Davlat krediti.

Davlat krediti.

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

74.5 KB

Ko'chirib olish

Davlat krediti. Reja : 1. Davlat kreditining iqtisodiy mazmuni va ahamiyati. 2. Davlat krediti munosabatlarining turlari va uni tasniflanishi.

1. Davlat kreditining iqtisodiy mazmuni va ahamiyati. Haqikatda ham davlat krediti munosabatlarida ham bush turgan pul kapitallariga ega bulgan subyektlar sifatida aholi, korxona va tashkilotlar hisoblansa unga nisbatan davlat ehtiyojlarining mavjudligi davlat krediti munosabatlarining asosini tashkil qilishi ma’lumdir. Bu yerda shuni ta’kidlash joizki bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiyotning turli sohalaridan faoliyat yurituvchi iqtisodiy sbyektlar bilan birgalikda davlat ham uziga xos iqtisodiy subyekt sifatida iqtisodiy munosabatlarda ishtirok etadi. Iqtisodchi, A.Ulmasov( davlatning kimmatbaho kogozlar chiqarishi va uni joylashtirish vositasidagi operatsiyalari, iqtisodiyotdagi kredit kulamiga tasir ko‘rsatish bilan bog‘liq bulgan siyosatini uziga xos davlat tadbirkorligi sifatida baholaydi. Albatta bu urinda biz davlatning bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiyotdagi pul muomalasi va yalpi kredit kulamini tartibga solishning ma’muriy mexanizmlaridan voz kechishi va egri iqtisodiy usullaridan foydalanish jarayonini kurishimiz mumkin. Kredit munosabatlari xilma xil shakllarga ega bulib, ular xujalik xayotining barcha sohalariga keng kirib bormokda. Kredit munosabatlarida ishtirok etuvchi subyektlar sifatida quyidagi 4 subyektlarni ajratishimiz mumkin: davlat, korxona va tashkilotlar, aholi va xalqaro moliyaviy institutlar. Kredit munosabatlarida davlat faol ishtirok etuvchi subyekt hisoblanib, bunday kredit munosabatlarini davlat krediti munosabatlari sifatida kurib o‘tiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoiti davrida jamiyatining uzluksiz ravishdagi xar xil ijtimoiy iqtisodiy ehtiyojlarini moliyaviy ta’minlashi bilan bog‘liq bulgan xarajatlarini koplash maqsadida davlat xujalik strukturalari, aholi va xorijiy subyektlarning bush turgan moliyaviy resurslarini jalb qilishi mumkin. Jamiyatning bunday bush turgan pul mablag‘larini jalb qilishning asosiy usullaridan biri sifatida hozirgi sharoitda davlat krediti munosabatlari uziga xos muhim ahamiyatga egadir.

Mamlakat ichkarisida davlat krediti munosabatlarini amalga oshirishda odatda davlat karzdor subyekt sifatida qatnashadi kreditorlar esa aholi, korxona va tashkilotlar ishtirok etadi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar doirasida esa davlat ham kreditor hamda karzdor sifatida ishtirok etadi. Iqtisodiy kategoriya sifatida davlat krediti moliya va kredit kabi ikki turdagi pul munosabatlarining o‘rtasida kolgan bulib, bir vaktning uzida kredit munosabatlariga xos sifat belgilariga ega va moliyaviy munosabatlarga xos sifat belgilariga ega. Moliya tizimining bug‘ini sifatida davlat krediti davlatning markazlashtirilgan pul fondlarini ya’ni davlat budjeti va budjetdan tashqari fondlarni shakllantirish va ulardan foydalanishga xizmat kiladi. Davlat krediti kredit munosabatlarining bir turi sifatida kator xususiyatlarga egaki, bu xususiyatlar vositasida klassik moliyaviy kategoriyalar, masalan, soliqdan farklanadi. Soliqdan farkli ravishda ¤ ixtiyoriy xarakter kasb etadi. Bu xususiyati bilan imperativ pul munosabatlari katoriga kirmasligini ko‘rsatib beradi. Ammo shuni ta’kidlash joizki, budjet munosabatlarini tashkil qilish Davlat kreditining xususiyati uning qaytaruvchanligi, muddatliligi va tulovchanligi bilan belgilanadi. Biroq bu munosabatlarni bank krediti yoki kreditning boshqa turlari bilan aralashtirmaslk lozimdir. Taniqi iqtisodchi V.M. Rodionova( xujalik subyektlari uchun bank kreditlarining davlat kreditidan asosiy farkli jihati, undan xujalik subyektlarining kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonini uzluksizligini ta’minlash uchun foydalanilishi ya’ni ishlab chiqarish maqsadlarida foydalnilishi bilan belgilanishini hamda davlat krediti esa kredit resurslari asosan budjetning defitsitini moliyalashtirish uchun foydalanilishi, unda siyosiy ustkurtmalar va jamiyatning moliyaviy munosabatlarini bir qismini aks ettiruvchi budjet mablag‘lari xarakati bilan belgilanishini va uni qaytarishning asosiy moliyaviy manbai budjet daromadlari yoki mablag‘lari bulishini ta’kidlaydi.

