Бюджет тизими бюджетлари - Iqtisodiyot - Referatlar

Бюджет тизими бюджетлари

Yuklangan vaqt:

14.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

6088 KB

Ko'chirib olish

Бюджет тизими бюджетлари Режа: 1. Бюджет тизими бюджетлари 2. Давлат бюджети даромадлари 3. Давлат бюджети харажатлари

Бюджет тизими бюджетлари “Ҳаёт фақат ўқишдан иборат эмас. Ҳаётнинг мана шу қисмини ҳам босиб ўта олмасанг, нимага ҳам қодир бўла олардинг?” Оксфорд университетидан махсус. Ўзбекистон Республикаси Бюджет Кодексининг 6-моддасида “Бюджет тизими тушунчаси” га қуйидагича таъриф берилган, “Бюджет тизими барча даражадаги бюджетлар, давлат мақсадли жамғармалари бюджетлари ва бюджет ташкилотларининг бюджетдан ташқари жамғармалари, бюджет тизими бюджетларини тузиш ва ташкил этиш принциплари, улар ўртасида бюджет жараёни мобайнида юзага келадиган ўзаро муносабатлар йиғиндисини ўзида ифодалайди. Молия йили учун бюджет тизими бюджетларини шакллантириш, тузиш, кўриб чиқиш, қабул қилиш, тасдиқлаш ва ижро этиш Ўзбекистон Республикасининг миллий валютаси - сўмда амалга оширилади”. энг маънода бюджет тизими – иқтисодий муносабатларга асосланган, давлат тузилишининг шаклига мос равишда тузилган, ҳуқуқ нормалари билан тартибга солинадиган марказий ва маҳаллий бюджетлар йиғиндисидан, шунингдек, ҳар бир бюджет бўғинига тегишли бўлган солиқ ва йиғимлар йиғиндисидан, харажат ваколатлари ҳамда бюджетлараро трансфертлар йиғиндисидан иборатдир. Тор маънода бюджет тизими мамлакатда амал қилувчи барча даражадаги бюджетлар йиғиндисидир. Биз олдинги мавзуда ҳокимиятнинг марказ ва маъмурий-ҳудудий бирликлар ўртасида тақсимланиши даражасига кўра барча давлатлар унитар, федератив ва конфедератив давлатларга бўлиниши, уларнинг хусусиятларини таъкидлаб ўтдик. Шунга кўра, Ўзбекистон Республикаси унитар давлатдир. Унитар давлат сифатида Ўзбекистон Республикаси бюджет тизими икки бўғиндан – республика бюджети ва маҳаллий бюджетлардан ташкил топади. Бу бюджетлар мамлакатимиздаги давлат бюджети амал қилишининг

ташкилий шакли бўлиб хизмат қилади. Давлат бюджети ўз ичида республика бюджетини, Қорақалпоғистон Республикаси бюджетини ва кенгтармоқли маҳаллий бюджетларни бирлаштиради. 1- Ўзбекистон Республикаси бюджет тузилмаси Ўзбекистон Республикаси бюджет тузилмасининг бўғинлари ҳам ўз навбатида таркибий тузилишга эга. Давлат бюджети (кўпчилик ҳолларда давлат мақсадли жамғармаларисиз Давлат бюджети деб юритилади) қуйидаги даражадаги бюджетлардан иборат: 1. Ўзбекистон Республикасининг республика бюджети; 2. Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетлари. Республика бюджети - давлат бюджетининг умумдавлат аҳамиятига молик тадбирларни молиялаштиришда фойдаланиладиган қисми бўлиб, унда даромадлар манбалари ва улардан тушумлар миқдори, шунингдек молия йили мобайнида аниқ мақсадлар учун ажратиладиган маблағлар сарфи йўналишлари ва миқдори назарда тутилади. Маҳаллий бюджет- давлат бюджетининг тегишли вилоят, туман, шаҳар пул маблағлари жамғармасини ташкил этувчи бир қисми бўлиб, унда маълум маъмурий бирликнинг даромадлар манбалари ва улардан тушумлар миқдори, O’zbekiston Respublikasi budjet tuzilmasi D avlat maqsadli jamg’armalari Davlat budjeti Budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari jamg’armalari

шунингдек, молия йили мобайнида аниқ мақсадлар учун ажратиладиган маблағлар сарфи йўналишлари ва миқдори назарда тутилади. Қорақалпоғистон Республикасининг бюджети - давлат бюджетининг Қорақалпоғистон Республикаси пул маблағлари жамғармасини ташкил этувчи бир қисми бўлиб, мазкур бюджетда даромадлар манбалари ва улардан тушумлар миқдори, шунингдек молия йили мобайнида аниқ мақсадлар учун ажратиладиган маблағлар сарфи йўналишлари ва миқдори назарда тутилади. Қорақалпоғистон Республикаси бюджети тузилмасига Қорақалпоғистон Республикасининг республика бюджети, Қорақалпоғистон Республикаси туманлари ва шаҳарларининг бюджетлари киради. Ҳиндистон бюджетининг тузилиши. Бюджет турлари Бюджетни тузуш тайёргарлиги - бу ҳар бир мамлакатнинг молиявий бошқаруви сари биринчи қадам ҳисобланади. Ҳукуматнинг бюджетни тайёрлашига жавобгар бўлиши сабабдан бюджетни қуйидади уч туркумга бўлиш мумкин. Қонун чиқарувчи тури Бюджетнинг қонун чиқарувчи тури ҳокимиятнинг қонун чиқарувчи комитети орқали тайёрланади. Ушбу турдаги бюджет тури ижро этувчи бўлишдан кўра қонун чиқарувчи бўлиш кўпроқ муҳим бўлишини ифодалайди. Ижро этувчи тури Парламентар демократия тизими амал қилаётган давлатларда бюджетнинг ушбу туридир. Ушбу бюджет тури урфга кирган. Бюджет қонун чиқарувчи ҳокимият томонидан тасдиқлангандан сўнг, ижро этувчи ҳокимият ижро бўйича жавобгардир. Комиссия тури Комиссия тури маъсул шахслар ёки маъмурий қонун чиқарувчи вакиллар билан биргаликда ташкил этувчи комиссия гуруҳи орқали тайёрланади. Ўзбекистон Республикаси Бюджет Кодексининг 3-моддасида “ Бюджет тизими бюджетлари” тушунчаси берилган бўлиб, “Бюджет тизими

