Xalqaro krediti - Iqtisodiyot - Referatlar

Xalqaro krediti

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

34.1513671875 KB

Ko'chirib olish

Xalqaro kredit Reja: 1. Xalqaro kreditning mohiyati va tamoyillari 2. Xalqaro kreditning funksiyalari va shakllari 3. Xalqaro kreditning xususiyatlari va imkoniyatlari. 4. Xalqaro kredit bo‘yicha foiz stavkasi va kredit bahosi

1. Xalqaro kreditning mohiyati va tamoyillari Xalqaro kredit – bu ssuda kapitalining xalqaro iqtisodiy munosabatlar doirasida valuta va tovar resurslarining qaytarishlik, muddatlilik va foizlarni to’lash shartlari asosida harakat qilishidir. Qarz beruvchi va qarz oluvchilar sifatida xususiy korxonalar (banklar, firmalar), davlat tashkilotlari, xalqaro va hududiy valuta- kredit va moliya tashkilotlari namoyon bo’ladi. Xalqaro kredit tovar ishlab chiqarish va pul muomalasi jarayonining rivojlanishi bilan paydo bo’lib, boshlang’ich kapitalni jamg’arish vositalaridan biri hisoblangan. Uning rivojlanishining obyektiv asosi ishlab chiqarishning milliy chegaralardan tashqariga chiqishi, xo’jalik aloqalarining baynalmilallashuvining kuchayishi hisoblanadi. Xalqaro kredit kapital doiraviy aylanishining hamma bosqichida, ya’ni import asbob-uskuna, xomashyo, yoqilg’ilarini sotib olish orqali pul kapitalining ishlab chiqarish kapitaliga aylanishida, tugallanmagan ishlab chiqarishni kreditlash shaklida ishlab chiqarish jarayonida, tovarlarni dunyo bozorlarida sotish jarayonida qatnashadi. Xalqaro kredit ichki kreditlar bilan uzviy bog’liqlikda qiymat shaklining o’zgarishida qatnashadi va ishlab chiqarishning barcha bosqichlariga xizmat ko’rsatib, qayta ishlab chiqarishning uzluksizligini ta’minlaydi. Xalqaro kreditning manbalari sifatida korxonalarda doiraviy aylanish jarayonida vaqtincha bo’sh bo’lgan kapitalning pul shaklidagi qismi hamda banklar orqali harakatga keltiriladigan davlat va xususiy sektor jamg’armalari xizmat qiladi. Xalqaro kredit ichki kreditdan davlatlararo migratsiyasi va bu an’anaviy manbalarning qator mamlakatlardan jalb qilish hisobiga yirikligi bilan farq qiladi. Takror ishlab chiqarish jarayonining ma’lum bosqichlarida xalqaro kreditga obyektiv ehtiyoj tug’iladi. Bu quyidagilar bilan bog’liq: 1) xo’jalikda mablag’larning doiraviy aylanishi; 2) ishlab chiqarish va mahsulotni sotishning o’ziga xos xususiyatlari; 3) tashqi iqtisodiy bitimlarning hajm va muddat jihatidan farqlanishi; 4) ishlab chiqarishni kengaytirish uchun bir xil muddatlarda yirik kapital qo’yilmalarining zarurligi.

Xalqaro kreditning tamoyillari (shartlari) uning iqtisodiy mohiyatini yanada chuqurroq ochib berishi mumkin. Xalqaro kreditning takror ishlab chiqarish bilan aloqasi uning quyidagi asosiy tamoyillari yoki prinsiðlarida ko’rinadi: 1) qaytarishlik. Xalqaro kredit ham ichki kreditga o’xshab kelishilgan muddatga qaytarilishi lozim. Agar olingan mablag’lar qaytarilmasa, u holda qaytarilmas pul kapitalini o’tkazish xususiyatiga va moliyalashtirish ko’rinishiga ega bo’lib qoladi. 2) muddatlilik. Kredit shartnomasida o’rnatilgan muddatlarda kredit qaytarilishi lozim. 3) to’lovlilik tamoyili. Qiymat qonunini amal qilishini va kredit differensial shartlarini amalga oshirish yo’llarini ifodalaydi va xalqaro kredit uchun o’rnatilgan foizlar shu kreditning bahosi hisoblanadi. 4) moddiy ta’minlanganlik. Kredit bo’yicha yuzaga keluvchi risklardan himoyalab, kreditni to’lab berish kafolatini anglatadi. 5) maqsadga yo’naltirilganlik. Ssudaning aniq obyektlarini aniqlash, buning qo’llanilishidan asosiy maqsad kredit oluvchi davlatning eksportini rag’batlantirishdir. Xalqaro kreditning prinsiðlari bozorning iqtisodiy qonunlari bilan uning iqtisodiy aloqasini aks ettiradi hamda bozor subyektlari va davlatning joriy va strategik maqsadlariga erishish uchun qo’llaniladi. 2. Xalqaro kreditning funksiyalari va shakllari Xalqaro kredit ssuda kapitalini xalqaro iqtisodiy munosabatlar doirasida aylanish xususiyatini aks ettiruvchi quyidagi funksiyalarni bajaradi: 1. Kengaygan ishlab chiqarish ehtiyojlarini qondirish maqsadida ssuda kapitalining mamlakatlar o’rtasida taqsimlanishi. Xalqaro kredit mexanizmi orqali ssuda kapitali foyda olishini ta’minlash maqsadida iqtisodiy agentlar ko’zlagan sohalarga yo’naltiriladi. Shu orqali kredit milliy foydani o’rtacha foydaga aylantirishga va uning massasini oshirishga yordam beradi.

2. Xalqaro hisob-kitoblarda asl pullarni (oltin, kumush) kreditpullar bilan almashishi, shuningdek, naqdsiz to’lovlarning tezlashishi va rivojlanishi, naqd valuta aylanmasini xalqaro kredit operatsiyalari bilan almashishi muomala xarajatlarini iqtisod qiladi. Xalqaro kreditlar asosida xalqaro hisob-kitoblarning kredit vositalari bo’lgan – veksel, chek, shuningdek, bank o’tkazmalari, depozit sertifikatlari va boshqalar vujudga keldi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarda ssuda kapitalining muomala vaqti tejalishi hisobiga kapitalning ishlab chiqarish funksiyasi yordamida ishlab chiqarishni kengaytirishga va foydani ko’paytirishga erishish mumkin. 3. Kapitalning to’planishi va markazlashuvining tezlashishi. Chet el kreditlarini jalb qilish hisobiga qo’shimcha qiymatni kapitallashtirish tezlashadi, individual jamg’arish chegaralari kengayadi, bir mamlakat tadbirkorlarining kapitali boshqa mamlakat mablag’lari hisobiga ko’payadi. Kredit ma’lum chegaralarda boshqa mamlakatlarning kapitali, mehnati va mulkiga egalik qilish imkoniyatini beradi. Imtiyozli xalqaro kreditlarning yirik kompaniyalarga berilishi hamda mayda va o’rta firmalarning jahon ssuda kapitallari bozoriga kirish imkoniyatini qisqarishi kapitalning to’planishiga va markazlashuviga sabab bo’lmoqda. Xalqaro kredit funksiyalarining mohiyati milliy va jahon xo’jaligining rivojlanishiga qarab o’zgarib boradi. Zamonaviy sharoitlarda xalqaro kredit iqtisodiyotni tartibga solish funksiyasini bajaradi hamda o’zi ham tartibga solish obyekti hisoblanadi. Xalqaro kreditning turli shakllarini umumiy ko’rinishda, kredit munosabatlarini tavsiflovchi alohida jihatlari bo’yicha tasniflash mumkin. Xalqaro kreditni manbalari bo’yicha ichki, tashqi va aralash kreditlashga hamda tashqi savdoni moliyalashtirishga ajratish mumkin. Ular bir-biri bilan uzviy bog’langan va tovarning eksportyordan importyorga tomon harakatining barcha bosqichlariga – eksport tovarini ishlab chiqarish, uning yo’ldagi va omborga tushish jarayonlariga (shuningdek, chegaradan tashqarida ham), tovarning ishlab chiqarish jarayonida importyor tomonidan ishlatilishi va iste’mol qilinishiga

