Бюджет тизими, унинг меъёрий-ҳуқуқий асослари - Iqtisodiyot - Referatlar

Бюджет тизими, унинг меъёрий-ҳуқуқий асослари

Yuklangan vaqt:

14.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2280 KB

Ko'chirib olish

Бюджет тизими, унинг меъёрий-ҳуқуқий асослари Режа: 1. Бюджет тизими фани предметининг мазмуни. 2. Бюджет тизими ва унинг принциплари 3. Бюджет тизими қонунчилик асослари

Бюджет тизими фани предметининг мазмуни. Маълумки, Давлат бюджети иқтисодий ислоҳотларни ҳаётга татбиқ этишда ҳал қилувчи омилдир, бошқача қилиб айтганда, бюджет - ислоҳотларнинг энг муҳим дастакларидан бири вазифасини ўтайди, чунки киримга қараб чиқим қилиш иқтисодиётнинг олтин қоидаси ҳисобланади. Давлат бюджети орқали ҳудудларнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишини молиявий маблағлар билан таъминлашда, республикамизда қабул қилинган ижтимоий дастурларни, биринчи навбатда, аҳолининг ижтимоий ночор табақаларини аниқ тарзда қўллаб-қувватлаш, соғлом авлодни тарбиялаш асосида аҳоли фаровонлигини оширишга қаратилган кучли ижтимоий сиёсатнинг таъсирчанлиги ва аниқ тарзда молиявий қўллаб- қуватлашни кучайтиришда маҳаллий бюджетларни самарали ижросининг аҳамияти катта. Бозор иқтисодиётида давлатнинг молиявий ресурсларни бошқариш аҳамияти беқиёс ҳисобланади, шу сабабли республикамизда Давлат бюджети ижросини амалга оширишда ғазначилик тизимига ўтиш зарурияти пайдо бўлмоқда. Бюджет тизими мамлакат молия тизимининг муҳим бўғини бўлиб, унинг муваффақиятли ташкил этилиши самарали бюджет сиёсатининг асосини ташкил этади. Давлат молияси тизимидаги туб ислоҳотлар натижасида бюджетнинг ғазна ижросига ўтилишиш унингдек, бюджетнинг ўрта муддатли истиқболини белгилашга ўтиш чора-тадбирлари мамлакатимизда изчиллик билан амалиётга жорий этилмоқда. Жаҳон андозалари ва халқаро бюджет амалиётининг янги қатъий талаблари ва мезон лари асосида давлат бюджетининг ўрта муддатли истиқболини белгилаш тизимига ўтишнинг жорий этилиши, ривожланган мамлакатларда самарали амал қилаётган натижавийликка асосланган бюджетлаштириш амалиётга жорий этилиши бюджет тизими олдига ҳам улкан вазифалар қўяди. Миллий иқтисодиётни самарали бошқариш ва тартибга солишда, ижтимоий иқтисодий ривожланишни таъминлашда, ҳар бир даврнинг

устувор аҳамиятга эга бўлган тараққиёт вазифаларини муваффақиятли бажаришда давлатнинг бошқа иқтисодий инструментлари қатори, мамлака тбюджет тизими ҳам муҳим аҳамият касб этади ва тегишли тарзда нафақат айрим жўрий, оператив, балки шу билан бирга комплекс ва стратеги c вазифаларни ҳам ўз зиммасига олади. “Бюджет тизими” фанини ўқитишнинг мақсади - талабаларга бюджет тизими бюджетлари ҳақида назарий билимлар бериш, уларда мамлакатда амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотларнинг бугунги босқичида Ўзбекистон Республикаси бюджет сиёсатининг асосий йўналишлари ва уларни ҳаётга тадбиқ этиш йўллари бўйича асосий кўникмалар ҳосил қилишдан иборат. “Бюджет тизими” фанини ўқитишнинг мақсади - келгусида юқори малакали иқтисодчи-мутахассислар бўлиб этишадиган бакалаврлар, магистрантлар бюджет тизимининг ташкилий-ҳуқуқий асослари, бюджет жараёни, турли даражадаги бюджетларни, бюджет даромадлари ва харажатларини, бюджет ҳолатини бошқариш, бюджет тизимида ғазначиликни ривожланиши,бюджет назорати ҳақида ҳақида назарий билимлар бериш, уларда давлатнинг ҳозирги даврдаги бюджет тизимидаги ислоҳотларнинг асосий йўналишлари бўйича кўникмалар ҳосил қилишдан иборат. Ушбу мақсаддан келиб чиқиб фан ўз предметини ўргатиш учун қуйидаги вазифаларни қўяди:  бюджет тизими ва унинг принципларини ўрганиш;  бюджет тизими қонунчилик асосларини ўрганиш;  бюджет таснифи (классификацияси)ни ўрганиш;  бюджет тизимини бошқаришни ўрганиш;  бюджет тизими бюджетларини ўрганиш;  давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармалари даромадлари ва  харажатларини ўрганиш;  бюджет ташкилотларининг бюджетдан ташқари жамғармалари даромадлари ва харажатларини ўрганиш;

 Ўзбекистон Республикасининг Тикланиш ва тараққиёт жамғармасини ўрганиш;  давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетлари лойиҳасини тузиш, кўриб чиқиш ва тасдиқлашни ўрганиш;  харажатлар сметаси ва штатлар жадвалини тузиш, тасдиқлаш ва уларни рўйхатдан ўтказишни ўрганиш;  бюджет тизими бюджетларини ижро этиш тартибини ўрганиш; бюджетлараро муносабатларни ўрганиш; давлат бюджети тақчиллиги ва профитсити, давлат томонидан маблағ жалб қилишни ўрганиш; давлат молиявий назоратини ўрганиш. Мазкур фаннинг бошқа фанлар сингари ўзига хос предмети ва вазифалари мавжуд. «Бюджет тизими» фанининг предмети Ўзбекистон Республикасида Бюджет тизими механизмлари ва дастакларини ўрганишдир. «Бюджет тизими » фани бюджет тизимининг моҳияти ва мамлакатимизда давлат бюджети ва бюджет тизими юзасидан етарли маълумотлар беради. Мазкур фанда бюджет тизими, унинг вазифалари, давлат бюджети даромадлари ва харажатлари ижроси, ғазначилик тизимида қарзларни бошқариш, маҳаллий бюджетлар молиявий маблағларини бошқариш масалаларининг назарий жиҳатлари ёритилади. Ўзбекистонда ёшлардан замонавий кадрлар тайёрлаш тараққиётимизнинг муҳим омилидир. Бозор иқтисодиётининг назарий асосларини чуқур ўргатиб, унинг замонавий ютуқлари ва хорижий мамлакатлар тажрибасини умумлаштириб, давр тақозоси шароитида ишлай оладиган, рақобатга бардош берадиган мутахасссисларни тайёрлашни талаб этилади, бу ишлар ўз-ўзидан юз бермайди, албатта. Бумамлакатимизда давлат бюджетини бошқариш соҳасида олиб борилаётган ислоҳотлар бюджет маблағлари ишлатилишининг молиявий назоратини амалга ошириш мазмунини тубдан ўзгартиришни талаб қилади ва молиявий назорат олдига принципиал жиҳатдан янги вазифаларни қўяди. Ўзбекистон демократик давлат қуришни ўз олдига вазифа қилиб қўяр экан, бунда давлат Бюджетини шакллантириш муҳим ўрин тутади. Республикамизда иқтисодиётни модернизациялаш шароитида давлатнинг

доимий иқтисодий, ижтимоий, сиёсий, маънавий ва экологик вазифаларини бажариши учун маблағлар марказлаштирилади. “Бюджет тизими” фани институтда ўрганиладиган бошқа иқтисодий фанлар билан узвий боғлиқдир. “Бюджет тизими” фани бакалавриат босқичида ўрганилган “Молия”, “Бюджет таснифи”, “Бюджет ҳисоби”, “Ғазначилик асослари”, “Ғазначиликда молиявий назорат”, “Молиявий назорат”, магистратуранинг “Давлат молиясини бошқариш” каби фанлардан олинган назарий асосларга таянади. Шу билан бирга, “Бюджет тизими” фани магистратурадаги қатор махсус фанларни ўзлаштириш учун назарий-услубий асос бўлиб хизмат қилади. “Молиявий назорат” фани 1-расм. “Бюджет тизими” фанининг бошқа фанлар билан боғлиқлиги “ Budjet tizimi” fanining boshqa iqtisodiy fanlar bilan bog’liqligi “ Davlat moliyasini boshqarish ” fani “ G’aznachilikda moliyaviy nazorat” fani “ Budjet tasnifi” fani “ Budjet hisobi ” fani “ Moliya” fani “ G’aznachilik asoslari ” fani

Бюджет тизими мураккаб механизм бўлиб, муайян мамлакатнинг ўзига хос хусусиятлари, ижтимоий-иқтисодий, ҳуқуқий ва бошқа хусусиятлари асосида ва таъсирида шаклланади. Бюджет тизими барча даражадаги бюджетлар, давлат мақсадли жамғармалари б юджетлари ва бюджет ташкилотларининг бюджетдан ташқари жамғармалари, бюджет тизими бюджетларини тузиш ва ташкил этиш принциплари, улар ўртасида б юджет жараёни мобайнида юзага келадиган ўзаро муносабатлар йиғиндисини ўзида ифодалайди. “Бюджет кодекси”, 6-модда. Кўпчилик ҳолларда, соддароқ тарзда, Бюджет тизими дейилганда, мамлакатдаги мавжуд бюджетлар тўплами (мажмуи) тушунилади. Соддароқ қилиб айтганда, Бюджет тизими бу иқтисодий муносабатларга, давлат тузилишига ва қонун нормаларига асосланган давлат, маъмурий-ҳудудий тузилишларнинг, бюджет муносабатларида мустақил бўлган бюджет ташкилотлари муассасалари ва мақсадли давлат фондларининг мажмуидир. Бюджет тизими мамлакатдаги турли даражадаги бюджетларни ўзида ифода этади. Бошқача маънода, Бюджет тизими бюджетнинг ўзаро боғлиқликда бўлган бўғинларининг ўзаро йиғиндисидан иборатдир. Мамлакатнинг бюджет тизими жамиятнинг сиёсий тузилишига, давлатнинг иқтисодий тизимига ва унинг маъмурийҳудудий бўлинишига бевосита боғлиқ. Давлатнинг хўжалик юритувчи субъектлар ва аҳоли ўртасида содир бўладиган молиявий муносабатлари бюджет муносабатлари дейилади. Бу муносабатларнинг молиявий муносабатлар тизимининг бир қисми сифатидаги ўзига хос хусусияти шундаки, биринчидан, бу муносабатлар кўп қиррали тақсимлаш жараёнида содир бўлади ва бу жараённинг иштирокчиси бўлиб давлат (тегишли ҳокимият органлари тимсолида) қатнашади. Иккинчидан, бу муносабатлар умумдавлат эҳтиёжларини қондиришга мўлжалланган марказлашган пул маблағлари фондининг шаклланиши ва ишлатилиши билан боғлиқ.

Бюджет муносабатлари жуда хилма-хилдир, чунки улар кўп поғонали ва кенгқамровли тақсимлаш жараёнининг турли йўналишларида (иқтисодиёт секторлари, ижтимоий фаолият соҳалари, мамлакат ҳудудлари ўртасида) содир бўлади. Бу муносабатлар объектив характерга эга, чунки ҳар йили давлат ихтиёрида:  кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш эҳтиёжлари учун;  мамлакат фуқароларининг ижтимоий-маданий эҳтиёжларини қондириш учун; мудофаа вазифаларини хал этиш учун; давлат бошқарувининг умумий харажатларини қоплаш учун зарур бўлган миллий даромаднинг бир қисми тўпланиши лозим. Бошқача қилиб айтганда, давлатнинг ўз функцияларини бажариши учун маълум даражада моддий ва молиявий базанинг зарурлиги бюджет муносабатларининг объектив зарур ва мавжуд бўлишини тақозо этади. Бюджет муносабатлари давлат ихтиёридаги йирик марказлашган пул фонди кўринишида моддий-буюм шаклини олади. Мамлакат молиявий ресурсларининг давлат ихтиёрида марказлашиш даражасини акс эттирувчи давлат бюджетининг ҳажми қатор омилларга боғлиқ:  иқтисодиётнинг ривожланганлик даражасига;  давлатнинг иқтисодиётга аралашиш даражасига;  корхона, ташкилот ва муассасалардаги хўжалик юритиш усулларига;  жамият томонидан ҳал этилаётган иқтисодий ва ижтимоий вазифаларнинг характерига,  иқтисодиётда ва ижтимоий соҳа-тармоқларда амалга оширилаётган таркибий ўзгаришларнинг кўламига ва бошқ. Содда шаклда бюджет бу ҳужжат ёки ҳужжатлар йиғиндиси, яъни ташкилотнинг (оила, корпорация, ҳукумат) молиявий ҳолати ва келгуси режалари, яъни даромадлар, харажатлар ва мақсад ҳамда натижалар тўғрисидаги маълумотларни ўз ичига олувчи режалар сифатида қаралади. Тарихан, бюджет сўзи чарм кармон, ҳамён, сумка ва ҳамёнчадир. Асосан,

инглизчада бу термин ҳукумат эҳтиёжлари ва ресурсларини Парламент баёнотига Молия Вазири кўтариб борадиган чарм сумка сифатида тасвирланган . Давлат бюджети давлат молиясининг марказий бўғини бўлиши билан бир қаторда молия тизимининг ҳам асосини ташкил этади. Давлат бюджетининг иқтисодий тузилиши ва мазмуни бевосита давлатнинг функция ва мажбуриятларидан келиб чиқади. Чунки давлат жамиятни бошқариш учун ўз олдига бир нечта вазифаларни қўядики, у вазифаларни молиявий маблағлар билан таъминлашда бюджет маблағлари хизмат қилади. Давлат бюджети яхлит ҳукуматга хизмат қилиши билан бир қаторда, молиявий ресурсларни тармоқлараро қайта тақсимлашда, ҳудудлараро, мулк шакллариаро қайта тақсимлашда ҳам бевосита иштирок этади. Масалан, тармоқлараро қайта тақсимлашда ҳар қандай иқтисодий тизимда ҳам айрим тармоқлар учрайдики, уларнинг даромадлари ўз харажатларини қоплай олмасада, лекин улар ишлаб чиқараётган товарлар, кўрсатаётган хизматлар ва бажараётган ишлар умумжамият аҳамиятига молик бўлган тадбирлар билан боғлиқдир. Бундай тармоқлар таркибига: энергетика, транспорт ва бошқалар кириши мумкин. Ушбу тармоқларга бюджет орқали юқори рентабелли тармоқларнинг молиявий ресурслари қайта тақсимлаб берилади. Давлат ўз функцияларини бажариши учун, шунингдек, иқтисодий- ижтимоий ривожланишнинг ҳар бир босқичи стратегик мақсадларини амалга ошириш учун мамлакатда яратилган молиявий ресурсларнинг маълум бир қисмини ўз қўлида тўпламоғи объектив зарурият эканлиги юқорида таъкидланган эди. Лекин маблағларни давлат молияси орқали қайта тақсимлаш кўлами кўп жиҳатдан мамлакат иқтисодиётининг аҳволи ва ривожланиш даражасига, давлатнинг иқтисодий жараёнларга аралашиш кўламига, ижтимоий соҳадаги давлатнинг мажбуриятлари кўламига, аҳолини давлат томонидан қўллаб-қувватлаш дастурларининг қамровлилигига боғлиқ.