бюджетлари- Ўзбекистон Республикасининг Давлат бюджети, давлат мақсадли жамғармалари бюджетлари ва бюджет ташкилотларининг бюджетдан ташқари жамғармалари » дан иборат. Ўзбекистон Республикаси Бюджет Кодексининг ИИ-бўлими “Бюджет тизими бюджетлари” га бағишланган бўлиб, бу бўлимда Давлат бюджети тузилмаси, Қорақалпоғистон Республикаси бюджетининг, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетларининг тузилмаси, давлат мақсадли жамғармалари ва бюджет ташкилотларининг бюджетдан ташқари жамғармалари баён этилган. Бир қатор илмий адабиётларда давлат бюджетининг ижтимоий-иқтисодий моҳиятини ёритишда унинг:  иқтисодий категория сифатида;  моддий тушунча сифатида;  ҳуқуқий категория сифатида мавжуд эканлиги ва амал қилиши назарда тутилган. Иқтисодий категория сифатида давлат бюджети – давлат билан юридик ва жисмоний шахслар ўртасида мамлакатда яратилган ялпи ички маҳсулотни, унинг фаол қисми бўлган миллий даромадни (қисман миллий бойликни) қайта тақсимлаш юзасидан келиб чиқадиган пул муносабатлари тизими бўлиб, улар натижасида иқтисодиётни, ижтимоий-маданий соҳаларни, мудофаа ва давлат бошқаруви эҳтиёжларини молиялаштиришга мўлжалланган пул фонди – давлат бюджети ташкил топади ва мақсадга мувофиқ тарзда ишлатилади. Моддий тушунча сифатида давлат бюджети – марказий ҳукумат ва тегишли даражадаги маҳаллий ҳокимият идоралари фаолиятини таъминловчи, улар олдидаги сиёсий, иқтисодий, ижтимоий ва экологик вазифаларни бажаришга мўлжалланган марказлаштирилган пул маблағлари фондидир. Ўзбекистон Республикаси Бюджет Кодексининг 3-моддасида давлат бюджетига айнан моддий маънодаги тушунча сифатида таъриф берилган. Унда таъкидланишича, “ Ўзбекистон Республикасининг Давлат

бюджети (Давлат бюджети)- давлатнинг давлат вазифалари ва функцияларини молиявий жиҳатдан таъминлаш учун мўлжалланган марказлаштирилган пул жамғармаси” дир. Ҳуқуқий категория сифатида давлат бюджети – марказий ва тегишли маҳаллий ҳокимият ва ижроия органлари томонидан ишлаб чиқиладиган ва белгиланган тартибда тасдиқланадиган, марказлаштирилган пул маблағлари фондини шакллантириш, тақсимлаш ва мақсадли ишлатишни кўзда тутувчи асосий молиявий режа, юридик хужжатдир. Юридик ҳужжат сифатида Ўзбекистон Республикасида давлат бюджети Бюджет Кодексида белгиланган тартибда ва муддатларда ҳар молия йили учун (Ўзбекистон Республикасида молия йили календарь йилига мос келади, лекин дунё мамлакатларида уларнинг анъаналари ва мамлакат ҳаётидаги муҳим, ҳал қилувчи тарихий саналарига мувофиқ, бюджет йили календарь йилига мос келмаслиги мумкин) тузилади, кўриб чиқилади, тасдиқланади ва ижро этилади. Давлат бюджетининг иқтисодий мазмунидеганда умумдавлат пул фондини шакллантириш, маблағларни бюджетлар ичида тақсимлаш ва субъектларни бюджетдан молиялаштириш натижасида вужудга келадиган, ўзаро боғланган тақсимлаш муносабатларининг бутун комплекси тушунилади. Давлат мақсадли жамғармалари қуйидагилардир: 1. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги бюджетдан ташқари Пенция жамғармаси; 2. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги Республика йўл жамғармаси; 3. Давлат мулкини хусусийлаштиришдан тушган маблағлар жамғармаси; 4. Ўзбекистон Республикасининг Бандликка кўмаклашиш давлат жамғармаси;

2-расм. Ўзбекистон Республикаси давлат бюджети тузилмаси 5. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги бюджетдан ташқари Умумтаълим мактаблари, касб-ҳунар коллежлари, академик лицейлар ва тиббиёт муассасаларини реконструкция қилиш, мукаммал таъмирлаш ва жиҳозлаш жамғармаси; 6. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги Суғориладиган эрларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш жамғармаси; 7. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги Олий ўқув юртларининг моддий-техника базасини ривожлантириш жамғармаси. Бюджет ташкилотларининг бюджетдан ташқари жамғармалари қуйидагилардир:  Бюджет ташкилотининг ривожлантириш жамғармаси;  Тиббиёт ташкилотларининг моддий рағбатлантириш ва ривожлантириш жамғармаси;  вазирликлар, давлат қўмиталари ва идораларнинг бюджетдан ташқари жамғармалари; Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlari Respublik a budj et i Shu respublikaga bo’ysunuvc hi tumanlar va shaharlar budjetlari B iloya t budj et i Qoraqalpog’iston Respublikasi budj et i Qoraqalpog’ist on Respublikasini ng respubli ka budj et i O‘zbekiston Respublikasi davla t budje ti B iloyatla r tumanlari va shaharlarini ng budj et lar i Viloyatlar mahalliy budj et lar i Toshkent shahar budj et i Toshkent shahar tarkibiga kiruvchi tumanlarni ng budj et lar i Toshkent shahar mahalliy budj et i

 бюджет ташкилотларининг ундириладиган тўловлар ҳисобига шакллантириладиган бюджетдан ташқари маблағлари. Ўзбекистон Республикасининг республика бюджети даромадлари қуйидагилар ҳисобидан шаклантирилади: 1) умумдавлат солиқлари, шу жумладан: - юридик шахслардан олинадиган фойда солиғи; - ягона солиқ тўлови; - жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиғи; - қўшилган қиймат солиғи; - актсиз солиғи; - ер қаъридан фойдаланганлик учун солиқ; 2) божхона божлари; 3) қўшимча фойда солиғи; 4) маҳсулот тақсимотига оид битимлар бўйича фойда келтирадиган маҳсулотдаги давлат улуши; 5) бошқа даромадлар ҳисобидан шакллантирилади. Бошқа даромадларга имзоли бонус ва тижоратбоп топилма бонуси тўланишидан тушган тушумлар, қонун ҳужжатларига мувофиқ Ўзбекистон Республикасининг республика бюджетига йўналтириладиган давлат божлари, йиғимлар, товон пуллари, компенсация тўловлари ва жарима санкциялари, давлат активларини жойлаштириш, фойдаланишга бериш ва сотишдан белгиланган нормативлар бўйича олинган даромадлар, мерос, ҳадя ҳуқуқи бўйича давлат мулкига ўтказилган пул маблағлари, юридик ва жисмоний шахслардан, шунингдек чет давлатлардан тушган қайтарилмайдиган пул тушумлари, резидент-юридик шахсларга берилган бюджет ссудаларини, чет давлатларга берилган кредитларни тўлаш ҳисобидан тўловлар, акцияларнинг давлат улуши (пайи) бўйича дивидендлар (даромадлар), мобиль алоқа хизматлари кўрсатувчи юридик шахслар (уяли алоқа компаниялари) томонидан абонент рақамидан фойдаланганлик учун тўлов, Ўзбекистон Республикаси Марказий