xizmat qiladi. Tovar sotish jarayoniga qanchalik yaqin bo’lsa, qarzdorga uning shartlari shunchalik darajada ma’qul keladi. Qarz mablag’lari qanday tashqi iqtisodiy bitimda belgilanishiga qarab quyidagilarga bo’linadi: – tijorat kreditlari – tashqi savdo va xizmatlar bilan bevositabog’langan; – moliyaviy kreditlar – har qanday maqsadlarga ishlatiladi-gan, shu jumladan to’g’ri kapital qo’yilmalar, investitsion obyektlarni qurish, qimmatli qog’ozlarni sotib olish, tashqi qarzni to’lash, valuta intervensiyasini o’tkazishlar; – oraliq kreditlar – kapital, tovar va xizmatlarni olib chiqa-rishning aralash shakllariga xizmat qilish uchun tayinlangan, masalan, pudrat ishlarini bajarish shaklida bo’lishi mumkin. Ko’rinishi bo’yicha kreditlar: tovar shaklida – asosan eksportyorlar tomonidan xaridorlarga beriladigan va valuta shaklida – banklar tomonidan pul shaklida beriladigan kreditlarga bo’linadi. Valutasi bo’yicha xalqaro kredit qarzdor mamlakatning valutasida yoki kreditor mamlakatning valutasida, shuningdek, valuta savatida hisoblanadigan xalqaro valuta birligida (SDR, yevro va b.) berilishi mumkin. Xalqaro kredit manbalariga ko’ra tashqi savdoni ichki, tashqi (chet) va aralash kreditlash hamda moliyalashtirish bo’yicha farqlanadi. Xalqaro kreditni ko’rinishi bo’yicha 2 ta asosiy shaklga bo’lib ko’rsatish mumkin: 1. Xalqaro bank krediti. 2. Xalqaro tijorat krediti. Xalqaro bank krediti asosan valuta (pul) ko’rinishida bo’ladi. Xalqaro tijorat krediti esa, odatda, tovar ko’rinishiga ega. Ana shu 2 ta asosiy kredit shaklidan kelib chiqadigan bir qancha kreditlar mavjud: 1. Firma (tijorat) krediti – odatda, eksportyor mamlakatning bir firmasi boshqa mamlakatning importyoriga to’lovni kechiktirish shaklidagi ssuda berishi

tushuniladi. Tashqi savdoda tijorat krediti tovarli operatsiyalarga bog’liq hisob- kitoblarda keng qo’llaniladi. Tijorat kreditining muddati (odatda, 2-7 yil) turlicha bo’ladi. 2. Vekselli kreditda eksportyor tovarni sotish haqida bitimtuzib, o’tkazma veksel (tratta)ni importyorga jo’natadi, importyor tijorat hujjatlarini olib akseptlaydi, ya’ni unda ko’rsatilgan muddatda to’lovni amalga oshirishga rozilik beradi. 3. Ochiq hisobvaraqlar bo’yicha beriladigan kredit. Bu krediteksportyor va importyor o’rtasidagi kelishuvga asoslanadi. Eksportyor jo’natilgan har bir tovarlar qiymatini importyorning hisobiga qarz sifatida qayd qilib boradi. Importyor shartnomada ko’rsatilgan vaqtda kredit summasini to’lab boradi. Ochiq hisobvaraqlar bo’yicha beriladigan kreditlar faqatgina doimiy aloqada bo’lgan firmalar o’rtasidagina amalga oshirilishi mumkin. Tijorat kreditining yana bir turiga importyorning avans to’lovi (sotib oluvchining avansi) ni kiritish mumkin. Bunda shartnoma tuzilayotgan paytda mol sotib oluvchi, ya’ni importyor tomonidan chet ellik mol yetkazib beruvchiga, odatda, mashina, asbob-uskunalar (texnologiya) ning qiymatidan 10-15 foizi oldindan to’lab beriladi. Xaridor avansi eksportni kreditlashning bir shakli hisoblanadi va shu vaqtning o’zida importyorning majburiyatini ta’minlovchi vositadir. Chunki importyor o’zi buyurtma bergan tovarni sotib olishga majbur bo’ladi. Rivojlangan mamlakatlarning import bilan shug’ullanuvchi firmalari rivojlanayotgan mamlakatlardan farqli ravishda, xaridor avansidan shu davlatlarning qishloq xo’jalik mahsulotlarini olib chiqib ketishda foydalanmoqdalar. Tijorat krediti sotuvchi va sotib oluvchi o’rtasidagi munosabatni namoyon qilsada, bank krediti bilan qo’shilib moslashadi. Mashina va asbob-uskunalarni sotishda tijorat krediti uzoq muddatga beriladi (7 yilga), bu esa, o’z navbatida, eksportyorning anchagina mablag’ini jalb qilib oladi. Shu sababdan eksportyor bank kreditiga murojaat qiladi yoki o’z kreditini banklarda qayta moliyalashtiradi.

Tijorat krediti hajm va moliyalashtirish shartlari bo’yicha mashina va asbob- uskunalarning eksportini kreditlash muammosini to’liq yecha olmaganligi sababli, bank kreditlarining roli oshadi. Bank krediti – eksport va importni kreditlashda ssuda shaklida namoyon bo’ladi va u tovarlar, tovar hujjatlari, veksellarni hamda trattani garovga olgan holda beriladi. Ba’zan banklar o’zlariga chambarchas aloqada bo’lgan yirik eksportyor- firmalarga blankli kredit, ya’ni rasmiy ta’minlanmagan kreditlar berishadi. Xalqaro savdoda bank kreditlari tijorat kreditlariga nisbatan ustunlikka ega. Ular kredit oluvchini olgan mablag’laridan tovarlar sotib olishga mustaqil foydalanish imkoniyatini yaratadilar, mol yetkazib beruvchi firmadan kreditga mol so’rashdan ozod etadilar, hamda oxirgi tovarlarga hisob-kitoblarni bank kreditidan foydalanib to’laydilar. Xususiy banklar ko’pincha davlat mablag’larini va uning kafolatini olgan holda eksport kreditlarini 10-15 yilga bozor stavkasidan pastroq stavkada beradilar. Eksport krediti – eksportyor bankining importyor bankiga yetkazib berilgan mashina, asbob-uskuna va boshqa investitsiya qilingan tovarlarni kreditlashga aytiladi. Bank kreditlari pul ko’rinishida beriladi va «bog’liq»lik xarakteriga ega, chunki kredit oluvchi ssudadan faqatgina kreditor mamlakat tovarlarini sotib olishigagina beriladi. Muddatlari bo’yicha xalqaro kreditlar: qisqa muddatli – 1 yilgacha bo’lgan, ba’zan 18 oygacha (juda qisqa muddatlilari – 3 oygacha, kunlik, haftalik); o’rta muddatlilari – 1 yildan 5 yilgacha; uzoq muddatlilari – 5 yildan yuqori muddatli bo’ladi. Bir qator davlatlarda o’rta muddatli kreditlar 7 yilgacha bo’lganlari, uzoq muddatlilari 7 yildan yuqorilari hisoblanadi. Qisqa muddatli kreditlar, odatda, tadbirkorlarni aylanma kapitali bilan ta’minlashda hamda tashqi savdo, xalqaro to’lov aylanmasida nosavdo, sug’urta bitimlariga xizmat qiladi. Uzoq muddatli xalqaro kredit asosan ishlab chiqarishning asosiy vositalariga investitsiya qilishda, mashina va uskunalar eksportining 85 % gacha bo’lgan qismiga, xalqaro iqtisodiy munosabatlarning yangi shakllariga (yirik masshtabdagi loyihalar, yangi texnikani kiritish) xizmat qilishda ishlatiladi. Agar qisqa muddatli kredit prolongatsiya

