Давлат ҳаражатларининг ҳуқуқий асослари. Смета-бюджет йўли билан молиялаштиришнинг ҳуқуқий тартиби - Iqtisodiyot - Referatlar

Давлат ҳаражатларининг ҳуқуқий асослари. Смета-бюджет йўли билан молиялаштиришнинг ҳуқуқий тартиби

Yuklangan vaqt:

01.12.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

28.8583984375 KB

Ko'chirib olish

Давлат ҳаражатларининг ҳуқуқий асослари . Смета-бюджет йўли билан молиялаштиришнинг ҳуқуқий тартиби Режа : 1. Бюджет маблағларидан фойдаланиш тамойиллари. 2. Смета-бюджет йўли билан молиялаштириш тушунчаси .

Бюджет маблағларидан фойдаланиш тамойиллари. Давлатнинг барча пул маблағлари, уларнинг келиб чиқиш манбасидан қатъий назар, ягона фойдаланиш тамойилларига эга. Бюджет маблағларидан фойдаланиш тамойиллари ичида пул маблағларини режали харажат қилиш асосий ролни ўйнайди. Давлат харажатлари жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиши вазифаларини режалаштириш асосида тақсимланади. Бунда молия органлари ижтимоий ва иқтисодий ривожланишнинг барча ишлаб чиқариш кўрсаткичларини пул маблағлари билан таъминлашлари лозим. Ҳар қандай капитал курилиш объекти ўз вақтида пул маблағи билан таъминланмаса, ҳеч қачон бошланмайди ва тугатилмайди. Давлат харажатлари қонунчилик тамойили асосида амалга оширилади. Молия ва кредит органлари фақатгина норматив актларда назарда тутилган харажатларни қилишлари мумкин. Давлат харажатлари норматив актларда белгиланган махсус харажатлар моддалари бўйича амалга оширилади. Харажатлар моддалари иккига бўлинади: а) бюджет маблағлари бўйича харажат моддалари; б) хўжалик юритувчи субъектларнинг маблағлари бўйича харажат моддалари. Бюджет маблағлари бўйича харажатлар бюджет таснифи билан белгиланади. Хўжалик юритувчи субъектларнинг маблағлари бўйича харажатлар эса, даромадлар ва харажатлар баланси билан белгиланади. Молиялаштириш тушунчаси ва тамойиллари. Ўзбекистон Республикасида давлат маблағлари турли мақсадларга ва турли тартибда йўналтирилади. Лекин пул маблағларининг асосий қисми молиялаштириш орқали тақсимланади ва харажат қилинади. Рус ҳуқуқшуноси Н.А.Куфакованинг фикрича, молиялаштириш - бу қайтариб бермаслик шарти билан давлат пул маблағларидан фойдаланиш бўлиб, корхона, муассаса ва ташкилотларга ўз фаолиятларини амалга оширишлари учун берилади. Давлат маблағларини молиялаштириш жараёнида асосан қуйидаги тамойиллар га амал қилинади: а) бюджет маблағларининг қайтариб берилмаслиги, яъни бюджетдан молиялаштириш йўли билан ажратиладиган маблағлар қайтариб берилмайди; б) мақсадга мувофиқлик, яъни ажратиладиган барча бюджет маблағлари мақсадга мувофиқ фойдаланилиши лозим; в) ишни бажарганлигига қараб молиялаштириш, яъни бюджет маблағлари белгиланган йиллик режалар асосида автоматик тарзда ажратилмай, балки ишнинг фактик бажарилишига қараб ажратилади; г) молиявий интизомга қатъий риоя этиш, яъни бюджет маблағларидан қонунда белгиланган тартибда, тўғри ва самарали фойдаланишдир.