банкининг фойдаси ва қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа даромадлар киради. Ўзбекистон Республикасининг республика бюджетидан қуйидаги харажатлар амалга оширилади: 1) ижтимоий соҳа ва аҳолини ижтимоий қўллаб-қувватлаш харажатлари; 2) давлат грантлари, субсидиялар ва ижтимоий буюртма шаклида нодавлат нотижорат ташкилотлари ва фуқаролик жамиятининг бошқа институтлари фаолиятини давлат томонидан қўллаб-қувватлаш харажатлари; 3) иқтисодиёт харажатлари; 4) республика вазирликлари, давлат қўмиталари ва идоралари буюртмачи бўлган марказлаштирилган инвестицияларни молиялаштириш харажатлари; 5) давлат ҳокимияти ва бошқаруви органларини сақлаб туриш харажатлари; 6) судларни, адлия ва прокуратура органларини сақлаб туриш харажатлари; 7) Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг захира жамғармасини шакллантириш харажатлари; 8) бошқа харажатлар: Ўзбекистон Республикасининг республика бюджетидан:  Қорақалпоғистон Республикаси бюджетига, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетларига субвенциялар, ўтказиб бериладиган даромадлар ва дотациялар;  давлат мақсадли жамғармаларига бюджет ссудалари ва дотациялар;  юридик шахсларга бюджет ссудалари ва кредит линиялари ҳамда чет давлатларга кредитлар белгиланган тартибда ажратилиши мумкин. Ўзбекистон Республикаси Бюджет Кодексининг 35-моддасига мувофиқ,

Қорақалпоғистон Республикаси бюджети тузилмасига Қорақалпоғистон Республикасининг республика бюджети, Қорақалпоғистон Республикаси туманлари ва шаҳарларининг бюджетлари киради. Вилоятлар маҳаллий бюджетлари тузилмасига вилоят бюджети, тегишли вилоятлар туманлари ва шаҳарларининг бюджетлари киради. Тошкент шаҳар маҳаллий бюджети тузилмасига шаҳар бюджети ва шаҳар таркибига кирувчи туманларнинг бюджетлари киради. Қорақалпоғистон Республикаси бюджетининг, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетларининг даромадлари қуйидагилар ҳисобидан шакллантирилади: 1) белгиланган нормативларга мувофиқ умумдавлат солиқлари, шу жумладан : - юридик шахслардан олинадиган фойда солиғи; - ягона солиқ тўлови; - жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиғи; - тадбиркорлик фаолиятининг айрим турлари бўйича қатъий белгиланган солиқ; - қўшилган қиймат солиғи; - актсиз солиғи; - ер қаъридан фойдаланганлик учун солиқ; - сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солиқ; - 2) маҳаллий солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар, шу жумладан: - ободонлаштириш ва ижтимоий инфратузилмани ривожлантириш солиғи; - транспорт воситаларига бензин, дизель ёқилғиси ва газ ишлатганлик учун олинадиган солиқ; - мол-мулк солиғи; - ер солиғи; - ягона ер солиғи;

- айрим турдаги товарлар билан чакана савдо қилиш ҳуқуқи ва айрим турдаги хизматларни кўрсатиш учун йиғим; 3) юридик ва жисмоний шахслардан, шунингдек чет давлатлардан тушган қайтарилмайдиган пул тушумлари; 4) бозорлардан тушадиган даромадлар; бошқа даромадлар ҳисобидан шакллантирилади. Бошқа даромадларга давлат даромадига ўтказилган мол - мулкни реализация қилишдан тушган тушумлар , давлат активларини жойлаштиришдан , фойдаланишга беришдан ва сотишдан белгиланган нормативлар бўйича олинган даромадлар , қонун ҳужжатларига мувофиқ Қорақалпоғистон Республикаси бюджетига , вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетларига йўналтириладиган давлат божлари , йиғимлар , товон пуллари ва жарима санкциялари , эгасиз мол - мулкни , мерос ҳуқуқи бўйича давлат ихтиёрига ўтган мол - мулкни , ҳуқуқ бўйича давлат даромадига ўтказилиши лозим бўлган хазиналарни реализация қилишдан тушган тушумлар ва қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа даромадлар киради . Ўзбекистон Республикасининг республика бюджетидан ажратиладиган субвенциялар , ўтказиб бериладиган даромадлар ва дотациялар Қорақалпоғистон Республикаси республика бюджетининг , вилоятлар вилоят бюджетларининг ва Тошкент шаҳри шаҳар бюджетининг даромадлари ҳисобланади . Сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солиқ , тадбиркорлик фаолиятининг айрим турлари бўйича қатъий белгиланган солиқ , Ўзбекистон Республикасида ишлаб чиқариладиган пиво ва ўсимлик ёғи учун актсиз солиғи Қорақалпоғистон Республикаси бюджети , вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетлари даромадларига ўтказиб берилади . Қорақалпоғистон Республикасининг республика бюджети, вилоятларнинг вилоят бюджетлари ва Тошкент шаҳрининг шаҳар бюджетидан қуйидаги харажатлар амалга оширилади:

1) ижтимоий соҳа ва аҳолини ижтимоий қўллаб-қувватлаш харажатлари, шу жумладан: o умумий ўрта таълим, ўрта махсус, касб-ҳунар таълими, мактабдан ташқари таълим, педагог кадрлар малакасини ошириш ва қайта тайёрлаш, бошқа ёрдамчи ва услубий таълим муассасаларини сақлаб туриш харажатлари; o болалар уйлари, давлат болалар шаҳарчаларини сақлаб туриш, қонун ҳужжатларида Қорақалпоғистон Республикасининг республика бюджетидан, вилоятларнинг вилоят бюджетлари ва Тошкент шаҳрининг шаҳар бюджетидан молиялаштирилиши назарда тутилган таълим тизимидаги ёрдамчи хизматлар ва мақсадли тадбирлар харажатлари; o Республика шошилинч тиббий ёрдам маркази филиалини, кўп тармоқли ва ихтисослаштирилган тиббиёт марказларини, ихтисослаштирилган касалхоналар ва диспансерларни, туғруқхоналар ва акушерлик мажмуаларини, тиббий ташхис қўйиш ва давлат санитарияэпидемиология назорати марказларини, қон қуйиш хизмати ва судтиббиёт экспертизаси муассасаларини, Саломатлик ва тиббиёт статистикаси институти филиалини, ҳудудий соғлиқни сақлашни бошқариш органлари тасарруфидаги бошқа даволаш-профилактика муассасалари ва ёрдамчи ташкилотларни сақлаб туриш, шунингдек қонун ҳужжатларида Қорақалпоғистон Республикасининг республика бюджети, вилоятларнинг вилоят бюджетлари ва Тошкент шаҳрининг шаҳар бюджетидан молиялаштирилиши назарда тутилган хизматларга ҳақ тўлаш харажатлари; o қабул қилинган давлат дастурларига мувофиқ фуқароларнинг соғлиғини сақлаш тадбирларини амалга ошириш харажатлари; o ҳудудий маданият ва спортни бошқариш органлари тасарруфидаги маданият, жисмоний тарбия ва спорт муассасаларини сақлаб туриш, шунингдек маданият ва спортни ривожлантиришга доир мақсадли тадбирларни амалга ошириш харажатлари; о Қорақалпоғистон Республикаси

Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликлари тасарруфидаги архивларни сақлаб туриш харажатлари; o Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликлари тасарруфидаги қариялар ва ногиронларнинг интернат-уйлари, пансионатлари ва санаторийлари, ногиронларни реабилитация қилиш марказларини, бошқа муассасаларни сақлаб туриш харажатлари, шунингдек аҳолини ижтимоий муҳофаза қилишга доир мақсадли тадбирлар харажатлари; о шаҳар йўловчилар транспорти ташувчиларининг йўловчиларни ва багажни чекланган таърифлар бўйича ташиш, шунингдек алоҳида тоифадаги фуқароларни имтиёзли ташиш хизматларини кўрсатиш билан боғлиқ зарарларнинг ўрнини қоплаш харажатлари; 2) иқтисодиёт харажатлари, шу жумладан: • қишлоқ хўжалиги соҳасида ҳудудий назорат органларини сақлаб туриш, шу жумладан ҳайвонлар касалликларига қарши курашувчи муассасалар хизматларига ҳақ тўлаш, шунингдек эрларни рекультивация қилиш ишларини бажариш; • уй-жой-коммунал хўжалиги объектларида таъмирлаш ишларини олиб бориш; • сув йўлларининг айрим техник участкаларини сақлаб туриш; • аҳоли пунктларини ободонлаштириш; • шаҳарларнинг, бошқа аҳоли пунктларининг кўчаларини ва хўжаликлараро қишлоқ автомобиль йўлларини таъмирлаш, шунингдек айрим ташкилотлар харажатлари; • қонун ҳужжатларида назарда тутилган ўрмон хўжалигини сақлаб туриш харажатлари; 3) Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши , вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликлари буюртмачи бўлган марказлаштирилган инвестицияларни молиялаштириш харажатлари ;  маҳаллий давлат ҳокимияти ва бошқаруви органларини, шу жумладан:  Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгесини;

 Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, Қорақалпоғистон Республикаси вазирликлари, давлат қўмиталари ва идоралари, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликлари, уларнинг бошқармалари ва бўлимларини сақлаб туриш харажатлари; 4) Қорақалпоғистон Республикаси республика бюджетининг, вилоятлар вилоят бюджетларининг ва Тошкент шаҳри шаҳар бюджетининг захира жамғармаларини шакллантириш харажатлари; 5) давлат ёки жамоат эҳтиёжлари учун ер участкаларининг олиб қўйилиши муносабати билан юридик ва жисмоний шахсларга етказилган зарарнинг ўрнини қоплаш харажатлари; 6) Қорақалпоғистон Республикаси республика бюджетининг, вилоятлар вилоят бюджетларининг ва Тошкент шаҳри шаҳар бюджетининг маблағлари ҳисобидан молиялаштириладиган ташкилотлар ва тадбирларнинг харажатлари. Қорақалпоғистон Республикасининг республика бюджетидан, вилоятларнинг вилоят бюджетларидан ва Тошкент шаҳрининг шаҳар бюджетидан туманлар ва шаҳарлар бюджетларига бюджет ссудалари, дотациялар, субвенциялар ва ўтказиб бериладиган даромадлар ажратилиши мумкин. Туманлар ва шаҳарлар бюджетларидан қуйидаги харажатлар амалга оширилади: - 1) ижтимоий соҳа ва аҳолини ижтимоий қўллаб-қувватлаш харажатлари , шу жумладан: - туманлар (шаҳарлар) халқ таълими муассасалари фаолиятини услубий жиҳатдан таъминлаш ва ташкил этиш бўлимларини, шунингдек улар тасарруфидаги мактабгача таълим, умумий ўрта таълим, мактабдан ташқари таълим муассасаларини сақлаб туриш ҳамда қонун ҳужжатларида туманлар ва шаҳарлар бюджетларидан молиялаштирилиши назарда тутилган таълим тизимидаги тадбирлар харажатлари;

- туманлар (шаҳарлар) тиббиёт бирлашмалари тасарруфидаги даволашпрофилактика муассасаларини ҳамда давлат санитария- эпидемиология назорати туман, шаҳар муассасаларини сақлаб туриш харажатлари; - қабул қилинган давлат дастурларига мувофиқ фуқароларнинг соғлиғини сақлаш тадбирларини амалга ошириш харажатлари; - туманлар (шаҳарлар) маданият ва спорт ишлари бўлимлари тасарруфидаги маданият, жисмоний тарбия ва спорт муассасаларини сақлаб туриш, шунингдек маданият ва спортни ривожлантиришга доир мақсадли тадбирлар харажатлари; - фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари томонидан кам таъминланган оилаларга тайинланадиган ҳамда тўланадиган ижтимоий нафақалар ва моддий ёрдам ҳамда табиий офатлардан жабрланган оилаларга моддий ёрдам, уйда ижтимоий ёрдам кўрсатиш, Чернобил АЭС ҳалокати оқибатларини тугатишда иштирок этган шахсларни ва радиация-ядро объектларида ҳарбий хизматни ўтаган пенция ёшидаги шахсларни ижтимоий қўллаб-қувватлаш харажатлари; 2) иқтисодиёт харажатлари, шу жумладан: - туманлар ва шаҳарлар давлат ветеринария бўлимларини, лабораторияларини сақлаб туриш; - шаҳарларнинг ва бошқа аҳоли пунктларининг кўчаларини, шунингдек хўжаликлараро қишлоқ автомобиль йўлларини таъмирлаш; - уй-жой-коммунал хўжалиги объектларида таъмирлаш ишларини олиб бориш; - аҳоли пунктларини ободонлаштириш харажатлари; 3) туман ва шаҳар ҳокимликларини ҳамда уларнинг бўлимларини сақлаб туриш харажатлари; 4) фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларини сақлаб туриш харажатлари;

5) бошқа харажатлар , шу жумладан қонун ҳужжатларида туманлар ва шаҳарлар бюджетларидан молиялаштирилиши назарда тутилган айрим ташкилотлар ва тадбирларнинг харажатлари. 3-расм. Туманлар ва шаҳарлар бюджетларидан қуйидаги харажатлар амалга оширилади. Ўзбекистон Республикасининг консолидациялашган бюджети Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан молия йили якунлари бўйича таҳлилий мақсадлар учун ҳамда бюджет тизими бюджетларининг (бюджет ташкилотларининг бюджетдан ташқари жамғармалари бундан мустасно) барча тушумлари ва харажатларини ҳамда Ўзбекистон Республикаси Тикланиш ва тараққиёт жамғармаси маблағларини, улар ўртасидаги трансфертларни ҳисобга олмаган ҳолда ҳисобга олиб бориш учун тузилади. Ўзбекистон Республикасининг консолидациялашган бюджети таркибига қуйидагилар киради:  Давлат бюджети;

 давлат мақсадли жамғармаларининг бюджетлари;  Ўзбекистон Республикаси Тикланиш ва тараққиёт жамғармаси маблағлари. Бюджет Германия Федератив Республикаси молия тизимининг асосий бўғинини ташкил этади. Унинг таркиби ва бюджет жараёни давлат тузумининг федерал характерига мос келади. Давлат бюджетига маъмурий бошқарувнинг учта даражаси даромадлари ва харажатлари киради: Дер Бундешаушалт - федерация бюджети; Диэ Ландерҳаушалте- федерал эрларнинг бюджети, яъни ҳудудий бюджетлар; Диэ Гемеиндеҳаушалте - маҳаллий ҳокимиятлар (обшиналар) бюджети. Давлат йиғма бюджети уч даражанинг бюджетлари даромадлари ва харажатларини ўз ичига олади ва улардан бюджетлараро трансфертлар (субсидиялар, дотациялар) ни айириш йўли билан ҳосил қилинади.