qilinsa (muddati uzaytirilsa), u o’rta muddatliga, ba’zi hollarda uzoq muddatli kreditga o’zgaradi. Qisqa muddatli kreditlarni o’rta va uzoq muddatliga o’zgartirishda davlat kafolat beruvchi sifatida aktiv ishtirok etadi. Ta’minlanganlik darajasi bo’yicha kreditlar ta’minlangan va blankali kreditlarga bo’linadi. Ta’minot sifatida tovarlar, tovar taqsimlovchi va boshqa hujjatlar, qimmatli qog’ozlar, ko’chmas mulk va boshqa qimmatliklar xizmat qiladi. Kredit olish uchun qo’yiladigan tovar garovi uch shaklda amalga oshiriladi: qat’iy garov (tovarning ma’lum qismi bank foydasiga qo’yiladi); aylanmadagi tovar garovi (ma’lum summaga to’g’ri keladigan tegishli assortimentdagi tovar qoldig’i hisobga olinadi); qayta ishlash jarayonidagi tovar garovi (bu qo’yilgan tovarlardan mahsulot ishlab chiqarish mumkin). Kreditor sotishga imkoniyati ko’p bo’lgan tovarlarni garovga olishni afzal ko’radi va ta’minot hajmini aniqlashda tovarlar bozoridagi konyunkturani hisobga oladi. Ba’zan kredit ta’minoti sifatida o’rtacha bozor narxlarida baholanuvchi rasmiy oltin zaxiralari qismidan ham foydalaniladi (Finlyandiyada 1963-yil, Italiya, Urugvay, Portugaliyada 70-yillar o’rtalarida qo’llanilgan). Rivojlanayotgan davlatlar (asosan 80-yillar boshlarida) o’zlarining tashqi qarzlarini to’lash uchun oltinni garov sifatida qo’yishni keng qo’llay boshladi. Biroq oltin garovi asosidagi ssudalar ko’pgina xalqaro kreditlarga xos bo’lgan «salbiy garov sharti» kuchga kirishi bilan keng tarqalish kuchini yo’qota boshladi. Uning mohiyati shundaki, agar qarzdor boshqa kreditlar bo’yicha qo’shimcha ta’minotni kiritgan bo’lsa, u holda kreditor shu ta’minotni joriy kredit bo’yicha ham talab qilib olishi mumkin. Binobarin, agar mamlakat kreditni oltin garovi ostida olsa, undan oldin olingan boshqa kreditlar bo’yicha ham oltin ta’minotini talab qilish mumkin. Shuning uchun ham, ba’zi mamlakatlar oltinni sotishni afzal ko’radi. Modomiki, garov kredit shartnomasi bo’yicha majburiyatlarning ta’minoti sifatida xizmat qilar ekan, kreditor bu majburiyatlarning qarzdor tomonidan bajarilmagan hollarda garov qiymatidan kompensatsiya summasini olish huquqiga ega bo’ladi.

Blankali kredit qarzdorning majburiyati ostida ma’lum muddatda to’lash sharti bilan beriladi. Odatda, bu kredit bo’yicha hujjat sifatida bir tomonli qarzdorning imzosi bilan beriladigan solo-veksel xizmat qiladi. Blankali kreditlarning boshqa ko’rinishlari sifatida kontokorrent va overdraftlarni keltirish mumkin. Kreditlarni berish texnikasi jihatidan quyidagilar ajratiladi: moliyaviy (naqd) kreditlar – qarzdorning hisobvarag’iga muvofiqlashtirish uchun o’tkaziladi; akseptli kreditlar – importyor yoki bank tomonidan tratta akseptlanadi; depozit sertifikatlari; obligatsiyali zayomlar; konsorsial kreditlar va boshqalar. Kreditor sifatida kim namoyon bo’lishiga qarab kreditlar quyidagilarga bo’linadi: 1) xususiy – firmalar, banklar, ba’zan o’rtada turadigan (broker) lar tomonidan beriladi; 2) hukumat; 3) aralash – bunda xususiy va davlat korxonalari qatnashadi; 4) davlatlararo kreditlar – xalqaro va hududiy valuta-kredit va moliya tashkilotlari tomonidan beriladi. Firma (tijorat) krediti – firma tomonidan, odatda, bir mamlakatning eksportyori tomonidan boshqa mamlakatning importyoriga to’lov muddatini ortga surish ko’rinishida beriladigan kreditdir. Kreditlarning muddatlari turlicha (odatda 2-7 yilgacha) bo’lib, u jahon bozorlaridagi konyunktura shartlari, tovarlar ko’rinishi va boshqa omillar asosida aniqlanadi. Firma krediti veksel orqali rasmiylashtiriladi yoki ochiq hisobvaraq orqali beriladi. Vekselli kredit – eksportyor tovarni sotish to’g’risida shartnoma tuzib, importyorga o’tkazmali vekselni beradi. Importyor esa tijorat hujjatlarini qabul qilib, vekselni akseptlaydi, ya’ni unda ko’rsatilgan muddatda to’lovni amalga oshirishga rozilik beradi. Ochiq hisobvaraq orqali kredit – eksportyor importyor bilan bitim tuzib, unda tovar yetkazib beruvchi tovar qabul qilib oluvchining hisobvarag’iga uning qarzi sifatida sotilgan va tushirilgan tovarlarning qiymatini yozib boradi, o’z navbatida, importyor o’rnatilgan muddatda kreditni to’lashi kerak. Ochiq hisobvaraq orqali kreditlar tovarlarni muntazam yetkazib berishda hamda qarzni oyning o’rtasi va oxirlarida to’lashda qo’llaniladi.

Firma kreditlarining yana bir ko’rinishi sifatida avans to’lovli kreditlar ham keng qo’llaniladi. Bunda importyor tomonidan eksportyor foydasiga shartnomada ko’rsatilgan buyurtma berilgan mashina va uskunalar qiymatining, odatda, 10-15 % miqdorida (ba’zan bundan ortiqroq) avans to’lov amalga oshiriladi. Sotib olish avansi eksportni kreditlash shakllaridan biri bo’lib xizmat qiladi va bir paytning o’zida chet ellik xaridor majburiyatini ta’minlash vositasidir, chunki importyor buyurtma bergan tovarini qabul qilishi shart. 3. Xalqaro kreditning xususiyatlari va imkoniyatlari Rivojlanayotgan mamlakatlarga kelib tushadigan moliyaviy oqimlarning quyidagi xususiyatlari mavjud: Birinchidan, bu mamlakatlar tashqi resurslarning asosiy qismini hukumatlararo bitimlar hamda xalqaro moliyaviy institutlarning imtiyozli kreditlari va subsidiyalari shaklida tashkil qiladilar («Rivojlanishni rasmiy moliyalashtirish» – RRM). Imtiyozli resurslarga nomzod mamlakatlarning tanlovi iqtisodiy rivojlanish darajasiga qarab amalga oshiriladi. Lekin siyosiy va harbiy-strategik omillar ham inobatga olinadi. RRM bo’yicha mablag’larni iqtisodiy inqirozni kechirayotgan mamlakatlar ham olishlari mumkin. Ikkinchidan, har bir mamlakat uchun uning iqtisodiy rivojlanish darajasi, iqtisodiy vaziyati, ichki moliyaviy bozorining holati, xalqaro iqtisodiyotda tutgan o’rni hamda olib borayotgan siyosatiga qarab o’zining maxsus xalqaro kreditlash va moliyalashtirish mexanizmi mavjud bo’ladi. Rivojlanayotgan mamlakatlar ikki toifaga bo’linadi. Birinchilar (past rivojlanganlar) – tashqi resurslarni asosan rasmiy manbalardan oladilar. O’z resurslari qiyin sharoitlar tufayli yetarli emas. Bunday mamlakatlar xususiy investitsiyalar uchun noqulaydir. Ikkinchilar (nisbatan rivojlangan) – xususiy resurslarni jalb qiladilar. Bular rivojlanayotgan moliyaviy bozorlarga ega bo’lgan mamlakatlardir. Bu mamlakatlarning moliyaviy bozorlari muayyan rivojlangan va ularning integratsiyasi xalqaro tizimga mos kelgan bo’ladi.