Давлат бюджетининг кассали ижросида ғазначилик тизимининг банк тизимидан фарқи шундаки, аввало, бюджет ижроси жараёнида ғазначилик икки оқимдаги пул маблағларини тўплайди. Даромадлар ва харажатлар бир ҳисоб рақамдан қилинади, бундай тартиб мавжуд маблаглар билан молиялаштириш жараёнини тезлаштиришга имкон беради. Бюджет жараёни -бюджет тизими бюджетларини шакллантириш, тузиш, кўриб чиқиш, қабул қилиш, тасдиқлаш ва ижро этиш, уларнинг ижросини назорат қилиш, бюджет тизими бюджетларининг ижроси тўғрисидаги ҳисоботларни тайёрлаш ва тасдиқлаш, шунингдек улар ўртасидаги ўзаро муносабатла р жараёни . “Бюджет кодекси”, 3-модда Бюджетнинг касса ижроси деганда ҳар бир бюджетнинг даромадлари мазкур бюджетни ижро этувчи тегишли кассада жамғарилиши тушунилади. Шунингдек, ушбу бюджетдан маблағ билан таъминланувчи барча ташкилотларга пул маблағлари ушбу касса орқали берилади. Бюджет ижроси шундай жараёнки, у молия йили мобайнида тўлиқ ва ўз вақтида, ҳар бир манба бўйича даромадларни тушишини, шунингдек, корхона ва ташкилотларни тасдиқланган бюджет харажатлари сметаси чегарасида молиялаштирилишини таъминлайди. Давлат бюджети ғазна ижроси касса бирлиги, бюджет ташкилотларини молиялаштириш ҳисобини юритиш, бюджет тиниқлиги, бюджет мажбуриятларини лимити, шартномаларни рўйхатга олиш каби тамойилларга асосланади. Бюджет маблағларини тақсимловчилари, тақдим қилинган маҳсулотлар, бажарилган ишлар, кўрсатилган хизматлар учун ҳисоб-китобни амалга оширувчилар яъни бюджетдан маблағ олувчилардир ёки бюджет ташкилотларидир. Давлат бюджети ижроси бюджет жараёнидаги асосий босқичлардан бири ҳисобланадики, газначиликда белгиланган истиқбол кўрсаткичлари, тасдиқланган режалар ва ишлаб чиқилган дастурларнинг амалиётдаги ижроси қаттик назорат қилинади. Бюджетнинг ижроси - бюджетнинг барча даромадларини тўлиқ ва ўз вақтида тушишини ҳамда барча режалаштирилган бюджет харажатларини

молиялаштириш таъминланишини кўзда тутади. Бюджетнинг даромад қисмини ижро этиш юридик ва жисмоний шахслардан солиқ ва солиқдан ташқари тўловлар ундириш ҳисобига амалга оширилади. Бунда юридик ва жисмоний шахслар тегишли тўловларни қонунда белгиланган муддатлар ва тартибда мустақил равишда ҳисоблайди ва бюджетга тўлайди. Бюджетнинг кассали ижроси деганда ҳар бир бюджетнинг даромадлари мазкур бюджетни ижро этувчи тегишли кассада жамғарилиши тушунилади. Шунингдек, ушбу бюджетдан маблағ билан таъминланувчи барча ташкилотларга пул маблағлари ушбу касса орқали берилади. Жаҳон тажрибаси шуни кўрсатадики, бюджетнинг касса ижроси, аралаш, ғазначилик ва банк усули билан амалга оширилади. Бюджетнинг ижроси банк тизимида мамлакатнинг марказий банки орқали амалга оширилади. Ғазначилик тизимида давлат ғазнаси даромадларни қабул қилади, харажатларни амалга оширади ва қолган маблағлар унинг махсус ҳисоб рақамида қолади. “Ғазна” инглизча “треасуре” сўзидан олинган бўлиб, инсонлар томонидан маълум бир мақсадларда эга кўмилган олтин ва кумушнинг топилиши ҳамда бу топилма подшоларга тегишли бўлганлигини англатади. Бошқа иқтисодий адабиётларда “ғазначилик” –терминига иқтисодий категория сифатида икки хил таъриф берилади. Ғазначилик– давлат бюджети кассасини таъминлайдиган ва давлат молиясини бошқарадиган махсус давлат органидир. Ғазначилик – мамлакатнинг молия сиёсатига ва иқтисодиётни бошқаришга жавоб берадиган Британия давлатидаги вазирликдир. Ғазначилик– кўпгина мамлакатларда Молия вазирлиги таркибида фаолият кўрсатадиган давлатнинг махсус молия органидир. Ғазначилик функциялари таркибига давлат бюджети лойиҳасини тайёрлаш ва уни ижросини бошқариш, давлат қарзларини бошқариш, шунингдек, давлат қимматли қоғозларини эмиссия қилиш киради. Кейинги йилларда Ўзбекистон Республикаси ҳукумати бозор муносабатларига асосланган иқтисодиётни яратишга қаратилган изчил иқтисодий ислоҳотларни амалга оширмоқда. Ислоҳотлар стратегияси давлат

иқтисодий сиёсатининг кенг қамровли дастакларини ўз ичига олади. Мана шундай дастаклардан энг муҳимларидан биридавлатнинг изчил молиявий сиёсати ҳисобланади. Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида давлат молиявий сиёсатини олиб бориш ва иқтисодни молиявий тартибга солиш муаммоларига алоҳида эътибор берилади. БУДЖЕТ ТИЗИМИ ВА УНИНГ ПРИНЦИПЛАРИ “Ҳаммамизда ҳам бир хил қобилият бўлмаслиги мумкин, лекин ҳаммамизда қобилиятни ривожлантириш учун бир хил имконият мавжуд” А.П.Ж Абдул Калам Бюджет сўзи 15-асрларда пайдо бўлган бўлиб, Ўрта асрлардаги Француз тилидан “боугетте”, қадимги француз тилидаги “боуже”, яъни “чарм сумка, ҳамён, кичик чарм сумка”, лотин тилидаги “булга” сўзидан олинган бўлиб, “чарм сумка” деган маъноларни англатади. Замонавий молиявий маъноси (1973) ғазначилик вазири фискал режаларини ўзининг ҳамёнида сақлаши деган тушунчани беради. Бошқа маъноси 18 -асрда “янгиликлар шодаси” бўлиб кўчди, шу сабабдан бу сўзни ишлатиш айрим газеталар учун сарлавҳа сифатида ишлатилган. Оксфорд луғатида келтирилишича, бюджет – маълум давр учун даромад ва харажатни ҳисоблаш деган маънони англатади: Молия Вазири томонидан йиллик даромад ва харажатларни мунтазам баҳолаш яъни олдинга қўйилган мақсадга мувофиқ керакли пул маблағини англатади. Мерраям-Вебстер луғатига кўра, Бюджет қандай қилиб сарфланиши режалаштирилганлигига боғлиқ ҳолда сарфланишга қодир бўлган пул маблағи миқдоридир яъни, пул миқдорини қанча сарфланиши мумкинлигини ва келажакда қанча сарфланишидир. Бу ҳукумат томонидан белгиланган давр ичида қанча сарфланиши режалаштирилганлиги ва харажатлар учун қанча тўланиши

ҳақидаги расмий маълумот. Рене Стоурмнинг фикрига кўра: “бюджет – давлатнинг йиллик тушуми ва харажатларини прогноз қилади ва тасдиқлайди”. Давлатнинг бюджет тузилиши турли даражадаги бюджетларнинг турларини, ҳар бир бюджет бўғинининг тайинланишини, турли поғонадаги бюджетлар ўртасида даромад ва харажатларнинг тақсимланишини, уларнинг амал қилиш тамойилларини, марказий ҳукумат ва маҳаллий ҳокимият органларининг бюджет тизимини бошқаришдаги ваколатларини белгилаб берувчи юридик меъёрларга асосланади. Бюджет тизими мамлакатда амал қилувчи барча даражадага бюджетлар йиғиндисини билдиради. Демак, Бюджет тузилиши мамлакатнинг давлат бюджети ва бюджет тизимини, унинг бўғинлари ўртасидаги ўзаро муносабатларни ташкил қилиш шаклларини, бюджет таснифини, бюджет тизимига кирадиган барча даражадаги бюджетлар фаолиятининг ҳуқуқий асосларини, бюджетлар таркиби ва тузилмасини, бюджет маблағларини шакллантириш ва сарфлашдаги тартиб-қоидалар ва бошқаларни белгилаб беради (1расм).

2-расм. Бюджет тузилишининг таркиби Бюджет тузилишининг қандай тузилганлиги мамлакатнинг маъмурий- ҳудудий тузилишига ва ҳукумат органларининг ваколатлари тақсимотига боғлиқ бўлади. Марказий ҳукумат билан мамлакатнинг маъмурий-ҳудудий тузилмалари (штатлар, провинциялар, областлар, ўлкалар каби) ўртасида ҳокимият ваколатларининг тақсимланишига кўра барча давлатлар унитар ва федератив (федератив давлатларда давлат тузилишининг икки шакли – федератив ва конфедератив давлат тузилиши мавжуд) давлатларга бўлинади. Унитар ва федератив (конфедератив) давлат тузилишининг ўзига хос хусусиятлари қуйидаги чизмада акс эттирилган. Унитар (ягона) давлат – бу таркибидаги маъмурий-ҳудудий бирликлар (тузилмалар) ўз давлатчилигига ёки мухториятига эга бўлмайдиган давлат тузилишидир. Мамлакатда ягона конституция, ҳамма учун умумий бўлган Budjet tuzilishi Davlat byudjeti Budjet tizimi Budjetlararo munosabatlar shakllari Budjet tasnifi Budjet munosabatlari ning huquqiy asoslari Davlat ixtiyoridagi markazlashgan pul fondlarini tuzish va ishlatish bilan bog‘liq bo‘lgan pul munosabatlari Davlat boshqaruvining barcha pog‘onalariga mos keluvchi turli darajadagi byudjetlar yig‘indisi Budjet jarayonida tur li darajadagi byudjetlar o‘rtasida sodir bo‘ladigan iqtisodiy - huquqiy munosabatlar majmui Budjet daromadlari, xarajatlari va taqchillikni moliyalashtirish manbalarining turli belgilariga ko‘ra guruhlanishi Davlat boshqaruvining har bir pog‘onasida budjet jarayonida sodir bo‘ladigan budjet munosabatlarini tartibga soluvchi qonuniy - huquqiy va me’yoriy hujjatlar

ҳуқуқ тизими ва ягона ҳокимият органлари, иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий жараёнларни марказлаштирилган бошқариш тизими амал қилади. 3-расм. Икки поғонали бюджет тизими амал қиладиган Унитар давлатлар. Унитар давлатларга Қозоғистон, Япония, Швеция, Франция, Польша, Ўзбекистон каби давлатлар киради. Федератив асосда таркиб топган давлатларда уч поғонали Бюджет тизими амал қилади:  федерал бюджет (турли мамлакатларда турлича номланади, масалан: давлат бюджети, марказий бюджет, федерал бюджет);  федерация субъект(аъзо)ларининг бюджетлари;  маҳаллий (муниципал) Бюджетлар. Унитар давлатларда икки поғонали бюджет тизими амал қилади: M ahalliy budjetlar D avlat budjet i (bu bo‘g‘in turli mamlakatlarda turlicha nomlanadi, masalan, markaziy budjet , respublika budjet i, hukumat budjet i kabi)

Федератив типдаги давлатларга Россия Федерацияси, Германия Федератив Республикаси, АҚШ, Канада, Мексика, Австрия каби давлатлар киради. Жаҳон амалиётида давлат тузилишининг шаклларига мос равишда бир қанча Бюджет тузилиши моделлари амал қилади:  марказлашмаган модель;  марказлашган модель;  аралаш модель. Бюджет тузилишининг марказлашмаган моделида марказий ва маҳаллий бюджетлар автоном (мустақил) бўлиб, уларнинг ҳар бири ўз харажатларини тўлиқ қоплай оладиган даромад манбаларига эга бўлади. Марказлашган модель барча даражадаги бюджетларни ягона давлат бюджетида бирлаштиришни назарда тутади, бунда марказий бюджет барча маҳаллий бюджетлар учун (даромадлилик даражасини) тартибга солувчи вазифани бажаради. Бюджет тузилишининг аралаш модели барча даражадаги Бюджетларни ягона давлат бюджетида бирлаштиришни назарда тутади, лекин бунда ҳар бир юқори турувчи Бюджет қуйи бюджетларнинг даромадлилик даражасини тартибга солиш вазифасини бажаргани ҳолда, ҳар бир маҳаллий бюджетнинг ҳам ўз харажатларини қоплашга мўлжалланган ўз даромад манбалари мавжуд бўлади. Ўзбекистон Республикасининг Бюджет тузилиши Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, Ўзбекистон Республикасининг Бюджет кодекси, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ҳар йили қабул қилинадиган “Ўзбекистон Республикасининг давлат Бюджети тўғрисидаги” Қонуни ва Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасининг асосий макроиқтисодий кўрсаткичлари ва давлат бюджети параметрлари прогнозлари тўғрисида”ги Қарорлари ва бошқа қонун ҳужжатлари асосида белгиланади.

“Бюджет биринчи навбатда аниқ олинган вақт давомида даромадлар ва харажатларни прогноз қилади. У шу билан бирга асосли ҳуқуқлар асосида харажатлар қилиш ва даромадларни йиғиш демакдир. Давлат бюджети ўзининг ресурслари ҳисоби ва бу ресурсларни маъмурий ва ижтимоий талаблар учун катта миқдордаги харажатларнинг қопланишидир. Э.Букнинг фикрига кўра, бюджет 3 та компонентдан ташкил топган: молиявий режа; бажариладиган иш тартибини тузиш, тасдиқлаш, режани ижро этиш ва назорат қилиш; ва айрим ҳукумат вакиллари бу ҳар бир режани бажаришга ва шу тартибда ижро этишга маъсулдирлар.” Бюджет хусусиятлари:  Бу ўтган тажриба асосида ишлаб чиқилган тизимли, ташкилий ва ижроий режа ва дастурдир.  Бу аниқ режа эмас, лекин амалий иш учун қонуний методдир.  Бюджет ҳисоби тахминий фаразларга асосланмаслиги ва холисона ҳақиқий ҳисоб-китобларга асосланган ҳолда бўлиши лозим.  Ҳукуматнинг барча йиллик даромади ва харжатларини қадамба-қадам тизимли кўрсатиши лозим.  Бюджет мувофиқлаштирилган мукаммал ҳисоб-китобдир.  Умуман, бу молия йили билан мос келувчи йиллик режадир.  Бюджет тайёргарлиги ва тақдимотини хусусий бўлмаган аъзо бюджетни қонуний тақдим этиш имтиёзига эга.  Парламентар демократик бюджет қонуний санкциялардан олдин қўйилади.  Санкциялар эълони харажатларни самарали бошқаради. Бюджет тизимининг ягоналиги принципи бюджет ҳужжатлари ва бюджет ҳисоботларининг шакллари, бюджет таснифи ягона бўлиши ҳамда бюджет тизими бюджетларининг даромадлари ва харажатларини шакллантириш ҳамда ижро этиш, бюджет ҳисобини юритиш ва бюджет ҳисоботини тузишнинг ягона тартибини назарда тутишини англатади.