4-расм. Ўзбекистон Республикасининг консолидациялашган бюджети Иқтисодиётни давлат томонидан қўллаб-қувватлаш, иқтисодиётга давлат капитал қўйилмаларини сафарбар этишда давлатнинг аниқ мақсадларга мўлжалланган фондлари муҳим аҳамиятга эга. Шундай фондлардан бири Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 11 майдаги 3751- сонли Фармони билан ташкил қилинган Тикланиш ва тараққиёт жамғармасидир . Мазкур жамғарма иқтисодиётнинг етакчи, энг аввало базавий тармоқларини модернизациялаш ва техникавий қайта қуроллантириш лойиҳалари амалга оширилишини таъминлаш, мамлакатни муттасил, барқарор ва мутаносиб равишда ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришга эришиш, шунингдек самарали таркибий ва инвестициявий сиёсатни амалга ошириш мақсадида тузилган. Ўзбекистон Республикасининг Тикланиш ва тараққиёт жамғармаси Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги молиявий муассасадир ва у устувор инвестиция лойиҳаларини ҳамда иқтисодиётнинг базавий тармоқларини модернизация қилиш ва техник жиҳатдан қайта жиҳозлашга, мамлакатни муттасил, барқарор ва мутаносиб равишда ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришга эришилишига, шунингдек самарали Davlat maqsadli jamg’armalarining bud jet la ri Davl at bud jet i Qoraqalpog’ iston Respublikasi davlat bud jet i Respub lika bud jet i Maha lliy bud jet la r O’zbekiston Respublikasining konsolidatsiyala shgan budj et i 1 . Pensiya jamg’armasi; 2 . Respublika yo’l jamg’armasi; 3 . Davlat mulkini xususiylashtirishdan tushgan mablag’lar jamg’armasi; 4 . Bandlikka ko’maklashish davlat jamg’armasi; 5 . Umumta’lim maktablari, kasb - hunar kollejlari, akademik litseylar va tibbiyot muassasalarini rekonstruktsiya qilish, mukammal ta’mirlash va jihozlash jamg’armasi; 6 . Sug’oriladigan erlarning meliorativ holatini yaxshilash jamg’armasi; 7 . O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Oliy o’quv yurtlarining mod diy - texnika bazasini rivojlantirish jamg’armasi. O’zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqi yot jamg’armasi mablag’lari

таркибий ва инвестиция сиёсати амалга оширилишига доир лойиҳаларни молиялаштириш учун белгиланган маблағларни жамлайди. Ўзбекистон Республикасининг Тикланиш ва тараққиёт жамғармасини бошқариш Кенгаши Ўзбекистон Республикаси Тикланиш ва тараққиёт жамғармасининг юқори бошқарув органи бўлиб, унинг таркиби Ўзбекистон Республикаси Президентининг қарори билан белгиланади. Ўзбекистон Республикаси Тикланиш ва тараққиёт жамғармасининг ижро этувчи дирекцияси Ўзбекистон Республикаси Тикланиш ва тараққиёт жамғармасининг ижро этувчи органи ва маблағларини тақсимловчидир. Ўзбекистон Республикаси Тикланиш ва тараққиёт фонди Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 16 майдаги ПҚ-350-сонли қарори билан Тасдиқланган Низом асосида ўз фаолиятини олиб боради. Ушбу Низомга мувофиқ, Жамғарма Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги молиявий муассаса бўлиб, фаолиятининг асосий мақсади иқтисодиётнинг етакчи, энг аввало базавий тармоқларини модернизациялаш ва техникавий қайта қуроллантириш бўйича лойиҳаларнинг амалга оширилишини таъминлаш, шунингдек мамлакатни муттасил, барқарор ва мутаносиб равишда ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришга эришиш ҳамда самарали таркибий ва инвестициявий сиёсатни амалга оширишдан иборат. Жамғарма ўз фаолиятини Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, Ўзбекистон Республикаси Қонунлари, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталари Қарорлари, Ўзбекистон Республикаси Президенти Фармонлари, Қарорлари ва фармойишлари, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси қарор ва фармойишлари, Ўзбекистон Республикасининг бошка қонун ҳужжатларига мувофиқ амалга оширади. Жамғарма Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузурида ташкил этилиб, юридик шахс ҳуқуқларига, ўзининг мустақил балансига, Ўзбекистон Республикаси Марказий банкида ҳисобварақ, шу жумладан хорижий валютадаги ҳисобварағига, Ўзбекистон Республикаси Давлат герби туширилган муҳрига эга бўлади. Ўзбекистон Республикаси Ҳукумати

Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги тимсолида Жамғарма муассиси ҳисобланади. Тижорат банклари, хорижий жамғармалар, инвесторлар ва бошка манфаатдор тузилмалар ҳам Жамғарма муассислари бўлишлари мумкин. Нима учун ҳукумат ушбу кенг қамровли мунозаранинг субъекти бўлди. Асосий иккита сабабдан биттаси шуки, давлат жамият талабларига “жавобгар”. 1880йилда таклиф этилган Вагнер қонунига кўра, иқтисодий тараққиёт ҳукумат ўзи ёлғиз ижро эта оладиган янги фаолиятлар учун имкониятлар яратади. Иккинчи сабаб ҳукуматда ўсиш учун таҳминий тенденция мавжуддир. Бунда ҳукумат сиёсий раҳбарларнинг қўллаб- қувватлаши натижасида ўсиб боради. Ҳукумат томонидан рағбатлантирувчи жавоб сифатида кўплаб омиллар қаторида қуйидагилар таклиф этилади: Умумий маҳсулотлар учун эҳтиёж. Мудофаа, Миллий хавфсизлик, табиий офатлар ва фуқаролар учун фойдали яна бошқа дастурлар хусусий сектор томонидан назорат қилинмайди, балки ҳукумат томонидан қамраб олинади. Уруш бошланса, ҳукумат ўз харажатларини оширади. Муаммодан сўнг, урушдан олдинги вақтга қараганда каттароқ тенденцияга эга бўлишади. Таълим яна бир муҳим умумий маҳсулотдир. Таълим олган инсонлар кўпроқ самарали ўсишга ва жамият умумий бойлигининг ошишига олиб келади, хусусий сектор мақбул давлат таълими таъминотига ишониб қолмаслиги керак. Демографик ўзгаришлар. Умумий аҳоли ҳамда янги туғилганлар ва катта ёшдаги аҳолининг ўсиши давлат дастурларининг яратилишини ва кенгайтирилишини рағбатлантиради. Яшаш тарзининг ўзгариши. Одамларнинг қишлоқ жойлардан шаҳарларга, кейинчалик шаҳарлардан шаҳар ташқарисига кўчиб ўтишлари натижасида давлат хизматларига бўлган талаб ҳам шунга мос тарзда эргашади. Ҳукумат янада кўпроқ мактаблар, йўллар, коммунал хизмат кўрсатишни ва жамоат хавфсизлигини таъминлаши шарт бўлади.