Uchinchidan, rivojlanayotgan mamlakatlarning kreditlanishi va moliyalashtirilishi asosan markaz hamda xalqaro xo’jaliklar o’rtasidagi munosabatlarga to’g’ri keladi. Faqatgina kredit va subsidiyalarning uncha ko’p bo’lmagan qismi rivojlanayotgan mamlakatlarning o’zaro hamkorlik doirasida beriladi. Rivojlanayotgan mamlakatlarning iqtisodiy rivojida tashqi resurslarning ahamiyati birlamchi hisoblanmaydi. Chunki ko’p mamlakatlar iqtisodiy yutuqlarga erishish yo’lida ichki jamg’armalarga tayangan bo’lsalar ham, tashqi resurslarni aktiv ravishda jalb qiladilar. Lekin ba’zi mamlakatlar yirik tashqi ta’sirga qaramay, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish yo’lida unchalik siljiy olmaganlar. Tashqi resurslarni ishlatish samarasi asosan kreditor va kredit oluvchi (davlat institutlari hamda xo’jalik subyektlar) olib boradigan faoliyatiga bog’liq bo’ladi. Xalqaro kredit quyidagilarga imkon tug’diradi: 1. Ishlab chiqarish va ayirboshlashning baynalmilallashuvi; 2. Jahon bozori va xalqaro savdoni tashkil qilish; 3. Rivojlangan mamlakatlar tovarlarning raqobatbardoshlikdarajasini oshirish; 4. Urushlarni moliyalashtirish shakllarining turli xillarinitashkil qilish; 5. Iqtisodiy qoloq bo’lgan mamlakatlarning iqtisodiyotinikuchaytirish. Xalqaro kreditning ahamiyati u bajaradigan funksiyalari orqali namoyon bo’ladi. Xalqaro kreditning funksiyalarini quyidagilarcha tasniflash mumkin: 1. Tovar va xizmatlarning eksportini rag’batlantiradi. 2. Xorijiy xususiy investitsiyalar uchun qulay sharoitlar yaratadi. 3. Qarzdor mamlakatlardan foiz ko’rinishidagi daromadlarnichiqarib olish instrumenti bo’lib xizmat qiladi. 4. Qarzdor mamlakatlarda xorijiy monopoliyalar uchun qulay va foydali bo’lgan iqtisodiy hamda siyosiy rejimlarni o’rnatishga imkon beradi.

Ishlab chiqarish va ayirboshlash baynalmilallashuvining darajasi o’sishi bilan bir qatorda xalqaro kreditning ahamiyati ham oshib bormoqda. Buni quyidagicha tasniflash mumkin: 1. Rivojlangan mamlakatlar o’rtasidagi kredit munosabatlarikengayib bormoqda. 2. Kredit munosabatlari jahondagi iqtisodiy chegara uchunbo’lgan kurashni olib borishga transmilliy korporatsiyalarga yordam beradi. 3. Jahondagi hukmron mamlakatlarning kredit ekspansiyasinioshiradi, chunki kreditlar rivojlanayotgan mamlakatlarga bo’lgan iqtisodiy va siyosiy qaramlikni oshirish sharti bilangina beriladi; 4. Xalqaro savdoni moliyalashtirish, to’lov balansini tartibgasolish va asosiy rivojlangan mamlakatlarning valutasini qo’llabquvvatlashga beriladigan kreditlar summasi sezilarli darajada oshib bormoqda. O’zbekiston Respublikasi xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilan hamkorligi quyidagi asosiy yo’nalishlarda amalga oshirilmoqda: – makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda ko’maklashish;– milliy valutani mustahkamlash; – mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishjarayonlarini chuqurlashtirish; – kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish;– raqobat muhitini shakllantirish; – kadrlarni tayyorlash. Bu choralar esa chuqur tuzilmaviy o’zgarishlarni amalga oshirish, iqtisodiyotni dunyo bozorlariga chiqishini ta’minlovchi yangi darajaga olib chiqish uchun mustahkam asos bo’lib xizmat qiladi. 4. Xalqaro kredit bo’yicha foiz stavkasi va kredit bahosi Kapital harakatining muhim shakli ssuda kapitalini xalqaro kredit ko’rinishida olib kelinishi va olib chiqilishi hisoblanadi. Korxonalar, aholi va davlatda bo’sh pul jamg’armalarining paydo bo’lishi, ularni banklar, sug’urta va investitsiya kompaniyalarida to’planishi, shuningdek, transmilliy kompaniyalar, banklar, xalqaro moliya-kredit muassasalarining ssuda kapitalining jahon bozorini

shakllanishiga olib keladi. Bu bozorda turli-tuman davlatlardagi qarz beruvchilar va qarz oluvchilar kredit berish shartlari va kredit miqdorini belgilovchi shartnomalar tuzadilar. Kredit munosabatlarining xalqaro miqyosda amalga oshirilishi (mamlakatlar o’rtasida) xalqaro kreditning yuzaga kelishiga olib keladi. Xalqaro kreditga xalqaro miqyosda harakat qiluvchi kredit munosabatlari to’plami sifatida qarash zarur. Kreditning bu shakli bevosita ishtirokchilari davlatlararo moliya-kredit institutlari, tegishli davlat hokimiyati, kredit tashkilotlari va alohida huquqiy shaxslar bo’lishi mumkin. Xalqaro kredit bir davlat, shu davlat banki, huquqiy shaxsi tomonidan ikkinchi bir davlatga, uning banklariga, boshqa huquqiy shaxslariga muddatlilik va to’lovlilik asosida beriladigan kredit hisoblanadi. Xalqaro kredit davlat va xalqaro institutlar ishtirok etgan munosabatlarda pul (valuta) shaklida, tashqi savdo faoliyatida esa tovar shaklida bo’lishi mumkin. Xalqaro kredit quyidagi xususiyatlari bilan tavsiflanadi: – qarz oluvchi va qarz beruvchi sifatida davlat, tashkilot vamuassasalar, huquqiy shaxslar, xalqaro valuta kredit tashkilotlari qatnashadilar; – qarzga olingan mablag’lar qarz oluvchi mamlakat to-monidan daromad keltiruvchi kapital sifatida ishlatiladi; – qarz beruvchi mamlakatga to’lanadigan ssuda foizining man-basi qarz oluvchi mamlakat aholisi tomonidan yaratilgan milliy daromad hisoblanadi. Xalqaro kredit mahalliy kredit bilan bir qatorda fondlar aylanishining barcha bosqichlarida qatnashadi. Xalqaro kredit xalqaro iqtisodiy munosabatlar doirasida quyidagi funksiyalarni bajaradi: – mamlakatlar o’rtasida kapitalning qayta taqsimlanishinita’minlaydi; – kapitalning konsentratsiyalashuviga sharoit yaratadi va bujarayonni tezlashtiradi; – har xil vositalarda xalqaro hisob-kitoblarni olib borishdamuomala xarajatlarini qisqartiradi.