Давлат харажатлари қайси йўналишда бўлишидан қатъий назар, қуйидаги тамойиллар асосида амалга оширилади: а) маблағларни мақсадли йўналтириш; б) маблағлардан максимал фойдаланиш; в) иқтисодиёт режимига риоя этиш; г) давлат молиявий интизомига риоя этилишини таъминлаш мақсадида молиявий назоратни амалга ошириш. Халқ хўжалигини молиялаштириш. Халқ хўжалигига қилинадиган харажатларнинг асосий қисми саноатни, унинг соҳаларини ривожлантиришга йўналтирилади. Халқ хўжалигига қилинадиган харажатлар ичида мамлакат агросаноат комплексини, ерларнинг мелиорациясини молиялаштиришга кетадиган харажатлар марказий ўринни эгаллайди. Капитал қуйилмаларни молиялаштириш - бу янги жамғармаларни ташкил этиш, ҳаракатда бўлган жамғармаларни кенгайтириш ва қайта тиклаш мақсадида давлат пул маблағларини йигиш, тақсимлаш ва фойдаланиш бўйича бўладиган ва ҳуқуқий меъёрлар билан тартибга солинган давлат фаолиятидир. Давлат ҳокимияти органлари капитал қуйилмаларни тартибга солишда бир неча шакл ва усуллардан фойдаланади . Жумладан: 1) капитал қуйилмалар шаклида амалга ошириладиган инвестицион фаолиятни ривожлантириш учун шарт-шароитлар яратиб бериш , яъни: - солиқ тизимини, амортизацияларни ҳисоблаш ва амортизацион ажратмалардан фойдаланиш механизмини такомиллаштириш; - инвестиция фаолияти субъектлари учун махсус солиқ режимини (яъни индивидуал хусусиятга эга булмаган) ўрнатиш; - инвесторларнинг манфаатларини ҳимоя қилиш; - инвестиция фаолияти субъетлари учун ердан ва бошқа табиий ресурслардан фойдаланишида имтиёзлар бериш; - уй-жой қурилиши ва ижтимоий-маданий аҳамиятдаги объектларни қурилишини молиялаштиришда аҳоли ва бюджетдан ташқари манбалар маблағларидан фойдаланишни кенгайтириш; - инвестиция фаолияти бўйича ахборот-таҳлил тизимини ташкил этиш ва ривожлантириш; - монополияга қарши чора-тадбирларни қабул қилиш; - кредитлаштиришда гаровдан фойдаланиш имкониятларини кенгайтириш; - мамлакатда молиявий лизингни ривожлантириш; - инвестиция фаолияти субъектлари томонидан ўзларининг инвестицион жамғармаларини ташкил этишда шарт-шароитлар яратиб бериш; 2) капитал қуйилмалар шаклида амалга ошириладиган инвестиция фаолиятида давлатнинг бевосита иштирок этиши , яъни - республиканинг хорижий давлатлар билан амалга оширадиган инсестиция лойиҳаларини тайёрлаш, тасдиқлаш ва молиялаштириш;