Iqtisodchi Sh. Z. Abldullayeva esa, «Davlat kreditining xarakteli xususiyati shundaki, davlat tomonidan olingan karz mablag‘lar ishlab chiqarish fondlari aylanshida yoki moddiy boyliklar yaratishda ishtirok kilmaydi. Bu mablag‘lar davlat karzlarini koplash uchun ishlatiladi»- degan fikrni bildiradi. Xar ikkala iqtisodchilarning fikri umuman olganda bir birini tuldirib keladi va ularni umumlashtirgan holda fikrimizcha, davlat kreditlari davlatning ijtimoiy iqtisodi va siyosiy vazifalarini bajarishi uchun zaruriy bulgan budjet xarajatlari natijasidagi budjet defitsitlarini moliyalashtirish va davlat karzlarini koplash uchun ishlatiladigan pul munosabatlaridir. Yuqoridagi ikki iqtisodchining fikrlariga asoslangan holda quyidagicha davlat krediti va bank kreditlarining asosi farklanishini umumiy muloxaza sifatida keltirmokchimiz. chizma. Davlat krediti va bank kreditining asosiy farkli jihatlari . Davlat krediti Bank krediti Kredit munosabatlarida ishtirok etuvchi subyektlar Davlat, tijorat banklari, aholi, xujalik yurituvchi subyektlar Tijorat banklari, xujalik yurituvchi subektlari, aholi Кредитдан фойдаланиш мақсадлари Budjetning defitsitini moliyalashtirish uchun foydalanilishi, unda siyosiy ustkurtmalar va jamiyatning moliyaviy munosabatlarini bir qismini aks ettiruvchi budjet mablag‘lari xarakati bilan belgilanadi. Ishlab chiqarish fondlarini doiraviy aylanishida va moddiy boyliklar yaratilishi ishtirok kiladi. Kredit foizining asosiy manbalari bo‘yicha. Budjetning daromadlari va mablag‘lari Xujalik subektlarining foydasi.