– Valuta turiga ko’ra qarzdor mamlakat valutasida, kreditormamlakat valutasida, uchinchi mamlakat valutasida, ma’lum davlatlar pul birligida (SDR, yevro va boshqalar). Taklif etilishi nuqtayi nazaridan naqd akseptli (bank yoki importyor tomonidan akseptlanganda), depozit sertifikatli, obligatsiya zayomli kreditlarga bo’linadi. Shu o’rinda xalqaro kreditlarning ayrim turlariga to’xtalib, ularning iqtisodiyotdagi ahamiyatini ko’rsatib o’tsak. Masalan, faktoring – bu vositachi kompaniya tomonidan qarzdorning to’lov majburiyatlarini to’lov uchun qabul qilib, uni tezda yoki o’rnatilgan muddatlarda mol egasiga to’lash hisoblanadi. Kreditlashning bu shaklining ustunligi shundaki, faktoring kompaniyasiga (vositachiga) hisob-kitob hamda bozorga chiqishning moliya natijalarini tahlil qilish funksiyalarining ma’lum qismi ham o’tadi. Kreditning bu shaklidan iste’mol mollarini ishlab chiqarishga ixtisoslashgan, eksport aylanmasi katta bo’lmagan firmalar foydalanadi. Faktoring kompaniyalari tijorat banklari faoliyati bilan chambarchas bog’langan bo’lib, ulardan kredit yordami va xaridorlarning kredit qobiliyati haqidagi ma’lumotlarni oladi. Shuningdek, faktoring kompaniyalari o’zaro xalqaro guruhlarni, assotsiatsiyalarni tashkil etadilar. Bu kompaniyalar eksport qiluvchilarni kredit risklaridan va kreditni sug’urta qilish xarajatlaridan ozod qiladi. Forfeyting operatsiyasi 50-yillarda G’arbiy Yevropada paydo bo’lib, aylanishsiz moliyalashtirish deb atalgan baza asosida rivojlanadi. Bu usul AQSHda «Veksellarni qayta moliyalashtirish» nomi bilan qayta tarqalgan. Bu operatsiyaning mazmuni shundaki, eksportyor tomonidan importyorga talab huquqi bank forfeytoriga beriladi, u esa, o’z navbatida, bu huquqni saqlashi yoki xalqaro bozorda sotishi mumkin. Bank esa eskportyorga bu qimmatli qog’ozlar qiymatini naqd pul bilan to’laydi. Bunday qat’iy hisob stavkasi, mukofot (bank majburiyatlarni to’lamaslik riskini o’z zimmasiga olgani uchun) chegirib tashlanadi. Forfeyting operatsiyalarida ishlatiladigan moliyaviy vositalar banklardagi an’anaviy savdo veksellari hisob-kitoblari kabi qo’llaniladi. Farqi

shundaki, veksel egasi importyor sifatida forfeytingda risk bilan bog’liq bo’ladi. Oddiy hisob-kitobda esa veksel qonunchiligiga binoan ko’plab holatlarda qarzdorlik javobgarligi eksportyorning xaridorni kreditlashini uzaytirishga imkon beradi. Bankning forfeyting operatsiyalari bo’yicha riskni o’z zimmasiga olishi investorlar uchun o’z mablag’larini uzoq muddatga qo’shimcha joylashtirishga qiziqishni oshiradi. Forfeyting operatsiyalarida ishtirok etuvchi banklar uchun yevrovaluta bozori, moliyaviy vositalar bozori hisoblanadi. Shuning uchun forfeyting stavkasi bu bozordagi o’rta muddatli kredit foiz stavkasi bilan chambarchas bog’liq. Xalqaro lizing – bu ijara operatsiyalarining bir ko’rinishi bo’lib, bunda ijaraga beruvchining mulkka egalik huquqi saqlanib qoladi. Ijaraga oluvchi vaqti-vaqti bilan tovardan vaqtincha foydalanganligi uchun haq to’lab turadi. Lizing jihozlarni maxsus kredit muassasasining kompaniyasi tomonidan oldindan sotib olishni anglatadi. Asosan bunday operatsiyalarning obyekti turli xil jihozlar, transport vositalari, EHM va boshqalar hisoblanadi. Ijara kredit olishning o’ziga xos shakli bo’lib, eksportyor tovarining tashqi bozordagi harakatini yengillashtiradi. Oddiy tovar krediti bilan lizing ijara operatsiyalarini o’tkazish shartlarini bir-biriga yaqinlashtiradi. Ijaraga oluvchi o’z mablag’larini markazlashtirishdan xalos bo’ladi. Ijara to’lovlari bo’lak-bo’lak shaklida butun ijara davrida to’lab boriladi. Ammo lizingning maqsadi tovarga egalik huquqini olish emas, balki tovarning iste’mol xususiyatlaridan foydalanish huquqini olishdir. Xalqaro savdo ijara operatsiyalarining hajmining oshishi ko’plab moliya mablag’larini jalb etishni taqozo etadi. Shuning uchun ham, ko’pchilik mamlakatlarning yirik tijorat banklari lizing kompaniyalarini moliyalashtirishda faol ishtirok etadilar. Keyinchalik lizing kompaniyalari banklar ixtiyoriga o’tadi. Xalqaro kreditning bahosi – bank bilan qarz oluvchi o’rtasidagi shartnoma asosida belgilanadi va bu kreditga oid foizlarni o’z ichiga oladi. Qisqacha qilib aytadigan bo’lsak, kreditning bahosi bank tomonidan belgilangan foiz stavkasi hisoblanadi. Xalqaro kreditning bahosi ikkiga bo’linadi: 1. Kelishilgan kredit bahosi.

2. Kredit bahosining yashirin elementlari. Kelishilgan kredit bahosiga foizlar, qarzni rasmiylashtirish uchun komission to’lovlar va boshqalar kiradi. Kredit bahosining yashirin elementlariga esa kreditni ishlatish bilan bog’liq xarajatlar va shartnomada eslatib o’tilmagan to’lovlar kiradi. Bevosita qarz beruvchiga to’lanadigan bu – foiz stavkasi hisoblanadi. Uning darajasi jahon, milliy pul bozorlarining ahvoliga, shuningdek, qarz beruvchi va qarz oluvchi o’rtasidagi kelishuvlarga bog’liq. Foiz stavkalari qayd etilgan va suzib yuruvchi stavkalarga bo’linadi. Qayd etilgan foiz stavkalari kreditning barcha muddatiga belgilanadi. Suzib yuruvchi stavka qarz beruvchi va qarz oluvchi o’rtasidagi kelishilgan muddatda (asosan 3-6 oydan keyin) kapital bozoridagi ahvolga qarab, qayta ko’rib turiladi. Suzib yuruvchi foiz stavkasi ikki qismdan tarkib topadi: 1. Asos qilib olingan stavka. Bunday stavka sifatida AQSHbanklarining birinchi darajali qarz oluvchilari uchun stavka (praym-reyt), shuningdek, London banklari tomonidan shu toifadagi mijozlarga qisqa muddatli ssudalarni berishda ishlatiladigan o’rta foiz stavkasi (LIBOR) qo’llaniladi. Rasmiy jihatdan LIBORning o’rnatilgan darajasi mavjud emas. Har bir yirik London banki bu stavkani valuta bozoridagi talab va taklifga qarab aniqlaydi. Libor valuta turlari va muddatlariga qarab (1, 3, 6 va 12 oy) tabaqalashtiriladi. 2. Ustamalar yoki marja. Uning miqdori qarz oluvchi va qarzberuvchi o’rtasidagi kelishuv bo’yicha aniqlanadi. Komission to ’ lovlar bu qarz beruvchi bankka belgilangan muddat mobaynida zarur kredit resurslarini qarz oluvchi ixtiyoriga berish va rezervda saqlash majburiyati uchun to ’ lanadi . Shuningdek, komission to’lovlar agar kredit alohida banklar tomonidan emas, balki banklar uyushmasi tomonidan berilsa, kredit operatsiyalarini o’tkazishni boshqarish uchun ham to’lanadi. So’nggi holda yetakchi bank yoki uyushma ishni tashkil etuvchi menejer kreditlashda qatnashish hissasini hamda qarzni uzishdan, foizlarni to’lashdan tushadigan mablag’larni

