. Bunda dvigatel quvvati bo‘yicha farqlanadi. Tur raqobat barcha firmalar faoliyatida amaliyotda ko‘p uchraydi. 3. Predmet raqobati –bu raqobatda bir-xil tovar ishlab chiqarishlar o‘rtasidagi faqat sifati bilan farqlanuvchi raqobat turi hisoblanadi. Bu farq umuman bo‘lmasligi mumkin yoki minimal bo‘lishi mumkin. Raqobatning ushbu turi qoidaga ko‘ra raqobatning strategiyasini ishlab chiqarishga e‘tiborini qaratadi. Predmet raqobati juda qattiq bo‘lishi mumkin. Chunki ishlab chiqarishlar raqobatchining bozordagi ulushiga kurashadi. Bular turlicha bo‘lishi mumkin. Narxdan tortib reklamagacha shuningdek shavqatsiz raqobatgacha bo‘lishi mumkin. c)Xarajatlar yo‘nalishi bo‘yicha F. Kotler 4 ta turini ko‘rsatib beradi. Mazmunan ehtiyojni qondirish shakliga o‘xshash bo‘ladi. 1.Savdo markalari raqobati 2.Tarmoq raqobati 3.Formal raqobat 4.Umumiy raqobat Savdo markalari raqobati-oldingi klassifikatsiyadagi predmet raqobatchiga o‘xshash bo‘lib hisoblanadi. Bu ko‘proq bir-xil ishlab chiqarish o‘xshash tovarlar va bir-xil maqsadga yo‘naltirilgan ishlab chiqarishlar o‘rtasida kuzatiladi. Formal raqobat-turli xil tovar ishlab chiqarishlar o‘rtasidagi raqobat bo‘lib bitta va o‘sha ehtiyojni qondirishga yo‘naltirilgandir. O‘z o‘rnida funksional raqobatga to‘g‘ri keladi. Umumiy raqobat-bu raqobatda tadbirkorlik faoliyati sub’ektlari barchasi o‘rtasidagi raqobat kuzatiladi. d)Ta’sir qilish usullari bo‘yicha: 1.Narxli raqobat 2.Narxsiz raqobat

Narxli raqobat-xaridorlarni o‘ziga narx usuli orqali jalb etishda foydalaniladi. Bu raqobatning turi amalga oshirilgan raqobatga mos keladi. Bugungi kunda narxli raqobat juda kam tarqalgan. Chunki iqtisodiyotning hozirgi rivojlangan bosqichida narxning pasayishi yuqori natijalar bermaydi va firmani bozorda shunaqa strategiya qo‘llab lider qilolmaydi. Narxsiz raqobat-narxni pasaytirish yordamida emas balki boshqa omillar hisobiga kurash olib borishni talab etadi. 3. Raqobatli strategiyalarning turli xil darajasi F. Kotler firmaning bozordagi ulushidan kelib chiqqan holda raqobatchilik strategiyasini 4 ta turga ajratib ko‘rsatadi: 1. Lider strategiyasi; 2. Kurashga chaqiruvchi strategiya; 3. Lider orqasidan boruvchi strategiya; 4. Mutaxassis strategiyasi. Odatda lider bu asosiy bozorni rivojlantirishga katta hissa qo‘shuvchi firmadir. Liderning javobgarligini aniqlovchi eng tabiiy strategiya bo‘lib, yangi iste’molchilarni egallashga, mavjud tovarlarni qo‘llashda yangi tashviqotga yoki tovarlarni bir marta iste’molini o’stirishga yo‘naltirilgan global talabni kengaytirish strategiyasi bo‘lib hisoblanadi. Mudofaa strategiyasi - bu bozor liderining strategiyasi bo‘lib, u orqali korxona bozorda raqobat kurashida qo‘lga kiritgan yutuqlarini, pozitsiyalarini (masalan, bozorda katta ulushni saqlab qolish, mahsulot markasini obro‘sini ko‘tarish, tovar harakati kanallari ustidan nazoratni saqlab qolish)ga intiladi. Mudofaa strategiyasi - bu bozor sardori tomonidan o‘zining biznesini raqobatchilar tajovuzidan doimo himoya qilish maqsadida tanlanadigan strategiyadir. Mudofaa strategiyasining quyidagi turlari mavjuddir: pozitsiyali mudofaa, qanot mudofaasi, mudofaa qayta hujumga o‘tish yo‘li bilan, mobil mudofaa va qisilib qolayotgan mudofaa.