4-расм. Ўзбекистон Республикаси Бюджет тизимининг принциплари Бюджет тизимининг Ўзбекистон Республикаси маъмурий-ҳудудий тузилишига мувофиқлиги принципи Бюджет тизими Ўзбекистон Республикасининг маъмурийҳудудий тузилишига мувофиқ бўлиши лозимлигини англатади. Бюджет тизими Бюджетларининг баланслилиги ва ўзаро боғлиқлиги принципи:  Бюджет тизими бюджетларида назарда тутилган харажатлар ҳажми уларнинг даромадлари ва тақчилликни қоплаш манбалари йиғиндисининг ҳажмига мувофиқ бўлиши керак; O‘zbekiston Respublikasi budjet tizimining printsiplari budjet tizimining yagonaligi budjet tizimi budjetlarining mustaqilligi budjet tizimi budjetlari mablag’laridan foydalanishning aniq yo’naltirilganligi va maqsadlilik xususiyati budjet tizimi budjetlari daromadlarini prognoz qilish va xarajatlarini rejalashtirish budjet tizimi budjetlarining balansliligi va o’zaro bog’liqligi budjet tizimining O’zbekiston Respublikasi ma’muriy - hududiy tuzilishiga muvofiqligi budjet tizimi budjetlari mablag’laridan foydalanishning natijadorligi kassaning yagonaligi budjet jarayoni ishtirokchilarining javobgarligi ochiqlik

 Бюджет тизими бюджетларини тузиш ва ижро этишда бюджетларнинг маблағлари мазкур бюджетларнинг баланслилигини таъминлаш учун улар ўртасида қайта тақсимланиши мумкин.  Бюджет тизими бюджетлари даромадларини прогноз қилиш ва харажатларини режалаштириш принципи.  Бюджет тизими бюджетларини тузишда Бюджет таснифига мувофиқ, даромадлар уларнинг аниқ манбалари бўйича прогноз қилинади, харажатлар эса йўналишлар бўйича режалаштирилади.  Бюджет тизими бюджетлари маблағларидан фойдаланишнинг аниқ йўналтирилганлиги ва мақсадлилик хусусияти принципи. Бюджет тизими бюджетларининг маблағлари муайян бюджет ташкилотлари ва бюджет маблағлари олувчиларга ушбу маблағлардан белгиланган мақсадларни молиялаштиришда фойдаланиш учун ажратилади  Бюджет тизими бюджетларининг мустақиллиги принципи.  Бюджет тизими бюджетлари мустақилдир.  Бюджет тизими бюджетлари маблағларидан фойдаланишнинг натижадорлиги принципи. Бюджет жараёни иштирокчилари бюджет тизими бюджетларини тузиш ва ижро этишда ўзларига берилган ваколатлар доирасида бюджет тизими бюджетларининг белгиланган ҳажмдаги маблағларидан фойдаланган ҳолда натижага эришиш заруриятидан келиб чиқади. Кассанинг ягоналиги принципи. Бюджет тизими бюджетларининг барча даромадлари Ягона ғазна ҳисобварағига киритилади ва уларнинг харажатларини тўлаш ушбу ҳисобварақдан амалга оширилади. Бюджет жараёни иштирокчиларининг жавобгарлиги принципи. Бюджет жараёни иштирокчиларининг жавобгарлиги принципи Бюджет жараёнининг ҳар бир иштирокчиси Бюджет жараёнининг ҳар бир босқичида ўз ҳаракатлари учун жавобгар бўлишидан иборатдир. Очиқлик принципи:

 Давлатбюджетинивадавлатмақсадлижамғармаларбюджетлариникўр ибчиқиш ҳамдақабулқилиштартибтаомилларинингжамиятваоммавияхборотвоситал ариучуночиқлигини;  Тасдиқлангандавлатбюджетивадавлатмақсадлижамғармаларибюдж етларитўғрисидагиахборотнингоммавияхборотвоситаларидаваЎзбекистон РеспубликасиМолий аВазирлигининграсмийвеб-сайтидаэълонқилинишини (чопетилишини);  Давлатбюджетивадавлатмақсадлижамғармаларибюджетлариижрос инингбориши тўғрисидагиахборотоммавияхборотвоситаларидачопетилишини, шунингдекЎзбекистонРеспубликасиМолияВазирлигининграсмийвебсайтида жойлаштирилишиваянгилабборилишинианглатади. Бюджет тизими мураккаб механизм бўлиб, муайян мамлакатнинг ўзига хос хусусиятлари, ижтимоий-иқтисодий, ҳуқуқий ва бошқа хусусиятлари асосида ва таъсирида шаклланади. Бюджет тизимини профессорлар Т.С.Маликов ва Н.Х.Ҳайдаровлар қуйидагича таърифлаганлар: “Бюджет тизими бу турли даражадаги бюджетлар ва бюджет маблағлари олувчилар йиғиндисини, бюджетларни ташкил этишни ва тузиш тамойилларини ифодалайдиган, бюджет жараёнида улар ўртасида, шунингдек бюджетлар ҳамда бюджет маблағлари олувчилар ўртасида вужудга келадиган ўзаро муносабатлар мажмуидир. Кўпчилик ҳолларда, соддароқ тарзда, бюджет тизими дейилганда, мамлакатдаги мавжуд бюджетлар тўплами (мажмуи) тушунилади”. Кенг маънода Бюджет тизими – иқтисодий муносабатларга асосланган, давлат тузилишининг шаклига мос равишда тузилган, ҳуқуқ нормалари билан тартибга солинадиган марказий ва маҳаллий бюджетлар йиғиндисидан, шунингдек, ҳар бир бюджет бўғинига тегишли бўлган солиқ ва йиғимлар йиғиндисидан, харажат ваколатлари ҳамда Бюджетлараро трансфертлар йиғиндисидан иборатдир. Тор

маънода бюджет тизими мамлакатда амал қилувчи барча даражадаги бюджетлар йиғиндисидир . Соддароқ қилиб айтганда, Бюджет тизими бу иқтисодий муносабатларга, давлат тузилишига ва қонун нормаларига асосланган давлат, маъмурий- ҳудудий тузилишларнинг, бюджет муносабатларида мустақил бўлган бюджет ташкилотлари муассасалари ва мақсадли давлат фондларининг мажмуидир. Бюджет тизими мамлакатдаги турли даражадаги бюджетларни ўзида ифода этади. Бошқача маънода, бюджет тизими бюджетнинг ўзаро боғлиқликда бўлган бўғинларининг ўзаро йиғиндисидан иборатдир. Мамлакатнинг бюджет тизими жамиятнинг сиёсий тузилишига, давлатнинг иқтисодий тизимига ва унинг маъмурийҳудудий бўлинишига бевосита боғлиқ. Мамлакатнинг бюджет тизими икки ёки уч бўғинли бўлиши мумкин. Унитар давлатлар деб юритиладиган мамлакатларда бюджет тизими икки бўғиндан (марказий ва маҳаллий бюджетлар), федератив давлатлар деб юритиладиган мамлакатларда эса уч бўғиндан (марказий бюджет, федерация аъзолари бюджетлари ва маҳаллий бюджетлар) иборат бўлиши мумкин. Шунингдек, баъзи унитар давлатларда бюджетнинг марказлаштиришдан чиқарилиш даражаси, ҳудудлар ҳукумат органларининг ваколатлари билан белгиланадиган кўп даражали бюджет тизимига эга бўлиши мумкин. Масалан, марказлаштиришдан чиқарилган унитар давлат – Франция тўрт даражали бюджет тизимига, маҳаллий ҳокимиятларнинг солиққа оид ваколатлари конституция билан белгиланган марказлашган унитар давлат – Швеция уч даражали бюджет тизимига эга. Биз юқорида ҳокимиятнинг марказ ва маъмурий-ҳудудий бирликлар ўртасида тақсимланиши даражасига кўра барча давлатлар унитар, федератив ва конфедератив давлатларга бўлиниши, уларнинг ҳусусиятларини таъкидлаб ўтдик. Шунга кўра, Ўзбекистон Республикаси унитар давлатдир. Унитар давлат сифатида Ўзбекистон Республикаси давлат бюджет тузилмаси икки бўғиндан – республика бюджети ва маҳаллий бюджетлардан

ташкил топади. Бу бюджетлар мамлакатимиздаги давлат бюджети амал қилишининг ташкилий шакли бўлиб хизмат қилади. Давлат бюджети ўз ичида республика бюджетини, Қорақалпоғистон Республикаси бюджетини ва кенг тармоқли маҳаллий бюджетларни бирлаштиради. Умумий қилиб айтганда кўпчилик демократик давлатларда бюджет 4 та бош мақсадни амалга ошириши лозим: Бугунги кунда давлат бюджетида давлатнинг бюджетдан ташқари мақсадли фондлари ҳам консолидациялашади (жамланади), улар давлат бюджети билан биргаликда жамланма Бюджетни (консолидациялашган Бюджет) ташкил қилади. Бюджетлаштириш тизимнинг бир тури сифатида тушунилиши мумкин, яъни “улар ўртасида муносабатлар билан боғланувчи тармоқ”. Бюджет қарор қабул қилиш маъмурий ходимлар ҳаракатини ташкил этади (иккала марказий ташкилотда ҳам бошқарув ходими ёки ҳоким штати ва маъмурий агентлик йўналишларида), қонуний ходимлар, ташкиллаштирилган манфаатли гуруҳлар ва биргаликда ташкил этилган манфаатлар, яъни давлат эҳтиёжлари ва солиқлар ҳақида давлат масаласини умумий тушуниш орқали намоён бўлувчи манфаатлардир.Келтирилган ҳамма ҳолатлар ва бюджетлаштиришни англаб етиш ўзаро муносабатларни тушнишни билдиради. Бундай тушуниш умумий тизимлар жиҳатидан ўйлаш орқали аъло даражада эришилади. 1) Konstitutsion yoki qonuniy majburiyatlar; 2) Ijro etish taqdimoti va budjet ijrosida qonuniy nazoratning mavjudligi; 3) Organlarga harajatlarning ijroisining nazorati; 4) Monetar / fiskal strategiyaga erishish.

Умумий ижтимоий тизим шахслар, ижро этилган нормалар ва ушбу элементлар ўртасидаги муносабатлар томонидан ташкил этилган ташкилотлар, шахслар ва қийматликларни ифодалайди. Тизим турли қисмлар орқали қабул қилинувчи хабарларнинг кўпгина қисмларини ташкил этган алоҳида тармоқ сифатида тушунилади. Тизим элементларининг натижалари ва ўзаро таъсир тизими ишлаб чиқариш учун бир бирига таъсир кўрсатади, ҳудди шу йўналишдаги натижалар орқали турли хил йўналишлар шаклида бўлиши мумкин. Бюджет тизимлари сиёсий қатнашчилар, иқтисодий ва ижтимоий назариялар, бир қанча институционал тузилмалар ва рақобатчи нормалар ва қийматларни ўз ичига олади, фақатгина бюджет ҳужжатларини ўрганишдан бевосита очиқ бўлмаган шаклдаги маҳсулот ишлаб чиқарувчиларнинг ҳаммасини ўз ичига олади. Бюджет муносабатлари ва бюджет тизими амал қилишининг қонуний- ҳуқуқий асосини 2013-йил 26-декабрда қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг Бюджет Кодекси ташкил қилади. Ушбу Кодексга мувофиқ, бюджет тизими барча даражадаги бюджетлар, давлат мақсадли жамғармалари бюджетлари ва бюджет ташкилотларининг бюджетдан ташқари жамғармалари, Бюджет тизими Бюджетларини тузиш ва ташкил этиш принциплари, улар ўртасида бюджет жараёни мобайнида юзага келадиган ўзаро муносабатлар йиғиндисини ўзида ифодалайди. Республика Бюджети бюджет тизимининг марказий бўғини ҳисобланади. Республика бюджети Ўзбекистон Республикасининг Бюджет Кодексида ва бошқа қонуний ҳужжатларда белгиланган тартибда шакллантирилади ва ишлатилади. Республика Бюджети давлат Бюджетининг умумдавлат аҳамиятидаги тадбирларни молиялаштиришда фойдаланиладиган қисми бўлиб, унда даромадлар манбалари ва улардан тушумлар миқдори, шунингдек молия йили мобайнида аниқ мақсадлар учун ажратиладиган маблағлар сарфи йўналишлари ва миқдори назарда тутилади.

Маҳаллий Бюджетлар Ўзбекистон Республикасининг Бюджет Кодексига мувофиқ, Қорақалпоғистон Республикаси Бюджети тузилмасига Қорақалпоғистон Республикасининг республика Бюджети, Қорақалпоғистон Республикаси туманлари ва шаҳарларининг Бюджетлари киради. Вилоятлар маҳаллий Бюджетлари тузилмасига вилоят Бюджети, тегишли вилоятлар туманлари ва шаҳарларининг Бюджетлари киради. Тошкент шаҳар маҳаллий Бюджети тузилмасига шаҳар Бюджети ва шаҳар таркибига кирувчи туманларнинг Бюджетлари киради. Барча даражадаги Бюджетларни шакллантириш, кўриб чиқиш, қабул қилиш ва уларнинг ижроси ҳисобини юритиш Ўзбекистон Республикасининг миллий валютаси – сўмда амалга оширилади. Барча мамлакатларда уларнинг географик жойлашуви, тармоқларнинг турли даражада ривожланиши ва бошқа омиллар сабабли минтақаларнинг ишлаб чиқариш, даромад ва ижтимоий салоҳиятининг бошланғич имкониятлари бир хилда эмас. Бироқ давлатнинг энг муҳим вазифаларидан бири ўз фуқаролари фаровонлигининг барқарор ўсишини таъминлаш ва барча минтақаларнинг ривожланиши учун бир хил шароитлар яратишдан иборат. Бунга эса, бошқа иқтисодий инструментлар қатори, давлатнинг молиявий ресурсларини Бюджетлараро муносабатлар орқали қайта тақсимлаш орқали эришилади. “Бюджетлараро муносабатлар - давлат бюджет механизмининг муҳим ажралмас элементи бўлиб, мамлакатнинг маъмурий-ҳудудий тузилмалари субъектлари ўртасида марказий бошқарувнинг марказдан туриб барча молиявий оқимларни тақсимлаш жараёнини оқилона тартибга солишни таъминлайди ва бундан ташқари, марказий ҳукуматнинг аниқ функцияларини давлат бошқарувининг турли даражаларида ҳуқуқ ва мажбуриятларни ўзаро тақсимлаб олиш орқали бажариш учун давлат Бюджетида жамланган пул маблағларининг ушбу субъектлар ўртасида қайта тақсимланишини ўз ичига олувчи муносабатлар йиғиндисидир” .