uyushma a’zolari o’rtasida taqsimlaydi. Buning uchun qarz oluvchidan boshqarish uchun bir martalik tartibda komission to’lovlar oladi. Sug’urta mukofoti – bu maxsus sug’urta muassasalariga to’lanadi. Chunki ular yuz berishi mumkin bo’lgan yo’qotishlarni sug’urta qiluvchi bilan kelishilgan miqdor doirasida qoplash mujburiyatini o’z zimmalariga oladilar. Hozirgi vaqtda eksport kreditlarining sug’urta qilish miqdori ehtimoli bo’lgan yo’qotishlarning 80-90 %ini tashkil etadi, ba’zida esa hatto 100 %ini ham tashkil qilish mumkin. Kredit bahosi ssuda kapitali bozoridagi talab va taklif asosida aniqlanadi. Kreditlarning barcha turlari, ya’ni xususiy, davlat va xalqaro tashkilotlarning kreditlari ustun ravishda bozor qiymati bo’yicha beriladi, biroq ba’zi hollarda qarz oluvchi tomonidan ma’lum shartlar saqlanganda hukumat kreditlari va xalqaro tashkilotlarning kreditlari bozor qiymatidan past bo’lgan imtiyozli narxda berilishi mumkin. Xalqaro kreditning foiz stavkasi har xil usulda o’rnatilishi mumkin. Bularga «praym-reyt» va liborlarni misol keltirishimiz mumkin. «Praym-reyt» asosida xalqaro kreditga foiz stavkasini o’rnatish. Xalqaro kredit, masalan, AQSH dollarida Amerika banki tomonidan berilsin. Mahalliy valutada moliyalashtirilayotgan kreditni baholash uchun bank o’zining ma’lumot stavkalarini qo’llaydi. AQSHda bu rolni «praym-reyt» stavkasi bajaradi. Bu birinchi darajali talabgorlar uchun foiz stavkasi hisoblanadi. «Praym-reyt» stavkasi bank fondi uchun olinadigan ushlamalarni, kredit bilan bog’liq bo’lgan bank operatsiyalarini, xarajatlarini hamda daromad marjasini qoplash darajasida baholanadi. Bank uchun fond ushlamalari birinchi navbatda tez to’lanadigan (qisqa muddatli) depozitlar stavkasi bilan shakllanadi. Bundan tashqari, mijoz hisobvarag’iga xizmat ko’rsatish xarajatlari ham talab qilinadi. Chunki bank tomonidan hisobvaraq uchun alohida operatsiyalarga o’tkaziladigan komission to’lovlar buni qoplay olmaydi. Rivojlangan mamlakatlar banklari mahalliy depozitlarni sug’urtalash uchun federal agentliklarga sug’urta badallari to’laydilar. Bu xarajatlar albatta tijorat

banklari uchun fond qiymatlarini oshirishga olib keladi. Bulardan tashqari, foiz stavkalari bank tomonidan baholanadigan kredit riskini ham o’zida namoyon etishi kerak. Kredit bilan bog’liq bo’lgan ayrim qo’shimcha risklarni qoplash uchun «praym-reyt» stavkasining ustiga qo’shish orqali qoplash mumkin. Shularning hammasi umumlashtirilib, bank xodimlarining bilimlari va malakalari orqali kredit bahosi o’rnatiladi. Bundan tashqari, bozordagi kredit beruvchilar tomonidan taklif qilinayotgan foiz stavkalari ham hisobga olinadi. Shunday qilib, mahalliy fondlar hisobidan moliyalashtirilayotgan xalqaro kredit foiz stavkasi yaxlitligicha bank tomonidan shunday e’lon qilinadi: «Bizning praym-reyt plyus X yillik foiz punktlari». Shu orqali foiz stavkasi o’rnatiladi va bu kredit davrida «praym-reyt» stavkasi izidan yurib o’zgarib turadi. Yevrovalutani LIBOR stavkasi asosida foiz stavka o’rnatish. Libor stavkasi (London InterBank Offered Rate – LIBOR) bu Londondagi banklararo depozit bozori taklif qilgan stavka hisoblanadi. Xalqaro ssuda kapitallari bozorida kredit berishda eng kerakli va mo’ljalli foiz stavka hisoblanadi. Bank banklararo bozordan yevrodollari Libor stavkasini to’lagan holda qarzga oladi. So’ngra bu pullarni mijoziga kredit qilib beradi. Yevrodollar qisqa muddatli depozitlar hisoblanadi va bank bularni 3 yoki 6 oyga oladi. O’z-o’zidan berilayotgan kredit revollover kredit liniyasi shaklini oladi. Ya’ni har chorak yoki yarimyillikda tiklanadi. Qarzdor tomonidan foiz stavka «LIBOR plyus X yillik foiz punktlari» tarzida e’lon qilinadi. Bank daromadida «praym-reyt plyus» va «LIBOR plyus» stavkalari o’rtasida farq bor. «Praym-reyt» stavkasi o’zida bank uchun ushlamalar plyus xarajatlar qoplamasi plyus bankning aksiyador kapitali uchun daromadlarni namoyon etadi. LIBOR stavkasi esa faqat bank uchun fond qiymatini ko’rsatadi. Shunday qilib LIBOR stavkasi ustiga o’rnatilgan foiz bank sof daromadi hisoblanadi. «Praym-reyt plyus» va «LIBOR plyus» stavkalaridan bank kredit bahosini pul bozorining instrumenti hisoblangan qimmatli qog’ozlarning foizlarini ustiga qo’shish bilan aniqlaydi. Misol qilib depozit sertifikatining foizini olishimiz mumkin. Bunda bank depozit sertifikatining foizini ustiga qo’shish orqali kreditni