Hujum strategiyasini qo‘llash natijasida firma bozorda o‘z ulushini oshirishga harakat qiladi. Bundan maqsad tajriba samarasini keng ishlatish hisobiga rentabellikni oshirishdan iboratdir. Raqobatbardoshlik nuqtai nazaridan eng «salmoqli», yetakchi bo‘lgan parametrlar birinchi navbatda sinchkovlik bilan tadbiq etiladi. Albatta, bunday yondashuv ikkinchi darajali parametrlarni tahlil etishni istisno qilmaydi, chunki ba’zan tovarning bozor muvaffaqiyatini ta’minlashda xuddi shunday parametrlar g‘oyat muhim rol o‘ynashi mumkin. Raqobatbardoshlikni baholashning uchinchi bosqichida nisbiy raqobatbardoshlikning integral ko‘rsatkichi hisoblab chiqiladi. Buning uchun birinchi navbatda tadbiq qilinayotgan buyum va namuna parametrlarining miqdoriy ko‘rsatkichlari aniqlab olinadi. Har bir «qat’iy» parametr muayyan birliklarda — kilovatt, millimetr va hokazolarda ifodalangan ayrim qiymatlarga ega bo‘ladi. Bu qiymatlarda buyumning iste’molchi ehtiyojlarini qondiradigan bir qancha xossalari o‘z ifodasini topgan bo‘ladi. Qondirish darajasi birlik parametrik ko‘rsatkichlar bilan ifodalanadi. Bu ko‘rsatkich esa, biz yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, parametrning amaldagi qiymatini ehtiyoj 100% qondiriladigan qiymatga foiz nisbatida topiladi. Raqobatbardoshlik darajasini aniqlash aksariyat faqat tovarlar bilan chegaralanib qolmay, balki korxonalar, kompaniyalar, xatto mamlakatga nisbatan ham tadbiq etiladi. Raqobatbardoshlik serqirra tushuncha bo‘lib, unga juda ko‘p omillar ta’sir ko‘rsatadi. Tadqiqot maqsadlariga qarab asosiy omillar va ularning. miqdorlarini hisoblash usullari tanlab olinadi. Masalan, firmaning raqobatbardoshligi darajasini baholashda tarmoq bozorida raqobat kurashi jadalligini belgilaydigan omillar tahlil uchun asos sifatida xizmat qiladi. Bunday omillarga quyidagilar kiradi: 1 . Raqobatchi firmalar soni va ularning qiyosiy quvvati. Bu omil raqobat kurashi darajasiga hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatadi, Bozorda quvvati taxminan teng bo‘lgan firmalar ishtirok etgan hollarda raqobat jadalligi kuchli