Davlat karzlarini va uning foizlarini koplash manbalari sifatida budjet mablag‘lari kullaniladi. Davlat krediti milliy boylikning va yalpi ichki mahsulotning qiymatining ikkilamchi taqsimlanishini ta’minlaydi. Давлат кредит муносабатларига Ялпи миллий маҳсулотни бирламчи taqsimlash jarayonida shakillangan daromadlarning va pul fondlarining bir qismi tug‘ri keladi. Asosiy bunday moliyaviy resurslar aholi, korxona va muassasalarining bush turgan mablag‘lari bulib hisoblanadi. Davlatning kushimcha moliya resurslarini shakillanishi- aholi, korxona va muassalarning vaktinchalik bush turgan pul mablag‘laridan jalib qilish davlat kredit munosabatlarining bir tomoni bulib hisoblanadi. Ikkinchi tomoni bu kushimcha jalb qilingan resurslar qaytarilishi, tulovchanligi bilan bog‘liq moliyaviy munosabatlar hisoblanadi. Jalb qilingan kredit resurslari bo‘yicha daromadlar budjetning daromadlari hisobiga kreditorlarga beriladi. Davlat kimmatli kogozlari egalari doirasi soliq tulovchilarning doirasi bilan tug‘ri kelmaydi. Agarda shunday tasavvur kilsak, soliq tulovchilarning koptingenti kimmatli kogozlar egalari koptingentlar bilan teng bulsada, lekin ularning strukturaviy tug‘ri kelmasligi mavjud buladi; ya’ni xar bir kimmatli kogozlar egalaridan budjetga soliq tulovchilarning xajmi ularning davlat kredit munosabatlaridan olayotgan daromadlari darajasiga tug‘ri kelmaydi. Demak, davlat krediti munosabatlarining ikkinchi bir tomoni u qayta taqsimlash xarakteriga egaligidir. Davlat krediti munsabatlarinig obyektiv asoslari, jamiyatning ehtiyojlarini kondirish miqdori va davlat budjet daromadlarini bunday ehtiyojlarni tulakonli kondirish imkoniyatining doimiy ravishda mavjud bulmaslik bilan bog‘liq ziddiyatlar bilan belgilanadi. Iqtisodiyotni tartibga solish, davlatning ijtimoiy siyosati, mamlakat mudofasi bo‘yicha xarajatlarva boshqarish funksiyalarni amalga oshirish juda katta

miqdordagi markazlashgan pul mablag‘larini talab kiladi. Shuningdek, davlat budjetining daromadlari yoki bulmasa soliqqa tortish darajasi Uzbekiston Respublikasida urnatilgan qonunchilik bo‘yicha aniq miqdorlarda cheklangan. Shuning uchun ham davlat bunday xarajatlarni moliyalashtirish uchun aholi, korxona va tashkilotlar pul mablag‘laridan foydalanadi. Davlat kredit munosabatlarini amalga oshirishning ikkinchi obektiv asosi sifatida budjet daromadlarini shakllantirish va xarajatlarining davri dinamikasi hisoblanadi. Chunonchi, budjet daromadlarini favkulodda kupaytirish imkoniyati davlat uchun juda kiyin. Umuman, budjetning asosiy daromad manbai hisoblanuvchi, soliqlarning sezilarli kupaytirish mantikan mumkin emas. Soliqqa tortishning klassik nazariyalari soliq ogirligini meyordan oshirish budjet uchun kushimcha daromadlarni shakllantirishga emas balki aksincha daromadlarni hamayib ketishiga olib keladi. Budjetning xarajatlari esa doimiy ravishda tebranib turadi ya’ni rejalashtirilgan budjet xarajatlari turli xil ko‘zda to‘tilmagan vokealar natijasida kupayib ketishi mumkin. Masalan, xarbiy xarakatlar bulishi, tabiy ofatlar natijasida budjet xarajatlari ortishi mumkin. Bunday holatlar natijasida budjet uzining bir sur’atlarda shakllanayotgan daromad bazasi hisobiga xarajatlarni koplash imkoniyatiga ega bulmaydi. Bunday xarajatlarni koplashda davlat yana aholi, korxona va tashkilotlar hamda boshqa xorijiy subyektlar mablag‘larini jalb qilishga majbur buladi. Davlat kreditining samarali kullanilishi davlatning kushimcha moliyaviy resurslarining shakillanishi va davlat budjeti hamomadining koplanishi darajasi davlat moliyasining va mamlakatdagi pul muomilasini monetor usullari bilan solishtirilgan holda davlatning daromad va xarajatlarning balansliligini vujudga keltiradi. Davlat kreditining vujudga kelish imkoniyatlari yuridik va jismoniy shaxslarning daromadlarining kullanilish vakti va shakillanishi xususiyatlari bilan