baholaydi. Bu stavka qaysidir bankning «praym-reyt» stavkasiga nisbatan ichki pul bozorining stavkasini aniqroq ifodalaydi. Bunday kreditning bahosini bank o’zining mijozlariga qimmatli qog’ozlar uchun to’laydigan foizlar bilan solishtirib turadi. Yuqorida qayd etilgan «praym-reyt plyus», «LIBOR plyus» va boshqa stavkalar ko’p jihatdan bir-biri bilan bog’liq bo’ladi va ular o’zaro solishtiriladi. Masalan, bank akseptlarining foiz stavkasi depozit sertifikatlari va tijorat qog’ozlari foiz stavkasi bilan deyarli yaqin bo’ladi. Depozit sertifikati foiz stavkalari darajasi, qisqa muddatli bank depozitlari foiz stavkasiga qarab o’zgaradi. Yuqoridagi qayd etilganidek, «praym-reyt» stavkalari ana shu asnoda o’rnatiladi. Xalqaro kreditni baholashda bir qancha omillar borki, ular kredit bahosiga ta’sir ko’rsatmasdan qo’ymaydi. Ana shu omillardan biri kredit olgan mijoz mamlakatining valuta-moliyaviy, iqtisodiy va siyosiy holatidir. Bizga ma’lumki, ko’pchilik rivojlangan mamlakatlar siyosiy jihatdan barqarordirlar. Lekin ayrim rivojlanayotgan mamlakatlarda esa bunday emas. Bank mijozning moliyaviy holatidan qoniqqan bo’lishi mumkin, lekin u mamlakatning siyosiy holatini o’rganib chiqishi kerak bo’ladi. Chunki mijozning biznesini yomonlashuviga asosan shular sabab bo’lishi mumkin. Masalan, mamlakatda hukumat to’ntarilishi sodir bo’lsa, yangi qonunlar qabul qilinishi mumkin va ayrim valuta cheklovlari o’rnatilishi mumkin. Natijada, mijoz o’zi xohlamagan tarzda kreditni qaytara olmaydi. Ana shunday to’satdan o’zgaradigan omillarga inflyatsiya sur’ati, valuta kursi dinamikasi, ssuda kapitali bozorining holati va boshqalar misol bo’la oladi. 9.5. Xalqaro kreditlar bo’yicha risklar va ularni boshqarish Yuqorida ko’rsatib o’tilgandek, kreditning foiz stavkasi bu bank qo’ygan investitsiyaning bahosi hisoblanadi. Xalqaro bank krediti bahosi xuddi har bir moliyaviy aktiv bahosi singari o’zida ikki narsani, ya’ni risksiz komponent va risk uchun mukofotlarni mujassamlashtiradi. Risksiz komponentning bahosi o’zo’zidan daromadning minimal stavkasi talabidan kelib chiqadi. Bu bozor uchun normal hisoblanib, bunda inflyatsiyaning ham o’rni bo’ladi. Risksiz komponent uchun ko’pincha hukumatning qisqa muddatli qimmatli

qog’ozlari foizi olinadi. Risk uchun mukofotning bahosi o’zida 3 omilni mujassamlashtiradi: 1. Likvidlik riski uchun mukofot. 2. Foizli risk uchun mukofot. 3. Kursli valuta riski uchun mukofot. Bularga izoh beradigan bo’lsak, masalan, likvidlik riski bu mijozning kreditni qaytarmasligining eng katta xavfi hisoblanadi. Bu yerda bankdan kredit xavfsizligini oshirish talab qilinadi. Chunki bu yerda mijoz kreditni butunlay qaytara olmaslik holatiga tushadi. Foizli risk esa kelajakda foiz stavkasini oshirishning xavfini qoldiradi. Bu, albatta, kreditdan olinadigan daromadlarning tushishiga olib keladi. Foiz stavkalarining darajasi va harakatining o’zgarishi natijasida zarar ko’rish xavfi tug’iladi. Foiz riski debitorlarni ham, kreditorlarni ham o’z qa’riga tortadi. Foiz risklarining boshqarilishi aktiv va passivlarni boshqarilishidan tashkil topadi. Foiz risklarini boshqarishning bir nechta tamoyillari mavjud. Bular quyidagilardan iborat: 1. Bankning foiz marjasi qancha yuqori bo’lsa, foiz risk darajasi shuncha past bo’ladi. 2. «Spred» tamoyili. Bunda olingan aktivlar bo’yicha o’rtachatortilgan stavka va to’langan majburiyatlar bo’yicha o’rtacha tortilgan stavka o’rtasidagi farq tahlil qilinadi. Tahlil uchun ma’lumotlar, odatda, bankning statistik hisobotidan olinadi. 3. Bankning o’zgarmas va suzib yuruvchi foiz stavkalari bilanbalansdan tashqari aktiv va passivlarni tahlil qilishdan iborat. Foiz risklarning darajasi esa quyidagilarga bog’liq bo’ladi: – aktivlar tuzilishidagi o’zgarish, shu jumladan kredit va investitsiyalarning hajmi, aktivlarning qayd qilingan va suzib yuruvchi stavkalarda, ularning bozordagi narxining dinamikasi; – passivlarning tuzilishidagi o’zgarish, ya’ni shaxsiy va za-yom mablag’larining mutanosibligi, muddatli va jamg’arma depozitlar;

– foiz stavkasi dinamikasi. Foiz risklari darajasini boshqarish va nazorat qilish uchun bank faoliyatining aniq bir holatiga bog’liq holda muhim strategiyalar ishlab chiqish lozim. Valuta riski – unchalik yaxshi bo’lmagan almashish kursi natijasida bank tomonidan boshqarilayotgan kreditga pul oqimini kamaytiradi. Xalqaro kredit mahalliy kreditdan farq qiladi, bunda bank boshqa davlatdagi kreditlash riskini ham baholashi kerak bo’lib hisoblanadi. Xalqaro kreditning deyarli barcha operatsiyalarida tomonlardan biri albatta valuta konversiyasiga, ya’ni konversiya riskiga to’qnash keladi. Shunday ekan, bunday riskning oldini olish uchun ko’plab banklar xalqaro kreditni chet el valutasida emas, balki o’z mahalliy valutalarida berishni xohlaydilar. Bu harakati bilan bank valuta kursini o’zgarishidan ko’radigan xavfni va o’zining moliyaviy holatining yomonlashuvi oldini oladi. Keyinchalik, olingan kredit mijozning o’z mamlakatida yoki boshqa mamlakatda ishlatilishi kerak bo’lsa, bunda kreditni olgan mijoz o’ziga kerakli valutaga almashtirib olishiga to’g’ri keladi. Agar kreditni olgan mijoz bank- kreditor mamlakatiga importni moliyalashtirsa, u o’sha mamlakat valutasiga ega bo’ladi. Lekin bu valuta qarz to’lash uchun foydasiz bo’lishi mumkin, agar hukumat chet el valutasini chetga o’tkazish ustidan nazorat olib borayotgan bo’lsa, bu valuta riskini nazorat qilish deyiladi. Bunday riskning oldini olish uchun kredit oluvchi mamlakatning valutasi holatidan boxabar bo’lishi kerak. Va oldindan bo’ladigan keskin devalvatsiyalarning prognozini qilish kerak. Chunki devalvatsiya qarzni qaytarish qobiliyatini pasaytirishi mumkin. Ayrim mamlakatlarda mijoz kreditni yoki uning foizlarini chet elga to’lash uchun hukumatdan ruxsatnoma olishiga to’g’ri keladi. Albatta, bunday holatlar xalqaro kredit berishga to’sqinliklar qilishi mumkin. Xalqaro kreditni baholashda moliyaviy risk ham muhim o’rin tutadi. Moliyaviy risk – bu xalqaro kredit berilgan vaqtdan so’ng kredit olgan mijoz qarzni to’lay olmaydigan holda, ya’ni to’lovga layoqatsiz bo’lgan holda yuzaga keladi. Bunday xavfni baholash uchun bank bir qancha omillarni tahlil qilib chiqadi. Bular xalqaro miqyosda «uchta C»: Character – reputatsiya, xarakter; Cash flow or capacity – pul