Ўзбекистон Республикаси Бюджет Кодексининг алоҳида боби “Бюджетлараро муносабатлар” деб номланган ва унда Бюджетлараро муносабатларнинг ҳуқуқий асослари ёритилган. Бюджетлараро муносабатлар Ўзбекистон Республикасининг республика Бюджети, Қорақалпоғистон Республикасининг республика Бюджети, вилоятларнинг вилоят Бюджетлари, Тошкент шаҳрининг шаҳар Бюджети, туманлар, шаҳарлар Бюджетлари, шунингдек давлат мақсадли жамғармалари Бюджетлари ўртасидаги ушбу Кодекс билан тегишли Бюджетларга бириктирилган харажатларни амалга ошириш учун зарур бўлган тегишли Бюджетларни молиявий ресурслар билан таъминлашга доир муносабатлардир. “Бюджет кодекси” 132 -модда Бюджет жараёнида:  Ўзбекистон Республикаси республика бюджетининг туманлар ва шаҳарлар бюджетлари билан;  давлат мақсадли жамғармалари бюджетларининг туманлар ва шаҳарлар Бюджетлари билан;  Қорақалпоғистон Республикаси республика Бюджетининг, вилоятлар вилоят Бюджетларининг ва Тошкент шаҳри шаҳар Бюджетининг бир-бири билан, шунингдек бошқа маъмурий-ҳудудий бирликнинг туманлари ва шаҳарлари Бюджетлари билан;  туманлар ва шаҳарлар Бюджетлари ўртасида ўзаро муносабатларига йўл қўйилмайди. Республика Бюджетидан маҳаллий Бюджетларга ажратиладиган Бюджет субвенциялари ва дотациялари Ўзбекистон Республикаси Бюджет Кодексида белгиланган тартибда амалга оширилади. Бундай ажратмаларнинг микдори қуйидагиларга боғлиқ:

• ҳудудларнинг молиявий ҳолатига, жумладан, уларнинг ўз даромад базаларининг мустаҳкамлигига; • ҳудудда амалга оширилаётган ижтимоий-иқтисодий, экологик, демографик ва бошқа умумдавлат вазифалари ва дастурлари кўламига; • ҳудудлар бўйича товар (иш, хизмат) лар қийматидаги фарқларга; • ҳудудлар аҳолисининг сонига; • ушбу ҳудудда жойлашган ва тегишли Бюджетдан маблағ олувчи ташкилотларнинг Бюджет ажратмаларига бўлган эҳтиёжига; • ҳудудлар ўртасидаги молиявий номутаносибликни бартараф этиш учун ҳисобга олинадиган бошқа омилларга. Маълумки, Бюджетлараро муносабатларни ташкил этиш мамлакатдаги давлат тузилиши билан бевосита боғлиқ. Унитар давлатларга Бюджет ресурслари марказлашиш даражасининг юқори бўлиши ҳамда маҳаллий Бюджетлар Бюджет ҳуқуқи ва мажбуриятлари ҳажмининг нисбатан паст бўлиши хосдир. Федератив асосдаги давлат тузилишига эга давлатларда эса Бюджетлараро муносабатлар Бюджет федерализмининг бир қисми ҳисобланадики, у ваколатлар ва жавобгарликни Бюджет тизими бўғинлари ўртасида мутаносиб тақсимлашни, турли даражадаги Бюджетларнинг нисбатан мустақиллигини назарда тутади. Ҳозирги кунда ўтиш иқтисодиётидаги хоҳ федератив, хоҳ унитар давлат тузилишига эга бўлган кўпчилик мамлакатларда Бюджетлараро муносабатлар ислоҳотлари Бюджетларнинг номарказлашуви доирасида амалга оширилмоқда. Бюджет Кодекси Ўзбекистон Республикасининг Бюджет тизими Бюджетларини шакллантириш, тузиш, кўриб чиқиш, қабул қилиш, тасдиқлаш, ижро этиш, давлат томонидан маблағ жалб қилиш ва Бюджет

тўғрисидаги қонун ҳужжатлари ижросини назорат қилиш соҳасидаги муносабатларни тартибга солади. Бюджет тизимини бошқаришда юқори ва қуйи Бюджетлар ўртасидаги муносабатларни ташкил қилиш ва тартибга солиш муҳим аҳамиятга эга. Бу муносабатларни қонун билан тартибга солиш мақадида Бюджет кодексида даромадларни Бюджет тизими бўғинлари ўртасида қайта тақсимлаш йўллари, қайси даромадларни қайси Бюджет бўғинига тушиши, қайси харажатлар қайси Бюджетдан амалга оширилиши белгилаб берилди. Мазкур параграфда баён этилган фикрларни умумлаштирган ҳолда шуни таъкидлаш лозимки, Бюджетлараро муносабатларни амалга оширишнинг қонунийҳуқуқий асосларини қуйидагилар ташкил қилади : • Ўзбекистон Республикаси Конституцияси; • Ўзбекистон Республикаси Бюджет кодекси; • “Ўзбекистон Республикаси Солиқ Кодекси”; • Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ҳар молиявий йил учун қабул қилинадиган “Ўзбекистон Республикасининг давлат Бюджети тўғрисида” ги Қонуни; • Ўзбекистон Республикаси Президентининг ҳар молиявий йил учун қабул қилинадиган “Ўзбекистон Республикаси асосий макроиқтисодий кўрсаткичлари ва давлат Бюджети параметрлари тўғрисида” ги Қарори; • Бошқа қонуний-ҳуқуқий хужжатлар. Бюджет тизимидаги ислоҳотларни янада чуқурлаштиришда мамлакатда олиб борилаётган ислоҳотлар механизмларининг самара бераётган жиҳатларидан кенг ва унумли фойдаланиш муҳим аҳамият касб этади. Маълумки, бозор муносабатлари шароитида Бюджет тизимида давлат Бюджетидан самарали фойдаланиш миллий иқтисодиётни ривожлантиришга ижобий таъсир этиб, мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиш барқарорлигини таъминлайди. Бир қатор хорижий мамлакатларнинг Бюджет ижросидаги натижаларни бошқариш тамойилларига асосланиб

натижавийликка йўналтирилган Бюджетлаштиришни амалга ошириш бугунги кунда ўз самарасини бермоқда. "Ҳаттоки, дунёдаги энг асосий бюджет тизими 3 та функциядан ташкил топган. Роберт Антонй 3 та алоҳида маъмурий жараён, стратеги c режалаштириш, бошқарув назорати ва жараёнли назоратга аниқлик киритади. Стратегик режалаштириш ташкилотнинг мақсадини ишлаб чиқиш, бу мақсаддаги ўзгаришлар, бу мақсадга эришиш учун маблағлар сарфланиши ва уларни жойлаштириш жараёни; Бошқарув назорати ушбу ресурсларнинг ташкилотлар томонидан мақсадли жойлаштирилганлиги ва ишлатилганлигига ишонч ҳосил қилишдан иборат. Оператив назорат махсус вазифаларнинг самарали амалга оширилганлигига ишонч ҳосил қилиш жараёни. Бюджет тизимида режалаштириш мақсадни шакллантириш, муқобилларини баҳолаш ва дастурни тасдиқлашни қамраб олади. Бошқарув тасдиқланган дастурни мавжуд ресурслар орқали самарали амалга оширишни тақазо этади. Назорат бюджетни баҳолаш, ажратмалар ажратиш, ижро этиш ва аудит жараёнида намоён бўлади. Ҳисобот, тақиқлар ва бошқарув сиёсати бюджет ташкилотлари билан боғлиқ турли хил назорат турларидир.” Давлат бюджетининг аҳамиятли томони шундаки, у моддий ишлаб чиқариш соҳаларини молиялаштириш билангина чегараланиб қолмайди. Балки, Бюджет маблағлари ноишлаб чиқариш соҳаларига (таълим, соғлиқни сақлаш, маданият ва бошқ.) ҳам юналтирилиши мумкин. Ижтимоий-маданий соҳалардаги корхона ҳамда ташкилотларни молиялаштириш Бюджет ва Бюджетдан ташқари фонд маблағлари ҳисобига амалга оширилади. “Бюджет тушунчаси Ўрта асрларда қироллик ерларидан маблағлар йиғиб олиниши билан ривожланишни бошлади. Икки ёқлама ёзув китоби илк

бора 1543-1588 йилларда ишлатила бошланган. Британияликлар пул ажратишнинг қонуний тизимини 1688-йилда жорий этишган. Ҳисобварақ ҳуқуқи (“тҳе Билл оф Ригҳтс”) га кўра 1689йилда парламентнинг рухсатисиз солиқлар ундирилиши мумкин бўлмаган. Америка мустамлакамалари томонидан парламентга вакил кўрсатилмаган ва уларга солиқ солишни жорий қилиш ноқонуний саналган. Бу Жонатан Меҳю томонидан 1750йилда киритилган “Вакилсиз солиқ йўқ” деган шиорга асос солинишига олиб келган. Молия бўйича қонуний асос ривожлантирилган ва фақат бу Англияда амалга оширилган. Қирол Жон бошқаруви даврида харажатлар ўрнига йиллик фойдани назорат қилиш бошланган. 1787-йилда бухгалтерия ва ҳисобот тизими ўрнатилди. 1866йилдаги аудит департаменти қонуни ва 1866-йилда Жамиятлар Уйи (тҳе Ҳоусе оф C оммонс)да маҳаллий бухгалтерлар қўмитаси конституцияси муҳим даврий ривожланишга асос бўлди.” Иқтисодиёти ривожланган давлатлардан бири бўлган АҚШда натижавийликка йўналтирилган Бюджетлаштириш амалиётини жорий этиш қарийб 50 йил олдин амалга оширилган. АҚШнинг натижавийликка йўналтирилган Бюджетлаштириш амалиёти концепциясини жорий этиш босқичларини қуйидагича тақсимлаш мумкин: Мақсадли-дастурий Бюджет ислоҳотлари, 1949-1962 йиллар; «Режалаштириш-дастурлаштириш - Бюджетлаштириш» тизими, 1962-1971 йиллар; «Мақсадларни бошқариш», 1972-1975 йиллар; «Нол асосли Бюджетни ишлаб чиқиш», 1977-1981 йиллар; «Давлат муассасалари фаолиятини баҳолаш ҳақида»ги (ГПРА) АҚШ қонуни 1993- йилда қабул қилинди ва айнан мазкур қонун бугунги кунда натижаларни бошқариш амалиётининг асоси бўлиб хизмат қилмоқда. Мазкур ГПРА қонуни давлат Бюджет сиёсатининг бир неча мақсадларини ойдинлаштирди. Қонуннинг асосий бандлари АҚШ

натижавийликка йўналтирилган Бюджетлаштириш амалиётининг мақсадларини уйғунлаштиради, режалар ва ҳисоботлар тизимини тартиблаштиради, натижа ларга элтувчи ресурсларнинг самара доирасини белгилаб беради. Россия Федерациясининг НЙБни жорий этиш борасида тўпланган тажрибаси ўтиш даврига хос давлатлар учун диққатга сазовор. Мамлакат ҳукумати «20042006 йилда Россия Федерациясида Бюджет жараёнини қайта қуриш Концепцияси»ни қабул қилиши бу борадаги дастлабки қадамлардан бири бўлди. Бу концепция Бюджет амалиёти учун янги бўлган натижавийликка йўналтирилган Бюджетлаштиришни кенг доирада татбиқ этиш имконини яратадиган қуйидаги асосий жиҳатларда, яъни:  давлат Бюджетининг режалаштириш натижаларида ва федерал субъектлар фаолиятининг асосий йўналишлари юзасидан йиғма баённомада;  федерал ва маҳаллий (ҳар бир бўғинга бўйсунувчи муассасалар) мақсадли Бюджет дастурларида;  ўрта муддатга мўлжалланган истиқболли молиявий режада;  Россия Федерациясининг харажат мажбуриятлари Реестрида намоён бўлади. Ҳисоботлар доирасида мақсадли Бюджет дастурлари давлат ҳокимият органлари фаолияти стратегияларини аниқлаб олиб, ишлар боришини мувофиқлаштиради. Мувофиқлаштирилган ҳисоботлар ва дастурлар орқали НЙБ тизимидаги макро ва микродаражадаги харажатлар ҳамда уларнинг натижалари ўртасида ўзаро боғлиқлик шакллантирилади. Истиқболли молиявий режа тузиш орқали Бюджет харажатларининг ҳажми ва таркибининг режалаштирилишига эришилади. Бозор муносабатлари ривожланган Бюджет тизимини бошқариш ҳамда уларнинг натижаларини таъминлаш натижавийликка йўналтирилган Бюджетлаштириш тизими орқали амалга оширилади. Давлат Бюджети ижросининг янги механизмини амалиётга жорий этиш бугунги кунда Бюджет ислоҳотларининг асосий йўналишларидан бири бўлиб қолмоқда. Бюджет

тизимини самарали бошқариш зарурияти Бюджет маблағларидан тўғри фойдаланишда бош мезонга айланади. Ўзбекистон Республикаси Бюджеттизимидаги ўтказилаётган туб ислоҳотлар давлат Бюджети ижросини натижавийлигини таъминлаш ҳисобланади. Бугунги кунда мамлакатда давлат Бюджети ижросининг натижавийлигини таъминлаш мақсадида кўпгина чора-тадбирлар амалга оширилди. Натижавийликка йўналтирилган Бюджетлаштириш амалиётини жорий этиш ҳам олиб борилаётган ислоҳотлардан бири ҳисобланади. Ўрта муддатли Бюджетни режалаштиришга ўтиш кейинги йилларда ривожланган давлатлар ва ўтиш иқтисодиёти мамлакатларида олиб борилаётган Бюджет ислоҳотларининг муҳим элементларидан ҳисобланади. Ўрта муддатли Бюджет стратегиясига ўтиш қуйидаги зарурият билан белгиланади:  бир йилдан ортиқ даврга мўлжалланган давлат дастурларини молиялаштириш ва амалга ошириш давлат дастурларини бажариш учун зарур бўлган молиявий ресурслар билан боғланишни талаб қилади;  ички ва ташқи ресурсларнинг, жумладан инвестицион ресурсларнинг консолидацияланиши;  давлат молиясини режалаштириш ва бошқариш тартибини такомиллаштириш орқали инвестицион харажатларнинг бўлажак жорий харажатлар билан боғлаш имконияти яратилади;  давлат харажатлари самарадорлигини ошириш;  Бюджет жараёнининг прогнози ва шаффофлигини таъминлаш. Ўрта муддатли Бюджет стратегияси доирасида Бюджет сиёсатининг йўналишлари ва чора-тадбирлари молиялаштириш воситасига айланади ва ўрта муддатли устуворликларни ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқилади. Навбатдаги молиявий йил учун Бюджет ҳар йили янгиланадиган ва бир йил олдинга суриладиган ўрта муддатли (одатда 3 йилга мўлжалланган) молиявий режанинг таркибий қисми ҳисобланади. Бу Бюджет сиёсатининг узлуксизлигини, Бюджет маблағлари тақсимланишининг прогнозини

таъминлайди ва шу билан бирга, давлат сиёсати мақсадлари ҳамда уларга эришиш шароитларига мувофиқ тузатишлар киритиш имконини беради. Бунда ўрта муддатли Бюджет ижро ҳокимияти органларининг прогноз таҳлилий ҳужжати мақомини олиши мумкин. Бизнинг фикримизча, Ўзбекистонда ўрта муддатли режалаштиришга ўтиш шарт шароитларини қуйидагилар билан изоҳлаш мумкин:  барқарор иқтисодий ўсиш ва унинг ўрта ва узоқ муддатли истиқболда сақланиб қолиши зарурлиги;  фаровонликни оширишнинг ўрта муддатли стратегиясини ишлаб чиқиш ва ўрта муддатга мўлжалланган бошқа миллий дастурларнинг мавжудлиги;  янги Солиқ кодексининг қабул қилиниши ва ўрта муддатли истиқболга мўлжалланган солиқ сиёсати концепциясини ишлаб чиқиш. Натижавийликка йўналтирилган бюджетлаштириш бюджет харажатларини оптималлаштиришга, уларни давлат сиёсатининг устуворликларига бўйсундиришга, иқтисодиётнинг давлат сектори самарадорлигини оширишга қаратилган. Натижавийликка йўналтирилган Бюджетлаштириш элементларини нисбатан тез (5-10 йил) ва кенг миқёсда асосан, Жаҳон банки, шунингдек, бошқа донорлар кўмагида жорий этишга уринишлар ва унинг Бюджет ислоҳотларининг бошқа йўналишлари билан бирга бориши ёки улардан илгарилаб кетиши сўнгги йилларда қатор ривожланаётган мамлакатларда кузатилди. Ҳозирги вақтда Ўзбекистонда ҳам молиявий йилга мўлжалланган натижавийликка йўналтирилган Бюджетлаштириш амалиётини кенг жорий этишнинг истиқбол режалари ишлаб чиқилмоқда. Бугунги кунда мамлакатимизда бир неча миллий дастурлар ва ҳукумат қарорлари мавжуд бўлиб, уларни натижавийликка йўналтирилган Бюджетлаштириш амалиётига мувофиқлаштириш муҳим аҳамият касб этади. Кўзланган узоқ муддатли стратегик режалар ҳамда ҳукумат қарорларини тўлақонлик билан амалга ошириш келажак устувор йўналишлардан ҳисобланади.