bog‘liqdir. Aholi qulida xar doim vaktincha bush pul mablag‘lari gonorar olish, premiya, ta’til puli, vasiyatnoma olish, quyilgan pullar uchun foizlar olish natjasida paydo buladi. Aholi uzlarining uzok vakt mobaynida kullaniladigan va narxi baland mahsulotlarga ehtiyoji bor bulganligi uchun pul mablag‘larini tuplaydi. Aholining majburiyat jamg‘armalari bir xil paytlarda mamlakat iqtisodiyotining nobalansliligi va mahsulot defitsitiga olib keladi. Yuridik shaxslarning vaktinchalik bush turgan pul mablag‘lari kopital quyilmalarning ishlab chiqarishga va ijtimoiy sohalarga quyilishi natijasida vujudga keladi. Shuningdek, vaktincha bush pul mablag‘lari bulib zaxira fondlari ham hisoblanishi mumkin. Davlat krediti uzining manbalariga kura ichki va tashki turkumlarga bulishimiz mumkin. Asosiy davlat daromadlarining ulushi milliy valyutada amalga oshiriladi, shuning uchun ichki davlat krediti foydalirok buladi. Shuning uchun davlat kushimcha moliyaviy resurslarga ehtiyoj sezganda avvalo ichki moliyaviy potensialga asoslangan holda kredit munosabatlarini shakllantiradi. Ammo, xalqaro mehnat taqsimoti kengayishi, ilmiy texnik goyalar va texnologiyalarni uzaro almashishlari, xorijiy mamlakatlarga moliyaviy yordam ko‘rsatishlar natijasida xalqaro davlat krediti munosabatlari intensiv ravishdagi rivojlanishiga olib keldi. Davlat kreditining amal qilishi davlat karzlarini vujudga kelishiga olib keladi. Hozirgi sharoitda aksariyat iqtisodchilar davlat karzlarini turlicha talkin kiladilar. Masalan, V.M. Rodionova( davlat karzlarini 2 turga ajratadi: kapital davlat karzlari va joriy davlat karzlari. «Kapital karzlar deganda hamma chiqarilgan va qaytarilmagan davlatning karz majburiyatlari va ularning hisoblangan foizlari bilan umumiy summasi deb ta’kidlaydi. Joriy karzlar esa, davlatning hamma kushimcha karz majburiyatlari bo‘yicha daromad tulash va tulov muddati kelgan majburiyatlarni qaytarish bo‘yicha xarajatlarni uzida aks ettiradi»- deb ta’kidlaydi.

Shuni ta’kidlash joizki, davlat karzlari bizning fikrimizcha olingan kreditlar fakat uz vaktida tulanmagan hollardagina davlat karzlariga aylanadi. Shuning uchun ham xar qanday kreditlarni biz davlat karzlari sifatida kurishimiz mumkin emas. Xaddan ziyod kup kredit olish olingan kreditlar bo‘yicha foizli daromadlarni tulash va kredit amortizatsiyasini qaytarish imkoniyatini yukolishiga olib keladi va natijada davlat karzlari vujudga keladi. Davlat krediti hamma barcha kredit munosabatlarini amalga oshirilishining umumiy natijalari bulib hisoblanadi. Uning absalyut darajasi, o‘sish dinamikasi davlatning iqtisodiy va moliyaviy holatiga ta’sir ko‘rsatadi. Bu esa davlatning moliyaviy resurslarining o‘sishiga davlat kreditining ta’sir etishi bulib, u mamlakatning ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishining tezlatishga olib keladi ya’ni kredit munosabatlari davlat tadbirkorlik faolligini o‘sishiga olib keladi. Yuridik va jismoniy shaxslarning bush turgan pul mablag‘larining tuplanishi va davlat krediti jamg‘armalarining tug‘ri shakillanishiga, aholinig korxonalarning, tashkilotlarning daromad va xarajat balanslashiga sharoit yaratib beradi, davlatda pul aylanishinig meyorlashtirish rejalaridan biri bulib xizmat kiladi. Mamlakatda tug‘ri kredit siyosatining yuritilishi davlat kredit operatsiyalarining kullanilishi, bush turgan pul mablag‘larini muomaladan olishga olib keladi. Davlat krediti kimmatli kogozlar egalarining, jamg‘arma banklariga pul mablag‘larini kuygan yuridik va jismoniy shaxslarning pul daromadlarining o‘sishi manbai buladi. Yuqorida aytilganlar ishchi kollektivlariga ham takluklidir. Demak, davlat yoki ishchi guruxlar kimmatli kogozlarga uz mablag‘larini kuyadi, natijada ishlab chiqarishga va ijtimoiy sferani rivojlantirish uchun yirik quyilmalar quyiladi.