Ташқи таъсирлар. Асосий фойда келтирувчи саноат фирмалари ҳаво ва сувни ифлослантириши мумкин. Ҳукумат ушбу ҳолатлардан вужудга келувчи зарарларни назоратда тутишига тўғри келади. Иқтисодий қийинчиликлар. Депрессия ва бошқа салбий иқтисодий вазиятлар давлатнинг ўсишини рағбатлантиради. Юқори рискли вазиятлар. Риск юқори бўлганда хусусий сектор кўп миқдорда ресурсларни инвестиция қилади, шунинг учун ҳукумат дастурларни молиялаштиришга эътибор қаратади. Мисол учун электр қуввати манбаси сифатида ядро энергиясини ривожлантириш ва фазо дастурини яратишни ўз ичига олади. Дастлаб фазо фаолияти маълум жиҳатларининг рисклари ҳукумат аралашувининг натижаси сифатида, фазо тадқиқоти билан шуғулланувчи тижорат манфаатлари ҳамда хусусий транспортлар ва сунъий йўлдошларни учиришга ўтилганликни бошқара оладиган бўлиб бормоқда. Техник ўзгариш. Янги технологиянинг пайдо бўлиши билан ҳукуматга ёрдам таъминланди, мисол учун темир йўллар ва аэропортлар, юқори технологиялар турлари ва ахборотлар оқими билан таъминлаш, мисол учун интернет ва темирйўллар, радио ва телевиденя асосидаги янги саноатларни бошқариш. Ушбу сабаблар нега ҳукумат зарур ва нега йиллар давомида кенгайтирилганлигини тушунтиришда асосли ҳисобланади.

ДАВЛАТ БУДЖЕТИ ДАРОМАДЛАРИ Вақти келиб фан хаёлдан ўзиб кетади Верн Davlat daromadlari - бу яратилган миллий бойликнинг давлат эҳтиёжлари учун жалб этиладиган қисмидир. Давлат даромадлари кенг мазмунли тушунча бўлиб, ўз ичига бюджет даромадлари (миллий даромаднинг турли даражадаги бюджетларга жалб этилган қисми) ни ҳам, бюджетдан ташқари давлат жамғармалари маблағларини ҳам ўз ичига олади. Бюджет даромадлари давлат даромадларининг энг салмоқли қисмини ташкил этади. Давлат ўзига юклатилган вазифаларни муваффақиятли бажара олиши учун молиявий ресурсларга муҳтож бўлади ва шу сабабли мамлакат миллий даромадининг бир қисми пул ёки бошқа тўловлар тарзида унинг тасарруфига ажратилади. Натижада давлат ўз даромадларига эга бўлади. Бу маблағлар давлат ва маҳаллий органлар ихтиёрида бўлиб, тегишли давлат ҳокимияти органлари томонидан тасарруф этилади. Давлат ўз маблағларини шакллантириш жараёнида ижтимоий ишлаб чиқаришнинг турли тармоқларида, давлат, жамоат, хусусий мулкчилик шаклларидаги корхоналарда вужудга келтирилган даромадларни, шунингдек, фуқароларнинг меҳнат, тадбиркорлик ва бошқа даромадларининг муайян қисмини ўз тасарруфига олади, давлат даромадларини вужудга келтиришда молиявий тизимнинг барча бўғинлари фаол иштирок этади. Шуни таъкидлаш керакки, давлат бюджети даромадлари– давлат билан корхоналар, ташкилотлар, муассасалар ва аҳоли ўртасидаги мамлакат Budjet daromadlari - bu davlat budjet tizimining budjetlarigaqonun hujjatlarida belgilangan beg’arazlik va qaytarib bermasliktartibida kelib tushadigan pul mablag’laridir.

бюджет фондининг шаклланиши жараёнида юзага келадиган иқтисодий муносабатларни англатади. Айрим адабиётларда, маърузаларда ва бошқа илмий ишларда “давлат бюджети даромадларининг асосий бош манбаи солиқлардир”, деган бизнинг назаримизда бирмунча нотўғри бўлган фикрларни учратиш мумкин. Аслида, давлат бюджети даромадларининг асосий манбаи бўлиб мамлакат ялпи миллий маҳсулоти ва миллий даромади ҳисобланади, давлат марказлашган пул фондига маблағларни жалб қилиш қуроли эса солиқлардир. Ўзбекистон Республикаси Бюджет кодексининг 50-моддасига биноан Давлат бюджети даромадлари қуйидагилардан иборат: • солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар; • давлат активларини жойлаштириш, фойдаланишга бериш ва сотишдан олинган даромадлар; • мерос, ҳадя ҳуқуқи бўйича давлат мулкига ўтган пул маблағлари; • юридик ва жисмоний шахслардан, шунингдек чет давлатлардан тушадиган қайтарилмайдиган пул тушумлари; • резидент-юридик шахсларга берилган бюджет ссудаларини ва чет давлатларга ажратилган кредитларни тўлаш ҳисобидан тўловлар;  қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа даромадлар. Давлат бюджети даромадларининг асосий моддий манбаи мамлакатда яратилган ялпи ички маҳсулотнинг таркиби бўлган миллий даромад ҳисобланади. Шундан келиб чиққан ҳолда, ялпи ички маҳсулотнинг ўсиши давлат бюджети даромадларини барқарорлигини таъминлайди. Бюджетидаромадларининг асосий манбаи солиқлардир. Солиқлар мажбурий пуллик тўловни ифода этувчи пул муносабатларини билдириб, бу муносабатлар солиқ тўловчилар (юридик ва жисмоний шахслар) билан солиқни ўз мулкига айлантирувчи субъект сифатида давлат ўртасида содир бўлади. Корхона ва ташкилотлар товар маҳсулотларини ишлаб чиқарганида ва сотганида, аҳолига турли хизматларни кўрсатганида, ишлар бажарганида

ёки бозорларда олди-сотди қилганда ҳам пул тўловларини амалга оширади. Лекин бу муносабатларнинг ҳаммаси ҳам солиқ муносабати бўла олмайди. Солиқ муносабатида давлат мамлакатда яратилган ялпи ички маҳсулот қийматини тақсимлаш ва қайта тақсимлаш йўли билан мажбуран давлат бюджетига маблағ тўплаш жараёнини амалга оширади. Солиқларнинг ўзига хос белгилари мавжуд бўлиб, улар қуйидагилардир : 1. Мажбурийлик. Солиқ ва йиғимлар мажбурий характерга эга бўлиб, бунда давлат солиқ тўловчи даромадларининг бир қисмини мажбурий тўлов сифатида бюджетга олиб қўяди. Бу мажбурийлик мамлакатнинг қонун чиқарувчи олий органи тасдиқлаб берган махсус қонунлар асосида амалга оширилади. Демак, мажбурийлик белгиси ҳуқуқий томондан давлат томонидан кафолатланган. X азина тўплаш белгиси шунда намоён бўладики, солиқлар албатта хазинага, яъни давлат бюджетига ва давлатнинг бошқа мақсадли пул фондларига тушади. Борди-ю, юридик ва жисмоний шахслар бошқа ихтиёрий фондлар - «Истеъдод», «Экосан», «Камолот», «Нуроний» жамғармаларига тўловларни амалга оширсалар, бу тўловлар хазина тўплашга хизмат қилсада, солиқ муносабати бўлмайди. Чунки мажбурийлик тамойили йўқ, шунингдек, бу тўловлар давлат мулкига тушмайди. 2. Солиқлар қатъий белгиланган ва доимий ҳаракатда бўлади. Тарихда 50-100 йиллаб ўзгармасдан ҳаракатда бўлган солиқлар мавжуд. Илмий асоси қанча чуқур ва мустаҳкам бўлса, солиқлар шунча қатъий ва  majburiylik;  xazina to’plash;  qat’iylik va doimiylik;  aniq soliq to’lovchi uchun ekvivalentsizlik.