Қуйидаги 3-расмда миллий дастурларни натижавийликка йўналтирилган Бюджетлаштириш амалиётига мослаштиришнинг намунавий шакли келтирилган. 5-расм. Бир неча йиллик режалаштириш интеграцияси Ўзбекистонда Бюджетни ўрта муддатни режалаштиришни жорий этиш шартлари сифатида қуйидагилар белгиланди:  Бюджетни ўрта муддатли режалаштириш жараёнини ташкил этишнинг бош шарти миллий даражада макроиқтисодий барқарорликка эришишдир.  Иқтисодий ўсиш давлат томонидан изчил иқтисодий сиёсат олиб бориш йўли билан рағбатлантирилиши лозимлигини тушуниш ва у инсонни ривожлантириш манфаатларига қараб мўлжал олишини таъминлаш. Шу нуқтаи назардан, Бюджет-солиқсиёсати иқтисодий ўсиш натижаларини Бюджет йили доирасидан ташқарисида эришилиши мумкин бўлган қўйилган аниқ мақсадларга эришишга йўналтиришнинг муҳим воситаларидан бири сифатида қаралади.  Иқтисодий ўсиш ва аҳоли фаровонлигини оширишнинг юқори даражадаги суръатларини таъминлаш учун ҳукумат реал сектор ва ижтимоий соҳани ривожлантириш соҳасида бир қанча мақсадли дастурлар ишлаб Mamlakatning turli yillarda qabul qilingan va yakunlanishi turli davrlar uchun mo‘ljallangan milliy dasturlari Yillik byudjet loyihasi Bir necha yillik rejalashtirish sabablari Makroiqtisodiy istiqbolni belgilash va hukumat maqsadlari O‘rta muddatli moliyaviy reja va NYB Budjet ijrosi Audit, monitoring va baholash

чиққан ва улар амалга оширилмоқда. Бу дастурлар ўзаро боғлиқ ва ҳар йили Давлат Бюджетини шакллантириш ва тақсимлаш параметрлари билан мувофиқлаштирилади. Аммо, Бюджетни ҳар йиллик асосда шакллантириш қўйилган мақсадларга эришиш учун Бюджет ресурсларини тақсимлаш динамикаси ва тенденцияларини олдиндан кўриш имкониятини бермайди. Бу энг аввалобир йил мобайнида олиб бориладиган Бюджет-солиқ сиёсатининг торлиги билан боғлиқ. Мазкур сиёсат Бюджетнинг бир йил доирасидан ташқаридаги имкониятларига баҳо бериш имконини бермайди, бу эса Бюджет истиқболда аниқ мўлжал олишига монелик қилиши мумкин.  БМТТД лойиҳаси доирасида 2007-2009 йилларда давлат молиясини бошқаришни ислоҳ қилиш стратегияси урғуни харажатларни бошқаришдан натижаларни бошқаришга кўчиришни назарда тутади. Ушбу лойиҳа доирасида Молия вазирлиги 2008-2010 йилларга мўлжалланган бошланғич экспериментал ўрта муддатли Бюджет стратегиясидан фойдаланди. Мазкур стратегия Молия вазирлигига бўлғуси даврлар учун фискал сиёсат чораларининг оқибатларини ва харажатларнинг базавий даражаларига сиёсат янгичораларининг таъсирини аниқлашга ёрдам берди. Ўрта муддатли Бюджет стратегиясидан фойдаланиш борасидаги ишлардан кейинги Бюджетларни тайёрлаш жараёнида фойдаланиш ва уни тўлақонли лойиҳа даражасига етказиш назарда тутилди. Бундан кўзланган мақсад – барқарор йиллик Бюджетни таъминлаш, Бюджетнинг капитал ва жорий харажатлари ҳисобини юритишни яхшилаш, йиллик Бюджетни тузиш бўйича таклифлар учун молиявий харажатларнинг лимитларини белгилашдан иборат. Бунда тармоқ вазирликлари ўрта муддатли Бюджет стратегиясини кейинги йилларга мўлжалланган Бюджетни тайёрлашга юқоридан қуйига тушириладиган экспериментал дастурлар асосида киритадилар. Бу иш Молия вазирлиги ва танланган тармоқ вазирликларида амалга оширилган бошланғич экспериментал лойиҳа натижаларига асосланиши лозим. Бунда Бюджет таклифларида сиёсат чораларининг мақсадлари, устувор йўналишлари ва

натижаларига кўпроқ эътибор берилмоғи, харажатлар меъёрларидан фойдаланишнинг аҳамияти пасайтирилмоғи даркор. Дастурий Бюджетлаштириш тўлиқ экспериментал лойиҳа самарали амалга оширилганидан, ахборот тизимини ўз ичига олган Бюджетни ижро этиш ғазначилик тизимини тўлиқ жорий этиш якунланганидан (ҳозирги вақтда режаларда 2011-йил 1- январга белгиланган) кейингина режалаштирилиши мумкин.  Ўзбекистон Мингйиллик Ривожланиш Мақсадлари (МРМ)га эришиш бўйича мажбуриятлар олган, чунки МРМ Ҳукумат аҳоли фаровонлигини ошириш масалаларини ечиш доирасида ислоҳотларнинг дастлабки давридаёқ ўз олдига қўйган ва Бюджет стратегиясини ишлаб чиқишда ҳисобга олган ривожланиш мақсад ва вазифалари билан муштаракдир. Бунда Бюджет стратегиясини амалга ошириш МРМга эришишда 2010 йилгача жиддий юксалиш юз беришига ва 2015 йилга бориб Мақсадларнинг аксариятига эришилишига кўмаклашиши лозим. Бу давлат Бюджети харажатлари ўлчаш мумкин бўлган аниқ натижаларга боғлаб уч йил муддатга режалаштирилиши лозимлигини англатади. Бюджет сиёсати ва ижтимоий сиёсатнинг амалга оширилиши Бюджет соҳаси ходимлари ва пенсионерларнинг реал даромадлари ўсишига, шунингдек соғлиқни сақлаш ва таълимнинг сифати ошишига олиб келиши лозим. Ўзбекистонда 2007 йилдан бошлаб БМТТДнинг «Давлат молияси ислоҳоти» лойиҳаси доирасида давлат молия тизимини такомиллаштириш бўйича ишлар олиб борилмоқда. Лойиҳа доирасида Ўзбекистон Республикасининг 2008 йилга ва ўрта муддатли келажакка мўлжалланган Бюджет стратегиясининг асосий йўналишлари ишлаб чиқилди, шунингдек Бюджетни режалаштиришда янгича ёндашувларни қўллашнинг Консептуал ва методологик жиҳатлари тайёрланди. Ушбу тадқиқотларнинг мақсади сифатида 2008 йилга ва ўрта муддатли келажакка (2009-2010 йилларга) мўлжалланган Бюджет стратегияси йўналишларини ва жамланган Бюджет прогнозини ишлаб чиқиш белгиланди.

Шундай қилиб, Бюджетни ўрта муддатли режалаштиришни амалга жорий этишга:  Ҳукумат иқтисодий сиёсатининг ўрта муддатли устувор вазифаларидан келиб чиқиб Бюджет маблағларини сарфлаш стратегиясини ишлаб чиқиш;  Бюджет маблағларини сарфлашнинг унумдорлик даражасини ошириш (барча даражадаги Бюджетларнинг харажатлари пировард натижага энг самарали йўл билан эришишга қаратилиши лозим);  бош тақсимловчиларнинг мустақиллиги ва жавобгарлигини кучайтириш (идоравий даражада молиявий менежмент сифатига баҳо бериш усуллари ва тартиб-таомилларини ишлаб чиқиш ва жорий этиш, Бюджет дастурларини ишлаб чиқиш, ички аудитни ривожлантириш, молиявий интизомни мустаҳкамлаш) йўли билан эришиш назарда тутилган. Ўзбекистонда натижавийликка йўналтирилган Бюджетлаштириш тизимига қуйидагича шарҳ бериш мумкин. 1. Олий Мажлис (парламент назорати). Натижавийликка йўналтирилган Бюджетлаштириш амалиётининг меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларининг ўрта муддатли стратегиясини белгилайди. 2. Вазирлар Маҳкамаси (ҳукумат назорати). Ўз ваколатлари доирасидаги вазирликлар, қўмиталар, идоралар ва бошқармалар кўламида Бюджет лойиҳаларининг умумий андозасини кўриб чиқиш ҳамда такомиллаштирилган ҳолда ҳукумат назоратини ўрнатади. 3. Молия вазирлиги. Ўз ваколати доирасида умуммиллий молиявий сиёсатни юритиш, Бюджет лойиҳасини ишлаб чиқиш, уларнинг тасдиққача бўлган норматив ҳужжатларини ишлаб чиқиш, ижросини ташкиллаштириш, якуний Бюджет ижроси юзасидан ҳисоботни тақдим этиш. Ўрта муддатли ижтимоий-иқтисодий тараққиётни режалаштирувчи Давлат махсус комиссияси. Мазкур комиссия макроиқтисодий кўламда амалга оширилиши зарур бўлган инновацион лойиҳалар, рационализаторлик таклифларини режаларда белгилашда, умумий лойиҳаларни ишлаб чиқишда, мувофиқлаштириш ва ташкилий тузилмасини тузишда иштирок этади.

Ўрта муддатли Бюджетлаштириш Давлат дастури лойиҳаси. Ўрта муддатли ижтимоий-иқтисодий тараққиётни режалаштирувчи Давлат махсус комиссияси тақдим этган лойиҳалар асосида давлат стратегик режалаштириш, уларни молиявий дастаклар билан таъминлаш режаларини ишлаб чиқиш ва бошқалар. Асосий Бюджет параметрлари. Ўрта муддатли бюджет йилига мўлжалланган чораларнинг белгиланишида ишлаб чиқилган мақсадли дастурий лойиҳаларнинг умумий таҳлили келтирилиб, мўлжалланган харажатларнинг миқдори, даромадларнинг шакллантирилиши ҳамда сарфланиши баён қилинади. Бюджет параметрлари барча юқоридаги таҳлилларни умумлаштириб акс эттиради. Бюджет лойиҳаси қуйидаги жараёнлар таҳлилини ўз ичига қамраб олади: 1)Бюджет лойиҳасини ишлаб чиқиш. Бу босқичда Бюджет лойиҳаси қуйи органларнинг асосий фаолият ва натижаларининг йиғма жилди асосид ишлаб чиқилади. Бу жараёнда қуйидаги масалалар ечими муҳим: Бюджетнинг ҳажми; келгуси давр учун солиқ ва пул-крединишнинг асосий йўналишлари ва Бюджет дефицитини қоплаш услублари; даромадларни лойиҳалар ўртасида тақсимлаш. Бюджет лойиҳасини тузишда мамлакатнинг истиқболдаги иқтисодий ривожланиши, инфляция даражаси, аҳолининг бандлик даражаси, ижтимоий қўллаб-қувватлашдан фойдаланаётган аҳоли сони ҳисобга олинади, ҳар бир тармоқ бўйича маблағлар оқими ва уларнинг самарадорлиги таҳлили асосида чоралар келтирилиши ҳам муҳимдир. 2) Давлат стратегик режаларини белгиловчи ваколатли давлат органлари лойиҳалари. Ҳар бир орган ўз лойиҳаларини белгиланган тартибда молиялаштириш ҳуқуқига эга бўлади. БУДЖЕТ ТИЗИМИ ҚОНУНЧИЛИК АСОСЛАРИ

“Агар буюмларнинг намоён бўлиш шакли ва моҳияти бевосита мос тушаверганда, ҳар қандай илм-фан ортиқча бўлиб қолар эди”. КАРЛ МАРКС Ҳар бир давлат учун ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий функцияларни бажаришга хизмат қилувчи пул фондига бўлган объектив эҳтиёжни қондириш учун бюджет зарурдир. Ҳар қандай давлатда ҳам бюджет бир хил категорияларни: даромад, харажат ва қарзларни намоён қилади. Бу ҳолат бюджетни иқтисодий категория деб аниқлаш имконини беради. Бюджет ҳуқуқий категория сифатида - қонун билан мустаҳкамланган пул маблағларини ташкил топиши ва сарфланиши бўлиб, давлат ва маҳаллий ҳокимият органларининг функцияларини амалга оширилишини таъминлаш учун хизмат қилади. Шунингдек, иқтисодий категория сифатида молиявий режа асосида шакллантириладиган давлатнинг марказлашган пул фондидир. Ўзбекистон Республикасида Бюджетлар ўртасидаги муносабатларнинг асосини белгилаб берган бош қомусимиз - Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 122-моддасида “Ўзбекистон Республикаси ўз молия ва пул-кредит тизимига эга. Ўзбекистоннинг Давлат бюджети Республика бюджетидан, Қорақалпоғистон Республикаси Бюджетидан ва маҳаллий бюджетлардан иборат” дейилган . Бюджетлараро муносабатларнинг асл моҳиятидан келиб чиқиб, замонавий тарзда бу тушунчани қуйидагича ифодалаш мумкин: Бюджетлараро муносабатлар - бу иқтисодий-ҳуқуқий муносабатлар бўлиб, бюджет жараёнида давлатнинг бюджетга келиб тушадиган даромад ва харажатлар ваколатларини доимий ёки узоқ муддатга тақсимлаш, чегаралаш га келадиган

борасида давлат ва маҳаллий ҳокимият органлари ўртасида юза муносабат. Шунингдек, доимий ёки узоқ муддатга умумдавлат ва маҳаллий солиқлар меъёрларини белгилаш, маблағларни юқори бюджетдан қуйи бюджетларга қайта тақсимлашда бюджетларни тартибга солишга асосланиш, харажат ваколатларини топширилиши ёки қарорлар қабул қилиш билан боғлиқ харажатларни қоплаш, дотация, субвенция, субсидия шаклидаги маблағларни, вақтинчалик молиявий ёрдамларни қайтариб бериш шарти билан маблағларни бириктириш, шунингдек, маблағларни жамлаган ҳолда турли даражадаги ҳокимиятлар ва бир ҳокимиятнинг ҳар-хил ҳудудларнинг манфаатларини ҳисобга олиб харажатларни молиялаштиришдир. Бинобарин, Давлат бюджети даромадларининг тўғри ва тўлиқ шакллантирилишини таъминлаш ҳамда харажатларини тўғри йўналтиришга қаратилган оқилона бюджет сиёсатини юритиш муҳим аҳамиятга эга. Бунда, албатта, ушбу жараённинг ҳуқуқий негизи - қонунчилик катта рол ўйнайди. Ўзбекистонда аҳолининг фаровонлик даражаси, фуқароларга кўрсатиладиган хизматлар, хусусан, таълим, соғлиқни сақлаш ва бошқа соҳаларда кўрсатиладиган бюджет хизматларининг сифати ва самараси бюджет қонунчилиги билан узвий боғлиқдир. Budjetlarning me’yordagi xususiyatlari: 1) Baholashlar naqd pulga asoslangan bo’lishi kerak. 2) Barcha moliyaviy o'tkazmalar uchun bitta budjet rejasi asosbo‘lishi kerak.