namoyon bo‘ladi. Agar bozorda bir qancha yirik kompaniyalar mavjud bo‘lsa kichikroq firma tang ahvolda qoladi. 2. Raqiblar xarakatlarining diversifikatsiyalashuvi darajasi kompaniyalarning soni va ko‘lami asosidagi raqobat tavsifini to‘ldiradi. Bu omil raqobatchi firmalarning mustaqil yoki sheriklar jalb etgan xolda ish va xizmatlarning keng majmuali amalga oshirish, tarmoq maxsulotlarining har xil turlarini ishlab chiqarish qobiliyatini aks ettiradi. Bozorda bunday raqobatchilarning ko‘p bo‘lishi maxsulotning muayyan turi yoki bozor segmentida ixtisoslashgan firmalarning ular bilan to‘qnashuvi muqarrar ekanligidan dalolat beradi. 3. Bozordagi talab hajmini o‘rganish. Bu omil yuqoridagi ikki omilning ta’sirini kuchaytiradi yoki susaytiradi. Talab kengaygan hollarda raqobat miqyosi pasayadi; aksincha, talabning qisqarishi raqobatni, hatto dastlab uning darajasi past bo‘lgan holda ham kuchaytiradi. 4. Maxsulotning tabaqalashuvi darajasi. Umumiy marketing nazariyasidan ma’lumki, maxsulotning tabaqalanish darajasi naqadar yuqori bo‘lsa, boshqa holatlar teng bo‘lgan sharoitlarda bozorda raqobat darajasi shu qadar sust bo‘ladi. Harbir ishlab chiqaruvchi o‘z mahsulotini ayrim alohida bir segmentga taklif etganida raqobat eng past darajaga tushadi. Aksincha, barcha ishlab chiqaruvchilar jami xaridorlar uchun bir - xil darajada mo‘ljallangan o‘xshash maxsulotlar ishlab chiqarsa, ular o‘rtasidagi raqobat g‘oyat kuchayadi. 5. Iste’molchilarning bir ishlab chiqaruvchidan boshqasiga ko‘chishi xarajatlari. Bir firma xizmatidan foydalanib kelgan iste’molchi vaqt o‘tishi bilan muayyan sabablarga ko‘ra boshqa firma xizmatidan foydalanishni ixtiyor qilib qolishi mumkin. Bunday xollarda ko‘chishda ko‘p chiqimdorlik raqobat darajasini pasaytirishga olib kelishi mumkin. Aksincha, past ko’chish xarajatlari turli kompaniyalar ish va xizmatlari texnologiyasining yuksak darajada bir xillashganligi tufayli raqobat kurashini avj oldiradi. Shu sababli garchi bu borada iste’molchi talabining o‘ziga xosligiga e’tibor berilsa-da, raqobatni tahlil etishda bu omil albatta hisobga olinishi zarur. Chunki ko‘pgina hollarda xaridorlar

mukkammalroq mahsulot va xizmat turlarini olish uchun qo‘shimcha xarajatlarga boradilar. 6. Bozordan chiqib ketish to‘siqlari va ularning darajasi. Ma’lumki, kompaniyalarning boshqa tarmoq bozorlariga ko‘chishi yoki biznesning shu sohasidan chiqishi katta xarajatlar bilan bog‘liq tarmoqlarda raqobat kuchli. Bunday xarajatlarga, masalan, asosiy aktivlarni tugatish yoki sotish bilan bog‘liq xarajatlar, savdo-sotiq tarmoqidan maxrum bo‘lish, tovar yetkazib beruvchilar va boshqa sheriklarni almashtirish bilan bog‘liq xarajatlar, ishlab chiqarishni qayta tashkil etish bo‘yicha chiqimlar va boshqalar kiradi. Tarmoq bozoridan ketish to‘siqlari ko‘p bo‘lmagan tarmoqlarda, shuningdek keng profildagi kompaniyalar bir bozordan boshqasiga erkin o‘ta oladigan hollarda ham raqobat juda past bo‘ladi. 7. Bozorga kirib kelish va uning darajasi. Bu omil yuqoridagi omil bilan chambarchas bog‘langan, ammo unga zid tarzda amal qiladi. To‘siqlarning ko‘payishi raqobatni pasaytiradi yoki aksincha. Yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, bu o‘rinda kapital sarflarga ehtiyoj, yangi subpudratchilar, jihoz-uskunalar yetkazib beruvchilarni topish, buyurtmachi va sheriklar bilan yangi aloqalarni barpo etish omillari muxim ahamiyatga ega. Texnologiya va ishlab chiqarishni tashkil etish soxasida patentlar va «nou-xau» sotib olish muxim axamiyat kasb etadi. Texnologiya turlari, foydalanish xususiyatlari va boshqa omillar bo‘yicha tabaqalashuv qancha yuqori bo’lsa, bozorga kirib kelish to’siqlari ham shu qadar ko‘p bo‘ladi. Umumiy omillardan tashqari tarmoqda, boshqa mamlakatlarning ayrim bozorlariga kirib borish to’siqlari qo’shimcha sharoitlarga ham bog‘liq. Masalan, qonun bo‘yicha cheklashlar, chet el firmalarining savdo ishlariga ushbu mamlakatda belgilangan soliqlar shunday sharoitlarga kiradi. Raqiblarning mahalliy firmalar qiyofasidagi sheriklarining yo‘qligi, ushbu mamlakatdagi buyurtmachilar bilan aloqa o‘rnatishning qiyinligi kabi omillar ham bozorga kirib kelish imkoniyatlarini cheklashi mumkin. 8. Yondosh tarmoq bozorlaridagi vaziyat. Yondosh tarmoq bozorlaridagi kon’yunktura va raqobatni o‘rganish ayrim bir tarmoq bozoridagi