узоқ йиллар ўзгармасдан ҳаракат қилади ёки жуда кам ўзгаради. Масалан, даромад солиғи, мулк солиғи, ер солиғи кабилар бир неча асрлардан бери амал қилиб келмоқда. Ҳар бир давр, ҳар бир ижтимоий тузумда давлат, ўз иқтисодий мақсадлари ва иқтисодий сиёсатининг асосий йўналишларидан келиб чиқиб, бу солиқларнинг амал қилиш механизмига ўзгартиришлар киритиб келган. Солиқлар алоҳида олинган солиқ тўловчи учун ноэквивалентлик характерига эга. Ҳар бир солиқ тўловчи томонидан тўланган солиқ суммаси тўловчининг шахсан ўзига тўлиқ қайтиб келмайди, улар мамлакат миқёсида бутун жамиятга қайтиб келади. Солиқ тўловчига нисбатан бу тўлов эквиваленциз пул тўловидир. Масалан, солиқ тўловчи муайян бир даврда давлатнинг соғлиқни сақлаш ва маориф хизматларидан ҳеч фойдаланмаган бўлиши мумкин. Лекин бозор иқтисодиёти шароитида ҳамма солиқ тўловчиларнинг тўлаган солиқ ва йиғимлари давлатнинг уларга кўрсатган хилма-хил хизматлари (мудофаа, хавфсизликни таъминлаш, тартиб- интизомни сақлаш ва бошқа ижтимоий-зарурий хизматлар) орқали ўзларига қайтиб келади. Демак, солиқ тўловчилар нуқтаи назаридан олганда ҳамма солиқлар бозор иқтисодиёти шароитида давлатнинг кўрсатган ижтимоий хизматлари учун тўланадиган ҳақ(тўлов) дир. Солиқлар давлат бюджетига ва давлат пул фондларига келиб тушадиган, мажбурий характерга эга бўлган пул муносабатларидир. Шунингдек, солиқлар иқтисодий категория бўлганлиги учун бозор иқтисодиёти муносабатлари, шу жумладан, молиявий муносабатлар таркибига киради. Бозор иқтисодиёти эркин иқтисодиётдир, яъни ҳар бир ҳуқуқий шахс, тадбиркор ўз товарига эркин баҳо белгилаши, маҳсулот етказиб берувчини ихтиёрий топиши ва ўзи истеъмолчини топиб, унга маҳсулотини сотиш ҳуқуқига эга. Шунинг учун давлат улар даромадларининг бир қисмини тақсимлаб, бюджетга оддий ажратма сифатида ололмайди. Солиқ шаклида даромадларни ундириш учун қонун чиқарувчи орган (Олий Мажлис) нинг қарори зарур, яъни қонуний асосда ундирилган тўлов бюджетга ўтади. Эркин

иқтисодиёт шароитида солиқлар ҳам эркин, очиқ, аниқ бўлади, демократик тўловга айланади. Солиқлар иқтисодий категория бўлганлигидан тўловчилар ва давлат ўртасида даромадлар тақсимланаётганда томонларнинг иқтисодий манфаатини албатта эътиборга олиш зарур. Давлат солиқ тўловчилар даромадини истаганича ололмайди, солиқларни бюджетга ундиришнинг маълум чегараси мавжуд. Бу чегарани давлат, солиқ тўловчиларнинг маҳсулот ишлаб чиқариш ва фойда олишдаги фаолиятини ҳисобга олиб белгилайди. Иккинчи томондан, солиқлардан макродаражада иқтисодиётни ривожлантириш, бозор инфратузилмасини яратиш ва бошқа умумдавлат мақсадлари учун етарли молиявий ресурслар тўплаш учун фойдаланилади. Солиқларнинг моҳияти солиқ тўловчилар билан давлат ўртасидаги доимий, узоқ муддатли муносабатларда ўз ифодасини топади. Бюджет тизими бўғинлари даромадларини шакллантиришига кўра солиқларнинг умумдавлат (республика) ва маҳаллий солиқларга бўлиниши ҳукумат идораларининг марказий ҳукумат ва маҳаллий ҳукуматларга бўлиниши асосида келиб чиқади. Ҳар бир ҳокимият идоралари ўзларининг бажарадиган муҳим вазифаларидан келиб чиқиб, ўз бюджетига ва уни таъминлайдиган солиқларга эга бўлиши керак. Республика ҳукумати умумдавлат миқёсида катта вазифаларни - мудофаа, хавфсизликни сақлаш, тартиб-интизом инфраструктурасини яратиш, турли ижтимоий хизматларни молиялаштириш, фуқаролар ижтимоий ҳимоясини ташкил этиш ва бошқа бир қатор йирик вазифаларни бажаради. Шунинг учун унинг бюджети ҳам, солиқлари ҳажми ҳам салмоқли бўлиши шарт. Қўшилган қиймат солиғи, аксиз солиғи, юридик шахсларнинг даромади (фойдаси)дан, фуқаролар даромадидан олинган солиқлар республика бюджетига тушади.

1-расм. Ўзбекистон Республикаси солиқ тизими Умумдавлат солиқларининг муҳим хусусияти шундаки, республика бюджетига тушадиган солиқлардан маҳаллий бюджетлар даромадлилик даражасини тартибга солиб туриш мақсадида ажратмалар ажратилиши мумкин. Борди-ю, ажратмалар эвазига ҳам маҳаллий бюджетларнинг харажатлари қопланмаса, у ҳолда субвенция ёки дотация берилади. Агар келгуси йилда маҳаллий бюджетларнинг ўз манбалари барқарорлашиб, солиқлари ҳажми кўпайиб қолса, республика солиқларидан ажратмалар беришнинг зарурияти бўлмайди. Республика ва маҳаллий солиқлар ягона моҳиятга эга бўлиб, бюджетга тўланиши лозим бўлган мажбурий тўловлардир. Umumdavlat soliqlar i Mahalliy soliqlar o yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i; o yagona soliq to’lovi; o jismoniy shaxslardanolinadigan daromad solig’i; o qo’shilgan qiymat solig’i; o aktsiz solig’i; o yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq; o suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq. o obodo nlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i; o transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq; o mol - mulk solig’i; o y er solig’i; o yagona er solig’i; o ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish huquqi va ayrim turdagi xizmatlarni ko’rsatish uchun yig’im. Soliq tizimi