6)Budjetlash ishlari budjetni ishlab chiquvchi tashkilot me’yoriy hujjatlariga mos bo’lishi kerak. Ҳозирги кунда республикамизда бюджет тизими муносабатларини тартига солиш ва бошқаришга оид асосий меъёрий-ҳуқуқий хужжатлар қуйидагилардан иборат: Ўзбекистон Республикасининг Бюджет кодекси (Ўзбекистон Республикасининг 2013-йил 26-декабрдаги “ЎзбекистонРеспубликасининг Бюджет кодексини тасдиқлаш тўғрисида” ЎРҚ-360-сон Қонунига асосан, 2014-йил 1- январдан амалиётга жорий этилган). Ўзбекистон Республикаси Президентининг ҳар молиявий йил учун қабул қилинадиган “Ўзбекистон Республикаси Давлат Бюджети параметрлари тўғрисида” ги қарори; Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Давлат Бюджети ғазна ижроси тизимини янада ривожлантириш чора тадбирлари тўғрисида” ги қарори (28.02.2007 й. №594); 3) Budjetlashtirish netto qiymatida emas brutto qiymatda bo‘lishi kerak. 4) Budjetlashtirishda har yillik budjet keyingi yil uchun asos bo‘lishi kerak. 5) Baholash ko’rsatkichlari hisobraqam o’tkazmalari bilan muvofiqbo‘lishi kerak.

Вазирлар Маҳкамасининг “Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлигининг Ғазначилиги тўғрисидаги Низомини тасдиқлаш тўғрисида”ги қарори (20.03.2007й. №53); Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлигининг буйруғи билан тасдиқланган “Қорақалпоғистон Республикаси бюджетига, маҳаллий бюджетларга бюджет ссудаларини бериш ва олинган бюджет ссудаларини қайтариш тартиби тўғрисидаги низом” (28.06.2001 й. №58) Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлигининг буйруғи билан тасдиқланган “Давлат Бюджетининг ғазна ижроси Қоидалари” (04.08.2009 й. №69); Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги (06.04.2010 й. №27) ва Давлат солиқ қўмитаси (06.04.2010 й. №2010-17) қарорлари билан тасдиқланган “Юқори бюджетдан қуйи бюджетларга ўтказиб бериладиган даромадларни режалаштириш, ажратиш тартиби тўғрисидаги низом” Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг буйруғи билан тасдиқланган “Ўзбекистон Республикаси бюджет тизими бюджетларининг ғазна ижроси қоидалари” (22.11.2016 й. №88);

1-расм. Бюджет муносабатларининг қонуний-ҳуқуқий асослари. Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлигининг буйруғи билан тасдиқланган “Давлат Бюджетининг пул маблағларини режалаштириш ва бошқариш тартиби тўғрисидаги низом” (06.05.2010 й.№39); Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг буйруғи билан тасдиқланган “Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг ахборот тизимида шахсий ғазна ҳисобварақларини юритиш қоидалари” (24.03.2016 й. №21); Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлигининг буйруғи билан тасдиқланган "Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги ва унинг ҳудудий бўлинмаларида Бюджетдан маблағ олувчиларнинг шахсий ғазна ҳисобварақларини очиш, ёпиш ва юритиш қоидалари" (17.12.2012 й.№86); Byudjet munosabatlarining qonuniy - huquqiy asoslari O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi O’zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksi O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining har moliyaviy yil uchun qabul qilinadigan “ O’zbekiston Respublikasining Davlat byudjeti parametrlari to’g’risida”gi Qarori Moliya vazirligi, Markaziy Bank, Respublika G’aznachiligi, DSQ , DBQ va boshqa byudjet ijrosini amalga oshiruvchi organlarining me’yoriy - huquqiy hujjatlari

Молия Вазирлиги ва Ғазначилигининг йўриқномалари, буйруқлари, хатлари ва ҳ.к. Мамлакатимизда бюджет тизими муносабатлари бугунги кунга қадар "Бюджет тизими тўғрисида"ги ва "Давлат Бюджетининг ғазна ижроси тўғрисида"ги қонунлар ҳамда шу соҳага тегишли қатор норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар билан тартибга солиб келинмоқда эди. Бу эса алоҳида меъёрларнинг турлича талқин қилинишига ва уларни амалга оширишнинг мураккаблашувига олиб келмоқда эди. Кейинги йилларда мамлакатимизда давлат молиясини бошқаришнинг ҳуқуқий асосларини такомиллаштириш, Бюджет сиёсати устувор йўналишларини тартибга солиш мақсадида кенг кўламли ишлар амалга оширилмоқда. Давлат молиясини бошқариш доирасидаги ислоҳотлар, Бюджет қонунчилигини такомиллаштириш, уни халқаро меъёрлар талабларига мослаштириш борасидаги муҳим ўзгаришлардан бири Ўзбекистон Республикаси Бюджет кодексининг қабул қилиниши бўлди. A) Budjet loyihasi amaldagi hokimyat(hukumat)ning budjet siyosati va fiskal siyosati bilan muvofiq bo'lishi kerak: Davlat budjetini tuzish quyidagi qonun - qoidalar bo‘yicha amalga oshiriladi:

Б) Бюджет механизмининг шаклланиши қуйидаги омиллар таъсирида вужудга келади : 2) Alohidalik(Yakkalik) - Davlatning budjet loyihasi uning faqatgina moliyaviy operasiyalari bilan bog‘liq bo‘lib, unda moliyaga aloqasi bo‘lmagan muammolar ta’sir etmasligi 1) Tushunarlilik - va tushum(daromad)lar budjetdagi chiqim(xarajat)lar shunday aks ettirilishi kerakki, undan oddiy shaxs foydalanganda ham uni to‘liq tushinishi kerak.

Д) Бюджетни тақдим этишнинг шакллари ва услублари: 1) Аниқ(шаффоф)лилик - сиёсий демократик асосга кўра, амалдаги ҳокимят сайлов орқали танланган шахслар томонидан амалга оширилади. Шундай экан, бюджет лойиҳаси шундай тузилиши керакки, ҳатто оддий мутахассис бўлмаган киши учун ҳам тушунарли бўлиши керак. 2) Maxsuslik - bu omil hukumatning barcha daromadlari va xarajatlar moddalarini klassifikatsiyalashda maxsus shakldaligini bildiradi; 3) Davriylik - Budjet rejasining ma’lum davr oralig‘ida amalga oshirish uchun qonuniy shaklda tasdiqlangan. etmasligi shart. 5) Maqsadga muvofiqlik - qonun bo‘yich tasdiqlangan rejasi amaliyot (budjet yili) da budjet amalga oshirilgandan so’ng u haqiqiy hisoblanadi. 1) Yagonalik - hukumatning barcha daromadlari barcha davlat tushumlari uchun yagona bo‘lgan fondga yoki hisobraqamga tushishi; 2) Ochiq(oshkora)lik - Budjet hujjatlari barchaga tanishib chiqish uchun ochiq bo‘lishi va undagi ma’lumot beruvchi ko‘rsatkichlarni o‘z maqsadlariga moslashtirilmasligi lozim.

1974-йилдаги «Бюджет тўғрисида» ги қонун орқали ўрнатилган тарғиботлар доирасида, Конгресс параллел резолюция қабул қилиб, бу резолюция бюджетнинг умумий қолипини ўрнатди (параллел резолюция – бу Конгресснинг иккала палатаси ҳам томонидан олиб бориладиган, лекин президент имзосини талаб қилмайдиган хаттиҳаракат). Резолюция бюджетнинг «ёруғ-сезгир қоғозга кўчирилган нусха» си (чизмаси) дир, унда жами бюджет рақамлари-киримлари, бюджетга оид ваколатлар (ҳукуматга харажатлар бўйича мажбуриятни юклаш ваколати), чиқимлар (ғазнадан амалда сарфланган маблағлар миқдори), умумий мақсадли кўрсаткич (бюджетнинг танқислиги ёки ортиқча миқдори ҳосил бўлиши, агар мавжуд бўлса) ҳамда ҳукумат қарздорликлари кўрсатилади. Баҳорда параллел резолюциянинг чиқишидан сўнг, Конгресс яна ўзининг эски тартиботларига қайтди. Конгрессдаги қўмиталар бюджет резолюцияси орқали солинадиган чекловлар доирасидаги киримлар ва сарфларга таъсир этадиган қонунчилик ҳужжатларининг алоҳида бўлакларини қабул қилишлари керак эди. Бюджет ажратиш қўмиталарининг қуйи қўмиталари бюджет ажратишга оид конкрет қонун лойиҳаларини кўриб чиқарди, киримлар бўйича қўмиталар эса бюджетдаги ўз улушини кўриб чиқарди. Сиёсатга киритиладиган ўзгартиришларнинг келишилишига имкон яратиш учун, 15 сентябргача иккинчи резолюция қабул қилиниши керак эди. Бу резолюциядан бюджетдаги зиддиятларни тартибга солиш жараёнида фойдаланиш мумкин бўлар эди, бу жараёнда қўмиталарга сарфлар ва киримлар бўйича чора-тадбирларни умумий бюджет режасига мувофиқ келтириш учун кўпайиш ёки камайиш томонга тўғрилаш топширилган эди. Молиявий йил бошланиш пайти 1-июлдан 1-октябрга кўчирилган эди, шу билан Конгрессга ўзининг бюджетга оид ҳар йилги ишларини олиб бориши учун қўшимча уч ой берилди. Ўзбекистон Республикасининг Бюджет кодекси Ўзбекистон Республикасининг 2013-йил 26-декабрдаги "Ўзбекистон

РеспубликасинингБюджет кодексини тасдиқлаш тўғрисида" ЎРҚ-360-сон қонунига асосан, 2014-йил 1-январдан амалиётга жорий этилди. Мазкур Қонунга мувофиқ, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасига 2014-2015 йиллар мобайнида Ўзбекистон Республикаси Бюджет кодекси нормаларининг амал қилиши ва самарадорлигини мунтазам равишда ҳамда ҳар томонлама мониторинг ва таҳлил қилинишини таъминлаш, зарур бўлган ҳолларда Ўзбекистон Республикаси Бюджет кодексининг айрим нормаларини янада такомиллаштиришга қаратилган таклифларни киритиш вазифаси юклатилган. Таъкидлаш жоизки, Ўзбекистон Республикаси ҳукумати ўзининг ижтимоийиқтисодий сиёсатини муваффақиятли амалга ошириш ниятида халқаро донорлик ташкилотлари билан яқин ҳамкорликда давлат маблағларини бошқариш тизимини ислоҳ қилмоқда. 2014-йилдан кучга кирган Бюджет кодекси бу йўналишдаги ўзаро ҳамкорликнинг яна бир натижасидир. Бу ҳужжат Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги, мамлакатимиздаги барча манфаатдор идоралар, БМТ Тараққиёт Дастури, ХВФ ва АДЕТЕФ (Франция) каби нуфузли халқаро ташкилотлар билан бевосита ҳамкорликда ишлаб чиқилди. Бюджет кодекси лойиҳасини тайёрлаш жараёнида қатор мутахассислар ва мустақил экспертлардан иборат идоралараро ишчи гуруҳи томонидан икки йил давомида қизғин иш олиб борилди. Кодексни ишлаб чиқишда дунёдаги иқтисодий жиҳатдан тез суръатлар билан ўсишга эришаётган, ижтимоий ҳимояси кучли бўлган давлатлар тажрибаси ўрганилди. Бунда асосий ўринда халқаро стандартлар асосида давлат бюджети тақсимотини оммавий эълон қилиш, ундаги параметрларнинг, яъни, ҳуқуқларнинг кенгайтирилиши, халқаро бухгалтерия ҳисоби стандартларига мувофиқлаштириш, бюджетни ўрта муддатларга режалаштириш, бюджет маблағлари ишлатилиши натижаларини таҳлил

қилиш, бюджет ташкилотлари текширувини тартибга солиш масалаларига алоҳида эътибор қаратилди. Бюджет кодекси асосида Бюджет тизимининг ҳуқуқий механизми такомиллаштирилди ва унификация қилинган ҳолда, ривожланган мамлакатларда ўзини оқлаб келаётган давлат молиясини бошқаришнинг замонавий усуллари шакллантирилди. Бюджет кодексини ишлаб чиқиш ва қабул қилишдан асосий мақсад – Бюджет жараёнини тартибга солувчи ҳамда амалдаги қарама -қарши ва эскирган меъёрларни бартараф қилувчи ягона қонун ҳужжатини ишлаб чиқиш ва бюджет жараёни иштирокчиларининг ваколатларини тизимлаштиришдан иборатдир. Ўзбекистон Республикаси Бюджет кодекси умумий ва махсус қисмлардан иборат бўлиб, Ўзбекистон Республикасининг асосий иккита “Бюджет тизими тўғрисида”ги ва “Давлат Бюджетининг ғазна ижроси тўғрисида”ги қонунларини, бюджет жараёнининг алоҳида масалаларини тартибга солувчи олтита қонун ва бошқа бир қатор ҳужжатларни қамраб олган. Халқаротажрибада, Бюджеткодекси – маълум бир мамлакат бюджет тизимининг асосларини, унингтузилиши, умумий принципларини, турли даражадаги бюджетлар ва уларнинг ваколатларини, бюджет жараёни асослари ва бюджетлараро муносабатларни, Бюджет қонунчилигини бузганлик учун жавобгарлик чораларини белгиловчи қонунҳ АҚШ Конгрессида ҳар бир федерал ҳудуд бўйича тасдиқланган бюджет ижросини назорат қилувчи қўмита мавжуд. Конгрессменлар бошқарув жараёнига аралашиш ҳуқуқига эга эмас, бирок, солиқ тўловчиларнинг маблағларининг “Федерал Бюджет тўғрисида”ги қонунга мувофиқ, харажат қилинишини кузатиб борадилар. Федерал вазирликлар ва штатларнинг ҳукуматлари, маъмурий процессуал кодекс асосида ажратилган бюджет маблағларини белгиланган ҳуқуқий жараён доирасида тақсимлайдилар. Бу очиқ овозга қуйиш йўли билан аниқлаб олинади. Бунда Конгрессда