Xalqaro iqtisodiy munosabatlar sohasida davlat krediti - iqtisodiy hamkorlikni, tinchlikni va davlatlararo tushunchalarni kullab kuvvatlash rejasi va asosi bulib xizmat kiladi. Karzlarni tulashda va foizlarni tulashda davlat budjeti daromadlarini ishlab chiqarishdan ajratib olinishiga olib keladi va ishlab chiqarish va jamiyatning intelektual potensialiga ta’sir etib, kelajak avlod bu jarayonlar uchun javobgardir. 2. Davlat krediti munosabatlarining turlari va uni tasniflanishi. Davlat krediti natijasida davlatlar ichki va tashki kreditor subyektlar oldida karzli majburiyatlarini shakllantiradilar va shuningdek davlat krediti davlatning ichki va tashki aktivlarini shakllantiradi. Uzbekiston Respublikasi oldida davlat subyektlarining, uz uzini boshqarish organlarining kreditor sifatidagi karzli majburiyatlari vujudga keladi. Davlat krediti kredit munosabatlarinig manbai, subyektlari, muddati va boshqa omillariga kura tasniflanadi chizma. Davlat krediti munosabatlarini tasniflanishi Yuqoridagi chizmaga asoslangan holda shuni ta’kidlashimiz mumkinki, davlat krediti munosabatlarini tasniflashda avvalo kredit munosabatlarini tashkil qilishning ichki va tashki manbalari hisobga olinadi. Bunday tasniflanishi kreditning manbalariga kura tasniflanishini anglatadi.

Davlat kreditning ichki manbalarini birinchi elementi sifatida budjet tizimi bug‘inlari o‘rtasidagi kredit munosabatlarini kuramiz. Amaldagi qonunchilikka asoslangan holda budjet krediti munosabatlari asosan budjet tizimi bug‘inlari o‘rtasida daromad va xarajatlar nisbatlarini ma’lum darvlar mobaynda tengsizlik holatlari vujudga kelishi natijasida paydo buladi. Chunonchi, hozirgi sharoitda Mahalliy budjetlar uchun va ayrim yuridik shaxslar uchun Respublika budjetidan amaldagi qonunchilikka asoslangan holda maqsadli budjet kreditlari beriladi. Davlat budjeti tizimi tug‘risidagi qonunga muvofik «Budjet ssudasi-yuqori budjetdan quyi budjetga yoxud Respublika budjetidan rezident yuridik shaxsga yoki chet davlatiga qaytarish asosida ajratiladigan mablag‘»- deb ko‘rsatib berilgan. Budjet ssudalarinig oluvchilari Mahalliy budjetlar, davlat ahamiyatidagi ishlab chiqarish jarayoni bilan shugullanuvchi ishlab chiqarish korxonalari, iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish jarayonida faol ishtirok etuvchi turli xil nobudjet fondlar va turli xil xokimiyat organlari hisoblanadi. Budjet kreditlari rezident yuridik shaxslarga amaldagi qonunchilikka muvofik asosan respublika budjetidan beriladi. Shuningdek Mahalliy budjetlar xarajatlarini moliyalashtirish uchun Respublika budjetidan ssudalar beriladi. quyidagi jadval ma’lumotlari asosida Mahalliy budjetlar krediti munosabatlarini amaldagi holatini kurib chihamiz. Tayanch iboralari: Davlat krediti, kreditor, qarzdor, kafolatchi, obligatsiya, bank krediti, foiz, davlat qarzi, ichki qarz, tashqi qarz.

O'xshashlar

Xalqaro krediti

Davlatning budjetdan tashqari maqsadli pul fondlari va davlat krediti

Davlatning budjetdan tashqari maqsadli pul fondlari va davlat krediti. Davlatning budjetdan tashqari maqsadli pul fondlari

Davlat moliyasi.

Davlat budjeti