raqobat darajasini belgilaydi. Ko‘pgina hollarda tarmoq bozoridagi raqobat darajasini tahlil qilishni umuman jargonni tovar bozoridagi raqobat darajasini tahlil qilishdan boshlaydilar. Umumiy raqobat darajasining kuchayishi, yondosh bozorlardagi yuqori raqobat darajasi, qoida tariqasida, ushbu tarmoq bozoridagi raqobat darajasini ko‘taradi. 9. Raqiblar strategiyasidagi farqlar. Raqiblar strategiyasini tadbiq etish raqiblarning strategik mahsulotlaridagi umumiylik yoki tafovutlarni aniqlash maqsadlarida o‘tkaziladi. Agar ko‘pchilik raqobatchi firmalar bir xil strategiyaga amal qilayotgan bo‘lsa, raqobat darajasi kuchaytiriladi. Aksincha, ko‘pchilik yetakchi firmalar turli strategiyani qo‘llagan sharoitlarda raqobat darajasi nisbatan pasayadi. 10. Ushbu bozorda raqobat uchun aloxida sabablarning bo‘lishi, raqobat darajasi bozorning alohida bir jalb etuvchilik yoki aksincha bezdiruvchilik xususiyatlari bilan ham belgilanadi. Mahsulot narxlarining birdaniga o‘zgarib ketishi, xomashyo narxlarining o‘zgarishi, yangi xomashyo manbalarining topilishi, loyihalarni moliyalash uchun mablag’‘larni ko‘paytirish, harbiy xarajatlar, grajdanlar urushlarining boshlanishi, davlat to‘ntarishlari bozorning bunday xususiyatlariga sabab bo‘ladi. Yordamchi sabablarni tahlil etish raqobat darajasi qaysi omil hisobiga ko‘tarilganini aniqlashga xizmat qiladi. Marketologlar tarmoq bozoridagi raqobat omillarini xulosaviy tahlil etishda ulardan har birining ta’sir yo‘nalishini qiyoslaydilar va turli omillarning nisbiy ahamiyatini hisobga oladilar. Ayrim bir firmaning raqobatbardoshligi darajasini, uning tarmoq bozoridagi o‘rnini aniqlashga so‘nggi xulosalarga kelishi uchun to‘plangan ma’lumotni mamlakatdagi raqobat darajasi hamda mamlakatning umuman jahon iqtisodiyotida raqobatbardoshligi darajasi tahlili bilan to‘ldirmoq zarur. Demarketing strategiyasi esa bozor liderining to‘rtinchi strategiyasi bo‘lib, lider firma monopolizmda ayblanishdan qochish uchun bozordagi o‘z ulushini qisqartirishni ko‘rib chiqishi mumkin. Unga erishish yo‘llarining bittasi ko‘rsatilayotgan xizmatlarni, reklama va talabni rag‘batlantirish maqsadida