лойиҳалар овозга қўйилади ва иштирокчиларни қарши ёки тарафдорлиги орқали тасдиқланади. Бюджет кодекси бутун бюджет жараёнини (давлат бюджетини шакллантириш, тасдиқлаш, ижро этишни ҳамда назоратни таъминлашни) ягона ва яхлит қонун ҳужжатида тизимлаштиришни, давлат бюджетини ҳам, бюджетдан ташқари мақсадли жамғармаларни ҳам тартибга солишнинг ягона принципларини қўлланишни, бюджет жараёни барча қатнашчиларининг ваколатларини ҳамда уларнинг ўзаро ҳамкорлиги механизмларини белгилашни, шунингдек, бюджетлараро муносабатларни такомиллаштириб, маҳаллий бюджетларнинг даромадлар манбаларини мустаҳкамлаб қўйишни, барча даражалардаги бюджетлар ўртасида ваколатларни тақсимлашни ва уларнинг ўзаро ҳамкорлигини назарда тутади. Бюджет кодексининг қабул қилиниши амалдаги Солиқ кодекси билан биргаликда давлат молиясининг ягона бирхиллаштирилган, халқаро стандартларга мос бўлган қонунчилик базасини шакллантиришга, бюджет соҳасидаги ҳуқуқий муносабатларни тизимлаштиришга, шунингдек, бюджет жараёнининг ҳамма босқич ва даражаларида ягона ҳуқуқий нормалар ва ёндашувлар қўлланилишини, мамлакат бюджет тизимининг очиқ- ошкоралигини ва барқарорлигини таъминлашга имкон беради. Бюджет кодекси Ўзбекистон Республикасининг бюджет тизими бюджетларини шакллантириш, тузиш, кўриб чиқиш, қабул қилиш, тасдиқлаш, ижро этиш, давлат томонидан маблағ жалб қилиш ва бюджет тўғрисидаги қонун ҳужжатлари ижросини назорат қилиш соҳасидаги муносабатларни тартибга солади. Мамлакатимизда мазкур норматив ҳужжатни қабул қилишдан кўзланган асосий мақсад - амалда қўлланилаётган меъёрлар, низомлар ва бюджет жараёни иштирокчиларининг ваколатларини тизимлаштириш, шунингдек, бюджет жараёнини тартибга солувчи ҳамда амалдаги қарама- қарши ва эскирган меъёрларни бартараф қилувчи яхлит қонунчилик ҳужжатини яратишдан иборатдир.

Қолаверса, Бюджет кодекси барча манфаатдор тарафларни бюджет тизими ва бюджет жараёни тўғрисидаги кенг қамровли ҳамда ишончли ахборот билан таъминлашга хизмат қилади. Бу ахборот давлат бюджетини ишлаб чиқиш ва ижро этиш билан шуғулланаётган ҳукумат учунгина эмас, балки ОлийМажлис, маҳаллий ҳокимият органлари, бюджет ташкилотлари ва барча фуқаролар учун ҳам муҳимдир. Бюджет кодекси минтақаларда ресурсларни қайта тақсимлаш ва уларнинг даромад салоҳиятини мустаҳкамлашнинг барқарор ҳамда самарали механизмини таъминлашга қаратилган. Бюджет ташкилотлари учун бу – бюджетларни тузиш ва ижро этиш ҳамда улар олдига қўйилган вазифаларни бажаришнинг аниқ ва равшан қоидаларидир. Фуқаролар учун эса бюджет кодексининг қабул қилиниши шу боис ҳам муҳимки, бугунги кунда Давлат бюджетининг қарийб 60%и ижтимоий соҳага йўналтириляпти. Булар таълим, соғлиқни сақлаш, ижтимоий ҳимояга доир харажатлардир. Тегишинча, агар қонунчилик давлат бюджетининг ижроси ва унинг ижросини назорат қилишнинг аниқ таомилларини таъминласа, соғлиқни сақлаш ва таълим каби хизматларидан кенг фойдаланишни таъминлаш, аҳолининг ночор гуруҳларини қўллаб-қувватлаш ва давлатнинг бошқа ижтимоий мажбуриятларини самарали бажариш мумкин. Яна шуни таъкидлаш жоизки, мазкур кодекс мамлакатимизнинг мустақиллик давридаги қонунчилик фаолиятида қабул қилинган 16-кодекс бўлиб, у молиявий муносабатларни тартибга соладиган Божхона ва Солиқ кодексларидан кейин қабул қилинган, молия соҳасига тааллуқли бўлган учинчи кодексдир. Янги кодекс амалдаги Божхона ва Солиқ кодекслари билан биргаликда давлат маблағларининг халқаро стандартларга мос ягона ва бирхиллаштирилган қонунчилик базасини шакллантириш имконини беради. Хулоса қилиб айтганда, Ўзбекистонда бюджет жараёнининг айрим босқичлари бир нечта қонун ҳужжатлари билан тартибга солиниши, баъзи меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларнинг нормалари турлича талқин қилиниши, бир хил нормаларни ҳаётга татбиқ қилишнинг қийинлиги, «Бюджет тизими

тўғрисида»ги қонуннинг алоҳида моддалари янги талабларга мувофиқ эмаслиги амалиётда бир қанча муаммоларни вужудга келтираётган эди. Бюджет кодекси бу камчиликларни бартараф этиш, амалиётда ўзини оқлаган меъёрлар ҳамда халқаро тажриба ҳисобга олинган ҳолда айни йўналишдаги қонунчиликни такомиллаштириш мақсадида бутун бюджет жараёнини тартибга солувчи ягона ҳужжат сифатида ишлаб чиқилди. Бюджет кодексининг қабул қилиниши давлат молиясининг халқаро стандартларга мос келувчи, ягона унификациялашган қонунчилик базаси яратилишига олиб келди. Унда назарда тутилган меъёрлар ва қоидалар бюджет жараёнининг барча босқич ва даражаларида ягона ҳуқуқий нормалар қўлланилишини ва бир хил ёндашувни таъминлаш орқали бюджет жараёнининг ҳамма иштирокчилари ишини енгиллаштиришга қаратилган. Ушбу кодекс нафақат молия, ғазначилик ёки назорат-тафтиш органлари ходимлари учун, балки бюджет жараёнида бевосита иштирок этувчи маҳаллий вакиллик ва ижроия органлари вакиллари учун ҳам муҳим ҳужжат бўлиб хизмат қилади. Ўзбекистон Республикасининг Бюджет кодекси юқорида таъкидлаганимиздек, тараққий этган мамлакатларнинг бу борадаги илғор тажрибасини ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқилган бўлиб, у Ўзбекистон Республикасининг асосий иккита – «Бюджет тизими тўғрисида»ги ва «Давлат Бюджети ғазна ижроси тўғрисида»ги қонунларнинг деярли барча меъёрларини ҳамда бюджет жараёнининг алоҳида масалаларини тартибга солувчи олтита қонун, Президентимизнинг фармон ва қарорлари, Ҳукумат қарорлари ва идоралараро жами 50 дан ортиқ меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларини ўз ичига қамраб олган ҳамда унда турли қонуности ҳужжатларида назарда тутилган меъёр ва қоидалар тизимлаштириб, мувофиқлаштирилган, бюджет қонунчилигида фойдаланиладиган аниқ тушунчаларга таърифлар берилган.

Шунингдек, Бюджет жараёнига янги усуллар ва дастакларни жорий этиш, ҳамда халқаро стандартлар ва меъёрларни мослаштириш учун асос яратилган. Таъкидлаш лозимки, Ўзбекистон Республикасининг Бюджет кодекси қабул қилиниши муносабати билан, 2014-йил 1-январдан бошлаб Ўзбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида»ги ва «Давлат Бюджетининг ғазна ижроси тўғрисида»ги Қонулари ўз кучини йўқотган деб топилган бўлса, «Маҳаллий давлат ҳокимияти тўғрисида»ги, «Хориждан маблағ жалб қилиш тўғрисида»ги ва «Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида»ги Қонун ҳужжатларига тегишли ўзгартиш ва қўшимчалар киритилди. Ўзбекистон Республикасининг Бюджет кодекси таркибий тузилиши 6- расмда кўрсатилганидек, 2 қисм, 9 та бўлим, 28 та боб ва 192 та моддадан иборат. Ўзбекистон Республикасининг Бюджет кодексининг умумий қисми 5 та бўлим (И-В бўлимлар), 15 та боб (1-15 боблар), 82 та модда (1-82 моддалар) дан иборат бўлса, Бюджет кодексининг махсус қисми эса 4 та бўлим (ИВ-ИХ бўлимлар), 13 боб (16-28 боблар), 110 модда (83-192 моддалар) дан иборат. Ўзбекистон Республикаси Бюджет кодексининг аҳамияти ва афзалликлари борасида кенгроқ тўхталадиган бўлсак, унда акс этган қуйидаги асосий йўналишларни алоҳида қайд этиш мақсадга мувофиқдир:  Ўзбекистон Республикаси Бюджет кодексида бюджет тизимини бошқариш асосларини тартибга солиш, унинг тушунчалари ва тузилиш тамойиллари, бюджет таснифи тузилмаси, таркиби ва қўллаш тамойиллари белгиланган. Таъкидлаш жоизки, илгари «Бюджет тизими тўғрисида»ги Қонунда 22 та асосий тушунчага таъриф берилган бўлса, кодексда бюджет тизими билан боғлиқ тушунчалар рўйхати кенгайтирилиб, бюджет тизими билан боғлиқ 39 та тушунчага таъриф берилган. Шунингдек, кодексда бюджет тизимида қўлланиладиган баъзи иқтисодий атама ва тушунчалар бугунги кунгача амалда бўлган қонунлар ва қонуности

ҳужжатларида ифодаланганидан фарқли равишда, янги талқинда таърифланган ва таснифланган.  Бюджет Кодексида «Бюджет тизими тўғрисида»ги Қонунда кўрсатилган Бюджет тизимининг 7 та:  бюджет таснифи тизими, ҳисоб-бюджет ҳужжатлари ва бюджет жараёни  тузилишининг ягоналиги;  бюджет тузилишининг Ўзбекистон Республикаси маъмурий-ҳудудий  тузилишига мувофиқлиги;  турли даражадаги бюджетларнинг ўзаро боғлиқлиги; давлат бюджети ба-  ланслилиги;  давлат даромадларини аниқ манбалар бўйича ва харажатларини йўналишлари  (моддалари) бўйича режалаштириш;  давлат бюджети харажатларини бюджетдан ажратиладиган тасдиқланган маблағлар доирасида ва харажатлар сметаларида кўрсатилган мақсадларда амалга ошириш;  барча даражадаги бюджетларнинг мустақиллиги) асосий тамойиллари қаторига бюджет маблағларининг манзилли ва мақсадли сарфланиши, бюджет маблағлари сарфланишининг натижавийлиги ва самарадорлиги, ғазнанинг ягоналиги, жавобгарлик, очиқ-ойдинлик (ошкоралик) каби бюджет тизимининг қўшимча тамойиллари киритилган.  Шуниси аҳамиятлики, илгари «Бюджет тизими тўғрисида»ги Қонунда фақат 3 та орган - Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси, Қорақалпоғистон Республикаси давлат ҳокимияти органлари ва жойлардаги давлат ҳокимияти органлари ҳамда Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлигининг Бюджет тизимини бошқариш соҳасидаги ваколатлари берилган бўлса, Кодексда мазкур органларнинг ваколатларини мувофиқлаштириш билан биргаликда бюджет жараёнида иштирок этувчи

бошқа субъектлар, яъни Ўзбекистон Республикаси Ҳисоб палатаси; Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгеси; халқ депутатлари вилоятлар ва Тошкент шаҳар, туманлар ва шаҳарлар кенгашлари; ҳудудий молия органлари; бюджет маблағларини тақсимловчилар; бюджет ташкилотлари ва бюджет маблағлари олувчилар, ҳамда давлат мақсадли жамғармаларини тақсимловчи органларнинг ваколатлари ҳам аниқ белгилаб қўйилган.  Яна бир эътиборли томони шундаки , « Бюджет тизими тўғрисида » ги Қонунда давлат мақсадли жамғармаларининг фақат 4 таси акс эттирилган бўлса , Кодексда 7 та давлат мақсадли жамғармалари ва бюджет ташкилотларининг бюджетдан ташқари жамғармаларининг мақсад ва вазифалари батафсил кўрсатиб ўтилган .  Шу ўринда таъкидлаш жоизки , илгари қонунчиликда жамланма бюджети дейилганда давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармаларининг бюджетлари тушунилса , эндиликда жамланма бюджет - давлат бюджети , давлат мақсадли жамғармаларининг бюджетлари ва Ўзбекистон Республикаси Тикланиш ва тараққиёт жамғармаси маблағлари йиғиндиси сифатида талқин қилинмоқда .  2014 йилга қадар « Бюджет тизими тўғрисида » ги Қонунда Республика бюджети даромад ва харажатлари , ҳамда Қорақалпоғистон Республикаси бюджети ва маҳаллий бюджетлар даромадлари ва харажатлари кўрсатилган бўлса , бюджет кодексида юқоридагилар билан биргаликда туманлар ва шаҳарлар бюджетларининг даромад ва харажатлари ҳам акс эттирилган . Қолаверса , Давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетларининг қўшимча манбаларини аниқлаш ҳамда улардан фойдаланиш таомиллари белгиланиб , бюджет ижроси қисмида давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетларининг тасдиқланган параметрларига ўзгартириш киритиш тартиби соддалаштирилган .  Кодексда бюджет жараёнининг барча босқичлари очиб берилган. Жумладан, давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармалари

бюджетларини тузиш, кўриб чиқиш ва қабул қилиш тартиблари ва муддатлари аниқ белгилаб берилган.  Алоҳида бобда бюджет ташкилотлари ва бюджетдан маблағ олувчиларнинг харажатлар сметалари ҳамда штат жадвалларини тузиш, тасдиқлаш ва рўйхатдан ўтказиш тартиби назарда тутилган.  Ғазна ижроси ва давлат харидларини амалга ошириш тартиблари ҳам кенг қамровда белгиланган.  Кодексда бюджетлараро муносабатлар тизими такомиллаштирилган, ҳамда қонуний мустаҳкамланган бўлиб, унда бюджетлараро муносабатларнинг асослари, бюджетлараро трансфертларнинг шакллари ва уларни ўтказиш, бюджет ташкилотларига бюджет ссудаларини ажратиш, хўжалик юритувчи субъектларга, чет эл давлатларига ажратиладиган кредит линиялари ва кредитларни бажариш ва бюджет тизимининг турли даражадаги бюджетлари ўртасидаги ўзаро муносабатлар тартиблари ҳам ўз аксини топган.  Кодексдаги яна бир янгилик, бюджет ҳисоби ва ҳисоботи тамойиллари, бюджет ҳисобининг миллий стандартларини ишлаб чиқиш учун дастлабки шартлар, бюджет ҳисоботи шакллари, бюджет ташкилотлари ва бюджетдан маблағ олувчиларнинг молиявий ҳисоботлари, давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетлари ижроси тўғрисидаги ҳисоботлар тузилмаси, давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармалари бюджетларининг ижроси тўғрисидаги йиллик ҳисоботни ташқи аудитдан ўтказиш, уни кўриб чиқиш ва тасдиқлаш муддатлари ва тартиблари белгилаб берилган.  Шу ўринда таъкидлаб ўтиш жоизки, кодексни ишлаб чиқишда халқаро тажрибага таянилган бўлиб, янги норма орқали бюджетни уч йиллик даврга шакллантириш учун пойдевор қўйилган. Маълумки, иқтисодиёти ривожланган аксарият мамлакатларда бюджетни шакллантириш ва тузиш уч йиллик истиқбол учун амалга оширилади.