oqimi va ishlab chiqarish quvvati; Capital – kredit oluvchi kapitali kabi ko’rsatkichlar bilan hisoblanadi. Bank xalqaro kredit oluvchining faoliyatini baholashdan oldin uning jiddiy kompaniyami yoki yo’qmi, majburiyatlarini bajara oladimi va o’z biznesi to’g’risida yetarli malakaga ega ekanligi haqida ma’lumotlar to’playdi. Kredit oluvchining faoliyatini baholash uchun bankning o’z tajribasi, boshqa banklarning kredit berish malakasi asosiy baza hisoblanadi. «Dun&Bradstreet» xilidagi firmalar yer yuzidagi barcha kredit oluvchilar, har xil kompaniyalar, xo’jalik va hukumat agentliklari haqida moliyaviy va tijoriy ma’lumotlarni beradi. Hozirgi kunda ko’plab banklar maxfiy ravishda mijozlarning operatsiyalari haqida ma’lumot almashadilar. Bundan tashqari, bank kredit tarixini o’zida mujassamlashtirgan kredit paketini ham yuritadi. Bank kredit oluvchining pul oqimi, ishlab chiqarish quvvati va kapitalini baholash uchun moliyaviy hisobot talab qiladi (firmaning balansi, daromadlar haqida hisobot va pul oqimi haqida hisobot). Firmaning balansi o’sha paytdagi moliyaviy holatini ifodalaydi. Daromadlar hisoboti esa firmaning o’sha yildagi daromadlari va xarajatlarini ko’rsatib turadi. Albatta, bu ma’lumotlar mustaqil auditorlar tomonidan tasdiqlangan bo’ladi. Bank uchun hisobotlar olish oson bo’lmaydi. Chunki ularning shakllari hamma mamlakatlarda ham bir xil emas. Balansdagi moddalar va daromadlar hisobotidagi raqamlarni solishtirib, bank mijozning operatsiyalari haqida ma’lumot oladi. Balans va hisobotlarining bir necha yilliklarini tahlil qilish orqali moliyaviy ko’rsatkichlarni qay holda o’zgarayotganini ko’rishi mumkin va oxirida bu raqamlarni asosiy raqobatdoshlar ko’rsatkichlari bilan taqqoslab, firmaning faoliyatiga va istiqboliga baho beradi. Agar bank firmaning sho’ba korxonasi arizasini ko’rsatadigan bo’lsa, bu uchun firma miqyosidagi global operatsiyalari va umumiy moliyaviy holat haqidagi ma’lumotlar kerak bo’ladi. Bu, albatta, qiyin bo’ladi, chunki dunyo mamlakatlarida ekkaunting (hisob-kitob) amaliyoti har xil va ular bir-biridan farq

qiladi. Bundan tashqari, kompaniya o’zining ichki operatsiyalari bilan bankni chalg’itishi mumkin. Yuqorida sanab o’tilgan, kredit berishda ko’riladigan risklar bank tomonidan o’rganilib chiqilgandan so’ng, bu kredit bahosiga yo ijobiy, yo salbiy ta’sir etishi mumkin. Chunki bu risklardan himoyalanish o’z-o’zidan kredit bahosining oshishiga olib keladi. Banklar va bankirlar boshqa kreditorlarga nisbatan riskdan ko’p himoyalanuvchi yoki qochuvchi bo’lishi kerak. Buning sababi shundaki, bank boshqa kreditorlarga nisbatan o’z mablag’i bilan emas, balki jalb qilingan mablag’lar, ya’ni jismoniy, huquqiy shaxslarning vaqtincha bankda turgan mablag’lari bilan ishlaydi. Bankning kredit berish imkoni jalb qilingan resurslarga bog’liq bo’ladi. Bank, o’z navbatida, bu jalb qilingan mablag’larni talab qilingan vaqtda mijozga qaytarib berish imkoniyatiga ega bo’lishi lozim. Bu imkoniyat esa bank faoliyatida mavjud risklarni o’z vaqtida aniqlash, ularning oldini olish choralarini ishlab chiqishni taqozo etadi.

Adabiyotlar ro’yxati 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. 1992-yil 8 dekabr. 2. «O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risida»giQonun. – T.: «O’zbekiston». 1995-yil. 3. O’zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyatito’g’risida»gi Qonuni. 1996-yil 25-aprel. 4. O’zbekiston Respublikasining «Tashqi iqtisodiy faoliyatto’g’risida»gi Qonuni. 2000-yil. 5. O’zbekiston Respublikasining bank tizimida valutanitartibga solishga oid qonunchilik hujjatlari to’plami. – T.: «O’zbekiston», 2004. 6. O’zbekiston bank tizimini isloh qilish va erkinlashtirishbo’yicha qonunchilik hujjatlari to’plami. – T.: «O’zbekiston», 2003-yil. 7. Karimov I.A. O’zbekiston milliy istiqlol, iqtisod, siyosat,mafkura. – T.: «O’zbekiston», 1996-yil. 8. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. – T.: «O’zbekiston», 1997-yil. 9. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. 1jild, – T.: «Ma’naviyat», 2008. 10. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. – T.: «O’zbekiston», 2009. 11. Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va yangilashni izchildavom ettirish – davr talabi. Prezident Islom Karimovning 2008yilda mamlakatni ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2009-yilda mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma’ruzasi «Turkiston» gazetasi, 2009-yil 14-fevral. 12. Inson manfaatlari ustuvorligini ta’minlash – barcha islohot va o’zgarishlarimizning bosh maqsadidir. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2007-yilda mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2008-yilda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning eng

muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma’ruzasi // Xalq so’zi, 2008-yil 9-fevral. 13. Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi. O’quv qo’llanma. – T. 14. «Moliya». 2000-yil 15. Abdullayeva Sh.Z. Bank risklari va kreditlash. – T.: «Moliya»,2002-yil. 16. Abdullayeva Sh.Z. Pul, kredit va banklar. – T.: «O’qituvchi», 2003-yil. 17. Abdullayeva Sh.Z. Xalqaro valuta-kredit munosabatlari.Darslik. – T.: «Iqtisod-moliya», 2005-yil. 588 bet. 18. Burxanov U. Kredit inqirozi: mas’uliyatsizlik natijasimi?/Ilmiy-ommabop risola.– T., 2009. 19. G’afurov U.V. «Prezident I. Karimovning Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari» asarini o’rganish bo’yicha, o’quvuslubiy qo’llanma. – T.: TDIU. -120 b, 2009-yil. 20. Jumayev N.X., Yuldashev M.I. Jahon moliyaviy inqirozi va uning O’zbekiston iqtisodiyotiga ta’siri. // «Fan va turmush» jurnali, 2008. ¹ 6. 21. Xamidov I.A., Alimov A.M. O’zbekiston Respublikasidatashqi iqtisodiy faoliyat asoslari. Darslik / Mas’ul muharrir: X.Boboyev – T.: O’zbekiston yozuvchilar uyushmasi «Adabiyot jamg’armasi» nashr., 2001-yil. 22. Xudoyberdiyev Z.Ya., G’afurov U.V., Xomitov K.Z.Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. O’quv qo’llanma. – T.: «O’zbekiston». 2009-yil. 23. Shodmonov Sh.Sh., G’afurov U.V. Globallashuv jarayoni va moliyaviy inqiroz sabablari // Adolat, 2009-yil 27-fevral. 24. Internet saytlarihttp://cbu.st.uz/uz/press. http://uba.uz/news.aspx?nidq584. 25. http://www.bfa.re.uz http://www.bankir.ru http://www.gov.uz http://www.uza.uz

O'xshashlar

Davlat krediti.

Xalqaro kredit

Davlatning budjetdan tashqari maqsadli pul fondlari va davlat krediti

Xalqaro savdo nazariyasi

Xalqaro birja markazlari