- давлат эҳтиёжлари учун муҳим бўлган қурилишлар ва бошқа техник объектларнинг рўйхатини тузиш ҳамда бюджет ҳисобидан молиялаштириш; - танлов асосида инвестиция лойиҳаларини бюджет маблағларидан молиялаштиришда кафолат бериш; - танлов асосида инвестицион лойиҳаларни молиялаштиришда бюджет маблағларини жалб этиш; - қонунчилик ҳужжатларига биноан инвестиция лойиҳаларини экспертизадан ўтказиш; - давлат стандартларини (меъёр ва қоидаларини) ишлаб чиқиш ва тасдиқлаш ҳамда уларга риоя этилиши устидан назоратни амалга ошириш; - облигация заёмларини чиқариш ва ҳ. к. лар. Амалдаги қонунчиликка биноан капитал қуйилмалар асосан уч манба ҳисобидан молиялаштирилади: а) бюджет маблағлари ҳисобидан; б) ташкилотларнинг маблағлари ҳисобидан; в) банк ссудаларидан. Инвестицияларни молиялаштиришнинг манбалари жумласига қуйидагилар киради: а) инвесторнинг молиявий маблағлари ва ички хўжалик заҳиралари. Бунга даромад; амортизацион ажратмалар; суғурта ҳодисаси юз берганида суғурта органлари томонидан тўланадиган пул маблағлари ва бошқалар киради; б) инвесторларнинг қарзга олган молиявий маблағлари, яъни банк ва бюджет кредитлари, облигацияларни қарзга олиш ва бошқалар; в) инвесторларнинг жалб этилган молиявий маблағлари, масалан, қимматли қоғозларни сотишдан олинган маблағлар, меҳнат жамоаларининг, фуқаролар ва юридик шахсларнинг пай ва бошқа тўловлари; г) белгиланган тартибда корхоналар бирлашмаси томонидан марказлаштириладиган пул маблағлари; д) бюджет тизими ва бюджетдан ташқари жамғармалардан ажратмалар; е) чет эл инвестициялари. Корхоналар ва бошқа тижорат ташкилотлари харажатларни – ўз маблағлари ҳисобидан молиялаштирадилар. Уларнинг маблағлари, кўп жиҳатдан, ишлаб чиқариш ва ижтимоий ривожланишга боғлиқ бўлади. Қурилишлар ва объектлар бўйича капитал қуйилмаларни молиялаштириш бир ёки бир неча манбалар ҳисобидан амалга оширилиши мумкин. Масалан, тасдиқланган қурилиш ва объектлар рўйхати асосида бюджет маблағлари ҳисобидан капитал қуйилмалар қайтариб бермаслик шарти билан молиялаштирилиши мумкин. Смета-бюджет йўли билан молиялаштириш тушунчаси . Ишлаб чиқариш билан боғлиқ б ў лмаган ва ўз даромадларига эга бўлмаган давлат ва маҳаллий муассасалар ўз фаолиятларини сақлаш ва кенгайтиришга кетадиган харажатларни молиявий режалар-смета харажатлари асосида бюджет маблағлари ҳисобидан қоплайдилар. Сметалар

бўйича зарур чиқимлар ҳажми барча бўғиндаги бюджетларда кўрсатиб ўтилади. Аниқ бир соҳаларнинг ёки муассасаларнинг харажат сметаларида назарда тутилган ва бюджетлар билан тасдиқланган пул маблағлари суммаси – бюджет ажратмалари деб аталади. Смета-бюджет йўли билан молиялаштириш – бу молиялаштиришнинг умумий тамойиллари асосида пул маблағларини қайтариб бермаслик ва ҳақ тўламаслик шарти билан бюджет муассасаларига (уларнинг даромадлар ва харажатлар сметаси асосида) ажратиш ҳисобланади. Смета бюджет йўли билан молиялаштириш ўзига хос хусусиятларга эга: биринчидан, буйсунув асосида юқори орган бюджетидан қуйи турувчи муассаса ва ташкилотларнинг фаолиятини таъминлаш мақсадида пул маблағларини ажратиш; иккинчидан, ҳар қайси бюджет йили учун мўлжалланган иқтисодий ва ижтимоий дастурлар ва режалар асосида пул маблағларини ажратиш; учинчидан, иқтисодий нормативлар ёки танлов асосида асосий йўналишларни (фан ва илмий тадқиқотлар) танлаш асосида режалаштириш ва молиялаштириш. Бюджет муассасалари - бу давлат ҳокимияти органлари томонидан ташкил этилган, бошқарув, ижтимоий-маданий, илмий-техник ёки нотижорат соҳасидаги бошқа ташкилотлардир. Мазкур муассасаларнинг фаолияти бюджетдан ҳамда бюджетдан ташқари жамғармалардан даромадлар ва харажатлар сметалари асосида молиялаштирилади. Таълим муассасалари, соғлиқни сақлаш ва жисмоний тарбия муассасалари, маданият муассасалари ва бошқа ижтимоий-маданий соҳадаги муассасалар смета-бюджет йўли билан молиялаштирилади. Турли бюджетлардан молиялаштириладиган ижтимоий-маданий тадбирлар ва соҳалар ичида таълим ва кадрларни тайёрлаш (олий ўқув юртлари, академик лицейлар ва касб-хунар коллежлари, малака ошириш институтлари ва ҳ.к.лар) етакчи ўринни эгаллайди. Жумладан Ўзбекистон Республикасининг 1997 йил 29 августда қабул қилинган “Таълим тўғрисида”ги қонунининг 31-моддасига биноан давлат таълим муассасаларини молиялаш республика ва маҳаллий бюджетлар маблағлари, шунингдек бюджетдан ташқари маблағлар ҳисобидан амалга оширилади. Амалдаги қонунчиликка биноан давлат таълим соҳасидаги эҳтиёжларга молиявий маблағлар ажратилишини кафолатлайди. Ўзбекистон Республикасида мактаблар маҳаллий бюджетлар ҳисобидан молиялаштирилади. Ижтимоий-маданий соҳалардаги муассасаларни ва тадбирларни молиялаштиришнинг ўзига хос хусусиятларидан бири бу муассасалар фаолиятида тижорат тамойилларини ривожлантириш ҳисобланади. Жумладан, олий таълимни молиялаштиришнинг манбалари: бюджетдан ажратиладиган маблағлар;