qisqartirish, ayrim segmentlarda narxni oshirish hisobiga talab darajasini pasaytirish maqsadida demarketing tamoyillarini qo‘llash hisoblanadi. «Kurashga chaqiruvchi» strategiyasining maqsadi - lider o‘rnini egallashdir. Bu yerda 2 ta muammo muhim hisoblanadi: 1. Liderga hujum qilish uchun vaziyatni tanlash. 2. Uning imkoniyatlarini va himoyasini baholash. Hujum strategiyasi - bu raqobat strategiyasi bo‘lib, u bozor da’vogari tomonidan sotuv bozorlarini egallash kurashida qo‘llaniladi. Front bo‘yicha hujum - bu raqobatchi korxonaning kuchsiz tomonlaridan ko‘ra kuchli tomonlaridan ustun kelish bo‘yicha faol harakatlar orqali uning pozitsiyasiga ( mahsulotlar, reklama, narxlar va boshqalar bo‘yicha) hujum qilish tushuniladi. Uni amalga oshirish uchun korxona raqobatchiga nisbatan ko‘p resurslarga ega bo‘lishi hamda uzoq muddatli «jang harakatlari» ni olib borish qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak. Qanot hujumi - bu raqobatchilar faoliyatini kuchsiz joylariga yo‘naltirilgan bo‘lib, bu joylarda ustunlikka erishish uchun asosiy kuchlar tashlanadi; u shunga asoslanganki raqobatchi ko‘pincha o‘z resurslarining eng kuchli pozitsiyalarini saqlab qolish uchun yo‘naltiradi, masalan sifati bo‘yicha sardorlik (liderlik) pozitsiyasini saqlab turishi mumkin, ayni vaqtda esa o‘z faoliyatida kuchsiz joylarga ega bo‘lishi mumkin, masalan vositachilar bilan ishlashga uncha ahamiyat berishmaydi. Ushbu strategiya bozor da’vogari raqobatchiga nisbatan kam resurslarga ega bo‘lsa yaxshi natija berishi mumkin. U ko‘pincha raqobatchilarga qarshi kutilmaganda ishlatiladi. O‘rab olish orqali hujum - bu raqobatchini barcha pozitsiyalarga birdaniga hujum qilinib, uni bir vaqtning o‘zida hamma yo‘nalishlar bo‘yicha mudofaa olib borishga majbur etadi; bu esa bozor da’vogari juda katta resurslarga ega bo‘lganda qo‘llaniladi hamda qisqa vaqt ichida raqobatchini bozordagi pozitsiyasini yemirilishiga imkoniyat yaratadi. U quyidagi variantlarida amalga oshirishi mumkin, ya’ni mahsulot modifikatsiyasi (turlari) sonini ancha ko‘paytirib, raqobatchi harakat qilayotgan barcha bozorlarda o‘z mahsulotini sotishi.

Chetlab o‘tish hujumi - bu to‘g‘ridan-to‘g‘ri bo‘lmagan hujum turi bo‘lib, ko‘pincha quyidagi yo‘nalishlardan birida amalga oshiriladi: ushbu korxona uchun mutlaqo yangi bo‘lgan mahsulot turini ishlab chiqarishni o‘zlashtirish, yangi geografik bozorlarni o‘zlashtirish, texnologiyada yangi bosqichni o‘zlashtirish, bozor da’vogari uchun dastlab eng «yengil» bozorlarda amalga oshirilib, u yerlarda ustunlikka erishilgandan so‘ng esa, raqobatchining asosiy faoliyati sohalarida hujum uyushtiriladi. Partizan hujumi - bu raqobatchni tushkunlikka tushurish maqsadida, har zamonda uncha katta bo‘lmagan hujumlarni uyushtirib, unda o‘ziga nisbatan ishonchsizlik tuyg‘usini rivojlantirishdir (narxlarni har zamonda pasaytirish va mahsulotni jadal sur’atlar bilan siljitish, oqibatda esa raqobatchini o‘zi uchun zararli bo‘lgan qarshi harakatlarni qilishga majbur etish va x.k.). Bunday strategiyani ko‘pincha uncha katta bo‘lmagan cheklangan resurslarga ega firmalar, ancha yirik bo‘lgan raqobatchilarga nisbatan qo‘llaydilar. Biroq tez-tez amalga oshiriladigan partizan hujumlari- bu katta harajatlarga olib keladigan tadbirlar, uning ustiga raqobatchilar ustidan g’alaba qozonish uchun, unga boshqa turdagi hujum harakatlari bilan qo‘llab-quvvatlab turish kerak. «Lider orqasidan boruvchi»- bu bozorda ulushi uncha katta bo‘lmagan raqobatchidir. Ushbu xulq-atvor ko‘proq oligapoliya holatidagi o‘rinlarga ega bo‘lib, unda differensiatsiya imkoniyatlari kam, har bir raqobatchi barcha firmalarga zarar keltirishi mumkin bo‘lgan kurashdan qochadi. Mutaxassis strategiyasida mutaxassis butun bozor bilan emas, balki bir yoki bir necha segment bilan qiziqadi. Uning maqsadi katta daryoda kichik baliq bo‘lish emas, balki kichik daryoda yirik baliq bo‘lishdan iborat. Bu raqobatchilik strategiyasi asosiy strategiyalardan biri bo’lgan konsentratsiya strategiyasiga mos keladi. Mutaxassis e’tibor berayotgan chuqurcha rentabellik bo‘lishi uchun u beshta shartni qondirishi lozim: 1. Yetarli potensial foydaga ega bo‘lishi kerak; 2. Potensial o‘sishga ega bo‘lishi;