Мазкур тажрибадан келиб чиққан ҳолда, кодексда бюджетдан маблағ олувчилар фаолияти натижалари билан бюджет харажатларини режалаштиришнинг боғлиқлигини таъминлайдиган ўрта муддатли бюджетни режалаштириш ва дастурли бюджетлаштириш принципларини жорий этиш учун асос яратилган. Бунинг учун кодексда бир қатор янги нормалар киритилган. Ушбу янгиликлар бюджет харажатларини бюджетдан маблағ олувчиларнинг фаолияти натижалари билан боғлашни таъминлайди. Бу эса, бюджетни ўрта муддатга режалаштириш принципларини жорий этиш учун асос яратиб, бир йилдан зиёд даврга бюджет тузиш имкониятини туғдиради.  Кодекснинг яна бир муҳим жиҳати шундаки, унда фавқулодда ҳолат шароитларида Ўзбекистон Республикасининг Президенти Қарорига кўра Ўзбекистон Республикасининг Фавқулодда Давлат Бюджети қабул қилиниши, ҳамда Фавқулодда Давлат Бюджетининг амал қилиши даврида Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг Ўзбекистон Республикаси Давлат Бюджети тўғрисидаги қарорларининг, шунингдек Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгесининг, халқ депутатлари вилоятлар ва Тошкент шаҳар Кенгашларининг Қорақалпоғистон Республикасининг бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетлари даромадлари ва харажатлари ҳажми ҳақидаги қарорларининг амал қилиши тўхтатиб турилиши белгилаб қўйилган. Кодекс орқали киритилган яна бир янги норма - давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармалари ижроси тўғрисидаги маълумотлар Олий Мажлис томонидан қабул қилингандан кейин, ҳисобот йили учун давлат бюджетининг ва давлат мақсадли жамғармалари Ббюджетларининг ижроси тўғрисидаги ахборотни Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлигининг расмий веб-сайтига жойлаштириш талабидир. Кодекснинг яна бир муҳим аҳамияти унда давлат молиявий назорати масалалари ҳам алоҳида тартибга солинган, давлат молиявий назорати асослари, услублари ва турлари, давлат молиявий назорати органлари, давлат молиявий назоратини ташкил қилиш тартиби, даврийлиги ва муддатлари,

молиявий назорат объектларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари аниқ кўрсатиб ўтилган. Кодексда амалдаги меъёрларни кенгайтириш билан бир қаторда, бюджет жараёни иштирокчиларининг ваколатлари, давлат томонидан маблағ жалб қилиш, бюджет ижроси устидан назорат ва бюджет қонунчилигини бузганлик учун жавобгарликни акс эттирувчи янги моддалар қўшилган. Шуни алоҳида қайд этиш лозимки, Ўзбекистон Республикаси бюджет кодексида турли даражадаги бюджетларнинг ваколатлари чегараланиб, бюджетлараро муносабатлар тизими такомиллаштирилган. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Бюджет кодексининг “Бюджетлараро муносабатлар” номли 20-бобида бюджетлараро муносабатлар тушунчаси, бюджетларнинг даражалари ўртасида даромадлар ва харажатларни ўтказиш, бюджетлараро трансфертларнинг шакллари, субвенциялар, ўтказиб бериладиган даромадлар, дотация, бюджетлараро ўзаро ҳисоб-китоблар, бюджетлараро трансфертларни ўтказиш тартиби, бюджет ссудаси шаклидаги бюджетлараро трансферт, айланма касса маблағлари, Қорақалпоғистон Республикаси бюджетига, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетларига қўлланиладиган чекловларга тўхталиб ўтилган. Ўзбекистон Республикаси республика бюджетининг туманлар ва шаҳарлар бюджетлари билан; - давлат мақсадли жамғармалари бюджетларининг туманлар ва шаҳарлар бюджетлари билан; - Қорақалпоғистон Республикаси республика бюджетининг, вилоятлар вилоят бюджетларининг ва Тошкент шаҳри шаҳар бюджетининг бир- бири билан, шунингдек бошқа маъмурий-ҳудудий бирликнинг туманлари ва шаҳарлари бюджетлари билан; - туманлар ва шаҳарлар бюджетлари ўртасида ўзаро муносабатларига йўл қўйилмаслиги белгилаб қўйилган.

Алоҳида қайд этиш лозимки, республикамизда Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетларига қўлланиладиган чекловлар ҳуқуқий жиҳатдан мустаҳкамлаб қўйилган. Жумладан, Бюджет кодексининг 142-моддасига мувофиқ, Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетлари баланслаштирилган даромадлар ва харажатларга эга бўлиши лозим. Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетлари тақчиллигига йўл қўйилмайди. Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетларини қабул қилиш ва ижро этишда: - маблағлар жалб қилишни амалга оширишга, юқори турувчи бюджетлардан бюджет ссудалари олиш бундан мустасно; - тасдиқланган бюджетдан ажратилган маблағлардан ортиқ харажатларни амалга оширишга; - тегишли бюджетлар маблағлари ҳисобидан бошқа юридик ва жисмоний шахслар фойдасига молиявий кафолатлар ва кафилликлар беришга; - юридик ва жисмоний шахсларга бюджет ссудалари ва кредит линиялари беришга йўл қўйилмайди. Мамлакатимизда кечаётган иқтисодий тараққиёт жараёнлари, тадбиркорлар ва ишбилармонларга яратилаётган қулайлик ва имтиёзлар ҳамда солиқ қонунчилигини такомиллаштириш борасидаги ислоҳотлар янги Солиқ кодексини ишлаб чиқиш заруриятини юзага келтирди ва у 2008- йилнинг 1-январидан амалга киритилди. 2007-йилгача амалда бўлган Солиқ кодекси 135 моддадан иборат бўлиб, солиқ муносабатларини тартибга солишда у билан бирга йўриқнома, низом ва тартиблар ҳам қўлланилар эди. Солиқ қонунчилигига тез-тез ўзгартишлар киритилиши ва солиқ нормаларининг бошқа меъёрий ҳуқуқий ҳужжатлар билан тартибга солиниши ноаниқлик, тушунмовчилик ва солиқ

нормаларининг ҳар хил талқин қилинишига олиб келиб, бу аксарият ҳолларда солиқ тўловчиларнинг ҳақли эътирозларига сабаб бўларди. Янги Солиқ кодекси солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларни белгилаш, жорий этиш, ҳисоблаб чиқариш ҳамда Ўзбекистон Республикасининг Давлат бюджетига ва давлат мақсадли жамғармаларига тўлаш билан боғлиқ муносабатларни, шунингдек солиқ мажбуриятларини бажариш билан боғлиқ муносабатларни тартибга солади. Кодекс 64 боб, 392 моддадан иборат бўлиб, у солиқ масалаларини тартибга солувчи барча меъёр ва қоидаларни мужассамлаштирган ва тўғридан-тўғри амал қилувчи ҳужжатга айланди. Жумладан, янги кодексда Президентимизнинг иқтисодиётни либераллаштиришга қаратилган Фармон ва қарорларида баён этилган нормалар тўлиқ ифода топган. Янги Солиқ кодекси ҳақида гап кетганда, унинг тадбиркорлар имкониятларини кенгайтириш ва манфаатларини ҳимоя қилишдаги аҳамиятига алоҳида тўхталиш лозим. Яъни янги қонун ҳужжатига мувофиқ баҳсли ҳолатларда масала солиқ тўловчи фойдасига ҳал этилади. Қонун тили билан айтадиган бўлсак, янги Солиқ кодексига аввалгисида мавжуд бўлмаган солиқ тўловчининг ҳақлиги презумпцияси принципи киритилди. Унга кўра, солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатларидаги бартараф этиб бўлмайдиган барча қарама-қаршиликлар ва ноаниқликлар солиқ тўловчи фойдасига талқин этилади. Бундан ташқари, Солиқ кодексининг солиқ маъмурчилиги масалаларига бағишланган Умумий қисми аввалгисига нисбатан тубдан ўзгартирилди ва кенгайтирилди. Мазкур қисмда фуқароларга содда ва тушунарли бўлиши учун солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар тушунчаларига, шунингдек, юридик шахс, жисмоний шахс, якка тартибдаги тадбиркор каби тушунчаларга алоҳида таърифлар берилди. Эндиликда барча солиқ тўловчилар солиқларни қайси мақсадда тўлаётганликлари тўғрисида тўлиқ ва кенгроқ тасаввурга эга бўладилар, бу эса, ўз навбатида, солиқ маданиятини янада юксалтиришга хизмат қилади.

Яна шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, янги солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар белгиланишини, имтиёзлар тўлиқ ёки қисман бекор қилинишини, солиқ солинадиган база оширилишини назарда тутувчи солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатлари, улар расмий равишда эълон қилинган пайтдан эътиборан камида 3 ой ўтгач, амалга киритилиши қайд этилди. Айни чоғда солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларнинг ставкалари ўзгартирилишини кўзда тутувчи солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатлари ҳисобот даври бошланишидан камида 1 ой олдин эълон қилиниши кераклиги ва улар расмий равишда эълон қилинган ойдан кейинги ҳисобот даврининг биринчи кунидан эътиборан амалга киритилиши белгилаб қўйилди. Бундан ташқари, Солиқ кодексида солиқ назоратининг шакллари ҳам белгиланиб, уларнинг мазмун-моҳияти алоҳида моддаларда аниқ-равшан тарзда ёритилди. Чунончи, унда солиқ текширувлари тушунчаси ва уларнинг шакллари, солиқ текширувларининг турлари, иштирокчилари, текширувни ўтказиш учун асос, муддатлар, унинг даврийлиги ҳамда солиқ текширувларини ўтказиш тартиби тўғрисида тушунчалар очиб берилди. Солиқ назорати бобида, жумладан, камерал назорат, хронометраж масалалари ёритилган. Уларни ўтказиш тартиби, муддатлари, даврийлиги ҳамда уларни ўтказиш учун зарур бўлган ҳужжатлар кўрсатиб ўтилган. Юқорида янги Солиқ кодекси солиқ масалаларини тартибга солувчи барча меъёр ва қоидаларни мужассамлаштирган, тўғридан-тўғри амал қилувчи ҳужжатга айланди, дея таъкидладик. Шунинг учун ҳам унинг амалга киритилиши муносабати билан ўз аҳамиятини йўқотган бир қатор қонун ҳужжатлари бутунлай бекор қилинди. "Муддатида тўланмаган солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларни ундириб олиш тўғрисида"ги, "Давлат божи тўғрисида"ги, "Патта тўлови тўғрисида"ги қонунлар шулар жумласидан. Янги Солиқ кодекси, унинг аввалгисидан фарқли жиҳатлари ҳақида шу каби яна кўплаб эътирофларни билдириш мумкин. Бир сўз билан айтганда,

қонунчилик тараққиёти халқ ва жамият манфаатларини кўзлаган ҳолда амалга оширилади. Янги кодекс ҳам бу борада эзгу мақсадлар рўёбига хизмат қилишига шубҳа йўқ. 2012-йил январь ойида Конгресс Бюджет Бошқармаси ўзининг бюджет истиқболларини қайта кўриб чиқиб нашр қилди, бу 2001 йил январь ойидан бери молиявий аҳвол қанчалик ёмонлашганини кўрсатди. Бу прогнозда КББ федерал бюджетда 2013-2022 молия йиллари давомида $3.1 триллион миқдорида умумий дефицит бўлиши мумкинлигини баҳолади. Бу баҳо остида ЯИМ фоизи сифатидаги халқ қўлидаги қарзлар аслида 2013 йилда 75% га, 2022 йилда 62% га пасайтириларди. Бу баҳо этарлича оптимистик эди, чунки КББ бюджет прогнозлари “жорий қонунни” кўзда тутиши керак, ва жорий қонун сиёсатда юз бериши эҳтимоли бўлган: дефицитни ёмонлаштирадиган солиқ ушланмалар муддатини чўзиш каби ўзгаришларни ўз ичига олмайди. Аслида, КББ прогнозига кўра, солиқ ушланмалари муддатини чўзиш ва шунга ўхшаш бошқа сиёсий ўзгаришларни ўз ичига олган халқнинг қарзи 2022 йилгача ЯИМнинг 100% ига яқинлашиб қоларди.

Адабиётлар: 1. Маликов Т., Хайдаров Н. Бюджет (тизими, тузилмаси, жараёни). Ўқув қўлланма. Т.: Иқтисод-молия, ТМИ-2008, 98б. 2. Срожиддинова З.Х. Ўзбекистон Республикаси бюджет тизими. Т.: 3. «инфоCОМ.УЗ». 2010. 500 б. 4. Каримова З.Х., Джамалов Х.Н., Исламқулов А.Х. Бюджет тизими. Ўқув қўлланма. “ВОРИС-НАШРИЁТ”. 2012. 208 б. 5. О. Ғайбуллаэв, У. Ўроқов. Ўзбекистон Республикасида бюджет тизими ва жараёни: Ўқув қўлланма. Тошкент: Бактриа пресс, 2015, 168 б. 6. Публиc будгетинг сйстемс / Роберт Лее, Роналд Жоҳнсон, анд Пҳилип Жойcэ.9тҳ эд. 2013.- 656 пагес 7. Макаранд А.Паитҳанкар. Публиc Будгетинг тҳеорй анд праcтиcэ. C реатеСпа c э Индепендент Публишинг Платформ (4 Жун. 2016) УСА.

O'xshashlar

Бюджет тизими бюджетларини бошқариш асослари

Бюджет тизими бюджетлари

Давлат ҳаражатларининг ҳуқуқий асослари. Смета-бюджет йўли билан молиялаштиришнинг ҳуқуқий тартиби

Ўзбекистон Республикасида бюджет жараёни. Давлат мақсадли жамғармаларининг ҳуқуқий асослари

Бюджет жараёнини ташкил этиш асослари