маълум бир хизматлар кўрсатишдан, ижтимоий ва ижодий буюртмаларни бажаришдан келиб тушадиган маблағлар; таълим олувчиларнинг тўловлари; банк кредитлари ва бошқалар бўлиши мумкин. Олий ўқув юртларининг жамғармаларини ташкил этиш тасдиқланган ягона нормативлар асосида амалга оширилади. Ўзбекистон Республикасида соғлиқни сақлаш соҳаси ҳам смета- бюджет йўли билан молиялаштирилади. Соғлиқни сақлаш соҳаси бюджет маблағларидан, аҳолига пуллик хизмат кўрсатишдан келиб тушадиган маблағлар ҳисобидан ва қонун ҳужжатларида кўрсатиб ўтилган бошқа маблағлар ҳисобидан молиялаштирилади. Ташкил этиладиган жамғармалар соғлиқни сақлаш муассасасининг сметаси бўйича сарфланади. Бундан ташқари жисмоний тарбия соҳаси, ёшлар сиёсати соҳасидаги тадбирлар, фундаментал тадқиқотлар ҳам бюджет маблағлари ҳисобидан молиялаштирилади. Смета-бюджет йўли билан мудофаа соҳаси ҳам (Ўзбекистон Республикаси Қуролли кучларини сақлаш, ҳарбий техникани сотиб олиш, илмий-тадқиқот ва конструкторлик ишлари, капитал қурилиш ва ҳ.к.лар ) молиялаштирилади. Жумладан, Ўзбекистон Республикасининг 2000 йил 11 майда қабул қилинган янги таҳрирдаги «Мудофаа тўғрисида» ги қонуннинг 24-моддасига биноан мудофаа эҳтиёжларининг молиялаштирилиши ва моддий-техника таъминоти қонун ҳужжатларига мувофиқ давлат бюджети маблағлари ҳамда бошқа манбалар ҳисобидан амалга оширилади. Мудофаага ажратиладиган маблағлардан белгиланган мақсадда фойдаланиши устидан назорат қонунга мувофиқ амалга оширилади. Давлат маблағларидан фойдаланишнинг асосий йўналишларидан бири – бу давлат бошқаруви соҳасидаги харажатлардир. Бюджет маблағлари ҳисобидан давлат ҳокимияти ва давлат бошқаруви органлари, яъни Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси ва бошқа вакиллик органлари, Вазирлар Маҳкамаси, вазирликлар, давлат қўмиталари ҳамда уларнинг жойлардаги маҳаллий органлари, бошқа давлат органларининг харажатлари молиялаштирилади. Смета-бюджет йўли билан молиялаштириш ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар, хавфсизлик органлари, суд ва прокуратура органлари га нисбатан ҳам татбиқ қилинади. Смета-бюджет йўли билан молиялаштириш тартиби ва турлари . Олдинги параграфда Ўзбекистон Республикасида смета-бюджет йўли билан молиялаштириладиган соҳалар тўғрисида қисқача тушунча ҳосил қилдик. Ушбу соҳалар белгиланган тартибда тасдиқланадиган сметалар асосида молиялаштирилади. Смета-бюджет йўли билан молиялаштириш тартиби тўғрисида сўз юритишдан олдин, сметанинг ўзи нима деган саволга жавоб беришимиз лозим.