3. Raqobatchilar uchun kam jalb etuvchi bo‘lishi kerak; 4. Firmaning maxsus imkoniyatlariga mos kelishi kerak; 5. Kirishni barqaror to‘siqlariga ega bo‘lishi kerak. Raqobat kurashiga quyidagi asosiy omillar ta’sir etadi: • Bozor razmeri - qancha ko‘p bo‘lsa, raqobatchilar kuchli bo‘ladi; • Bozorning o‘sish surati - tez o‘sishi bozorga kirishni yengillashtiradi ; • Quvvati - ortiqcha quvvatlilik narxni pasayishiga olib keladi; • Bozordan chiqish yoki kirish uchun sharoitlar firma pozitsiyasini himoya qiladi; • Narx; • Xaridor tovarlarni standartlashtirish darajasi ustunlikka ega chunki ularga bir tovardan ikkinchi tovarga o‘tish osondir; • Mobil texnologik modullar; • Zarur kapital qo‘yilmalar razmeriga talablar – qattiq talab tavakkalchilikni oshiradi, kirish va chiqishning qo‘shimcha to‘siqlarini yaratadi; • Vertikal integratsiya kapital razmeriga talabni oshiradi, integratsiyalashgan va qisman integratsiyalashmagan firmalarning ishlab chiqarish xarajatlari va raqobatbardoshligidagi kuchli farqlanishga olib keladi; • Miqyosdagi iqtisod - zaruriy tovar, raqobatbardoshligiga erishish uchun bozor ulushini oshiradi; • Mahsulot assortimentini tez yangilash.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Рубин Ю. Б. Конкуренция: упорядоченное взаимодействие в профециональном бизнесе. Учебник.-М.: Маркет ДС, 2010.-464стр. 2. Рубин Ю. Б.Теория и практика предпринимательской конкуренции: Учебник. 4-е изд. Переработанное и дополненное.-М.: ООО «Маркет ДС корпорейшн», 2008.-608 стр. 3. Носов Н.С. Конкурентная стратегия кампании, или маркетинговые методы конкурентной борьбы. Учебник.-М.: Издательско –торговая корпорация «Дашков и К»; «Саратов»: ООО «Англейс», 2009.- 256 стр. 4 Портер, Майкл Э. Конкурентная стратегия: Методика анализа отраслей и конкурентов / Пер. с анг. Учебник.-2-изд.- М.: Альпина Бизнес Букс, 2009.- 516 стр. 4. Тарануха Ю. В. Конкуренцие и конкурентные стратегии (в структурно – логических схемах): учеб.- метод. Пособие.М.:Издательство «Дело и сервис». 2008.-272 стр. 5. Ясин Е.Г. Конкурентоспособнсть модернизация экономики. Учеб. Пособие.- М.: Издательский дом ГУ ВШЭ, 2008.-456 стр. 6.Майкл Х ., Бест М. Новая Конкуренция. Институты промышленного развития. Учеб. Пособие.-М.:ТЕИС,2007,- 356 стр.

O'xshashlar

Tarmoqdagi umumiy holat va undagi raqobatning tahlili

Tarmoqdagi umumiy vaziyat va undagi raqobatning taxlili

Menejmentda tizimli-vaziyatli yondashuv

Korxonalar iqtisodiy salohiyati - tarkibi ko'rsatkichlar tizimi va samaradorligini tahlili

Innovatsion faoliyatni boshqarishda tizimli yondashuv