Смета – бу қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда тасдиқланадиган молиявий-режали акт ҳисобланади. Шундай қилиб, смета – бу молиявий-режали акт бўлиб, муассасаларни ва ташкилотларни сақлашни назарда тутувчи пул маблағларининг ҳажмини, мақсадли йўналишини ва чораклар бўйича тақсимланганлигини белгилаб беради. Муассасалар ва тадбирларни қамраб олиш доирасига қараб, сметаларни қуйидагиларга бўлишимиз мумкин: Индивидуал (якка) сметалар. Индивидуал (якка) смета – бу маълум бир муассасанинг ўзига хос хусусиятини белгилаб берувчи сметадир. Бир турдаги бюджет ташкилотлари учун харажатлар сметасининг намунавий шакли жорий этилади. Харажатлар сметасининг намунавий шаклида: биринчидан, муассаса тўғрисидаги умумий маълумотлар, чораклар бўйича тақсимланган ва йўналтирилган харажатларнинг умумий суммаси; иккинчидан, харажатларни белгилашда зарур бўладиган кундалик- ишлаб чиқариш кўрсаткичлари; учинчидан, сметанинг айрим моддалари бўйича ҳисоб-китоблар кўрсатиб ўтилади. Индивидуал (якка) сметаларнинг шакли Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан белгилаб берилади;  Марказлашган тадбирлар сметаси . Марказлашган тадбирларни ўтказишга кетадиган харажатларни назарда тутувчи марказлашган тадбирлар сметаси вазирликлар, давлат қўмиталари, идоралар, маҳаллий ҳокимият органлари томонидан тайёрланади;  Йиғма сметалар. Йиғма сметалар вазирликлар, давлат қўмиталари, ижро этувчи органлари тизимидаги муассасалар ва ташкилотларнинг индивидуал (якка) сметаларини ҳамда марказлашган тадбирларга кетадиган харажатлар сметасини ўзида бирлаштиради. Йиғма сметаларнинг шакли ҳам Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан белгилаб берилади. Харажатлар меъёри – бу ваколатли давлат органи томонидан белгиланган ҳисоб бирлигига кетадиган харажатлар ҳажмидир. Бюджет харажатлари меъёрлари турли хусусиятларга қараб таснифланиши мумкин. Жумладан,  мазмунига қараб: моддий ва пул харажатлари меъёрларига бўлиш мумкин.  юридик хусусиятига қараб: мажбурий меъёрлар, яъни давлат бошқаруви органлари актлари билан ўрнатиладиган ва ўзгартириш мумкин бўлмаган – иш ҳақи ставкалари ва ҳ.к.лар; ҳисоб-китоб меъёрлари (масалан, ҳисоб бирлигига кетадиган ўртача харажатлар). Ҳисоб-китоб меъёрлари муассасаларнинг ўзлари томонидан

молия органлари билан келишилган ҳолда белгиланади. Уларни белгилашда мазкур муассасанинг аниқ шароитлари инобатга олинади. Харажатларни бюджет меъёрлаши жараёнида Ўзбекистон Республикаси Ҳукумати – ягона меъёрлаш билан боғлиқ бўлмаган харажатлар ҳажмининг нормативларни, масалан, иш ҳақига ажратмалар фоизини белгилаб беради. Бюджет муассасаларини сақлашга қилинадиган ажратмаларнинг катта қисмини сметанинг 1-моддасида назарда тутиладиган харажатлар ташкил этади. Шу сабабли сметаларни тайёрлаш вақтида иш ҳақига кетадиган харажатларни меъёрлаш катта аҳамиятга эга. Бюджет муассасаси учун иш ҳақи жамғармаси - ходимлар штатидан (муассаса учун белгиланган рўйхат бўйича мансаблар сони) ва иш стажи, маълумотига боғлиқ ҳолда белгиланадиган нормативлар бўйича, иш ҳақи ставкаларидан келиб чиққан ҳолда, белгиланади. Бюджет муассасаларининг харажат сметаларини тайёрлаш ва ижро этиш норматив актлар асосида амалга оширилади. Харажатлар сметасини тайёрлаш ва ижро этишга қаратилган давлат ташкилотлари ва муассасаларининг фаолияти – бюджет жараёни босқичлари билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, смета жараёни деб аталади. Сметаларни тайёрлаш – бюджет лойиҳасини тайёрлашнинг таркибий қисми бўлиб ҳисобланади. Смета бўйича харажатларни молиялаштиришни назарда тутувчи бюджет тасдиқлангандан сўнг, смета юридик кучга эга бўлади. Смета лойиҳаси бюджет лойиҳасини ишлаб чиқиш жараёнида тайёрланади. Ҳар бир муассаса учун смета лойиҳасини тайёрлаш муддатлари юқори турувчи органлар томонидан белгилаб берилади. Бюджет муассасалари смета бўйича харажатларни белгилаш вақтида амалдаги қонунларга, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси қарорларига, маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг, юқори турувчи ташкилотларнинг қарорларига, харажатлар меъёрларига, нормативларига ва бошқаларга асосланадилар. Ҳар бир муассаса моддий ва молиявий маблағларнинг самарали фойдаланилишини таъминлаши лозим.

Фойдаланиладиган адабиётлар: 1. М.Н. Муминова, М.А. Максумова «Касбий этика ва этикет», услубий қўлланма, Т.,2006. 2. И.А.Каримов «Истиқлол ва маънавият» Т.,1994. 3. И.А.Каримов «Ўзбекистон буюк келажак сари» Т.,1998. 4. Н.Э.Муҳаммадиев «Касб этикаси ва эстетик маданияти»- Тошкент,1998 й. 5. М.Абдуллаев, Э.Хакимов «Введение в этику»-Наманган, 1998. 6. Абдулла Шер «Ахлоқшунослик» Маърузалар матни, Тошкент, 2000 7. В.Г. Федцов «Культура сервиса» Учебно-практическое пособие - М., «ПРИОР», 2001. 8. А.А. Авлоний «Туркий гулистон ёҳуд аҳлоқ», Т. 1992. 9. Ю.Ю.Петрунин, В.К. Борисов «Этика бизнеса» М., «Дело»,2000. 10. С.С.Гуломов «Тадбиркорлик ва кичик бизнес» - Т., «Шарк», 2002.

O'xshashlar

Ўзбекистон Республикасида бюджет жараёни. Давлат мақсадли жамғармаларининг ҳуқуқий асослари

Бюджет тизими, унинг меъёрий-ҳуқуқий асослари

Давлат кредитининг ҳуқуқий асослари. Суғурта фаолиятини ҳуқуқий тартибга солиш

Ўзбекистон Республикаси давлат божхона органлари фаолиятининг ҳуқуқий асослари

Банк фаолиятининг ҳуқуқий асослари