Маҳаллий солиқлар маҳаллий ҳукуматлар бажарадиган вазифаларига қараб белгиланиб, уларга доимий ва тўлиқ бириктириб берилади. Маҳаллий ҳукуматлар асосан меҳнаткашларга яқин бўлганлигидан, улар ижтимоий масалаларни - маориф, соғлиқни сақлаш, маданият, шаҳар ва қишлоқлар ободончилиги каби вазифаларни бажаради. Лекин одатда бу солиқлар ва йиғимлар улар бюджетлари харажатларининг 30-40 фоизини қоплайди, холос. Маҳалий бюджетлар даромадларини кўпайтириш энг долзарб масалалардан биридир. Фақат ўз даромад манбаига тўлиқ эга бўлган маҳаллий ҳукуматгина ўз фаолиятларини тўлиқ амалга ошириши мумкин. Маҳаллий солиқларнинг муҳим хусусияти шундаки, улар фақат шу ҳудуднинг бюджетига тушади. Улар ҳисобидан бошқа бюджетларга ажратмалар берилмайди. Маҳаллий солиқ Франция солиқ тизимининг анчагина қисмини ташкил этади. Маҳаллий органлар бюджети 80 минг мустақил бюджетдан ташкил топган. (коммуналар, бирлашган коммуна, департаментлар, регионлар ва ҳ.к.) Маҳаллий ҳокимият-иқтисодий ҳаётни асосий субъекти ҳисобланади. Давлат бюджетини 60 фоизини маҳаллий бюджет ташкил этади. Маҳаллий бюджет динамикаси қуйидагича ифодаланади. Маҳаллий солиқ тизимини тўртта асосий йўналишга ажратиш мумкин:

 yer solig’i qurib bitirilgan uchastkalar uchun ;  qurisolig’i yer bitirilmagan b uchastkalar uchun ;  turar - joysolig’i;  mutaxassisliksolig’i [ 7 ] . Soliqqa tortish quyidagi tamoyillarga asoslanadi [9]: Layoqatlilik – qiymat va miqd or bo`yicha to`lovga qobillilik Qulaylilik – har bir kishi qiyinchiliksiz qabul qilishi va to`lashi k erak Samaradorlik – soliq yig`ish ko`p xara jatli va tartibsiz bo`lmasligi k er ak Adolatlilik – belgilangan soliqlar adolatli va xolis bo`lishi k erak

Бош масала аҳоли иш, хизматларда ҳар қандай солиқ даврийлиги бўлади, яъни солиқ қанчалик етарли даражада даромадларни давлат томонидан фондга тушириш хизматини таъминлайди. Давлат кўпгина даромад манбаларидан фойдаланади–даромад солиғи, мол-мулк солиғи ва савдо- сотиқ солиғи ушбу солиқларнинг бюджетдаги ўрни ҳам катта чунки бу солиқларнинг солиққа тортиш ҳолатлари, солиққа тортиш базаси шунақа катта ва шу билан бирга кўп даромадни самарали бошқаришга таъсир қилади. Яна бошқа сабаблари ҳам бор, даромаднинг етарли даражада бўлишидир, шунга қарамай, танланган аниқ бир даромад бошқа манбадан Betaraflilik(neytral) – ma`lum iqtisodiy alternativ uchun afzal ko `rish va qarshilikning yo`qligi Oldindan kutiluvchanlik – ta`minot uchun oldindan ko`ra olishlilik va ehtimollilikning mavjudligi To`lov miqdorining cheklanganligi – maqsadli asoslangan miqdordagi umumiy manfaatlilik Oddiylik – to`lovchilarning tushunishi ker akligi Keng qamrovlilik – jamiyatning barcha qatlamiga tegishlilik

юқорироқ бўлади. Булар ўз ичига даромад манбаларининг адолатлилиги (ёки холислиги), иқтисодий танловлардаги даромад манбаларининг бузилишлари, солиқни бошқариш харажатлари ва алоҳида даромад манбаларининг сиёсий эҳтимоллигини олади. Кам ҳолларда, агар ҳукуматлар даромаднинг ягона манбасига таянса ва шунингдек, масалалар исталган бир манба қанчалик даражада ҳукуматнинг умумий бюджетига ҳисса қўшиши асосида вужудга келади.

2-расм. Бюджет даромадларини шакллантириш жараёнининг принциплари Budjet daromadlarini shakllantirish jarayonining prinsiplari soliqlarning budjetga olinishi mamlakat milliy boyligi manbalarining tugashiga olib kelmasligi kerak soliqlar ularni to’lovchilar o’rtasida teng (adolatli) taqsimlani shi lozim soliqlarning ishlab chiqaruvchilar aylanma fondlari hajmiga ta’sir ko’rs atmasligi soliqlarning sof daromadga nisbatan hisoblanishi soliqlarning undirilish jarayoni xususiy sektorni siqib chiqarmasligi kerak sub y ektlarning mustaqil faoliyat ko’rsatishiga rioya etish (sharoit yaratish) sub y ektlarning x atti - harakati va intilishiga bog’liq bo’lmagan holda vujudga kelgan daromadlarning to’liq yoki qisman budjetga olinishi budjet mexanizmining rag’batlantiruvchi ta’sirini ta’minlash budjet daromadlarini shakllantirishda ulushli ishtirok etish davlat uchun soliqlarning undirilishi iloji boricha arzonroq bo’lishi lozim

Бошқа даромадларга имзоли бонус ва тижоратбоп топилма бонуси тўланишидан тушган тушумлар, қонун ҳужжатларига мувофиқ Ўзбекистон Республикасининг республика бюджетига йўналтириладиган давлат божлари, йиғимлар, товон пуллари, компенсация тўловлари ва жарима санкциялари, давлат активларини жойлаштириш, фойдаланишга бериш ва сотишдан белгиланган нормативлар бўйича олинган даромадлар, мерос, ҳадя ҳуқуқи бўйича давлат мулкига ўтказилган пул маблағлари, юридик ва жисмоний шахслардан, шунингдек чет давлатлардан тушган қайтарилмайдиган пул тушумлари, резидент-юридик шахсларга берилган бюджет ссудаларини, чет давлатларга берилган кредитларни тўлаш ҳисобидан тўловлар, акцияларнинг давлат улуши (пайи) бўйича дивидендлар (даромадлар), мобиль алоқа хизматлари кўрсатувчи юридик шахслар (уяли алоқа компаниялари) томонидан абонент рақамидан фойдаланганлик учун тўлов, Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг фойдаси ва қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа даромадлар киради. Q oraqalpog’iston Respublikasi budjetining, viloyatlar va Toshkent shahar mahalli y budjetlarining daromadlari

Бошқа даромадларга давлат даромадига ўтказилган мол-мулкни реализация қилишдан тушган тушумлар, давлат активларини U mumdavlat soliqlari, shu jumladan:  yuridik shaxs lardan olinadigan foyda solig’i  yagona soliq to’lovi  jismoniy shaxsla rdan olinadigan daromad solig’i  tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bo’yicha qat’iy belgilangan soliq  qo’shilgan qiymat sol ig’i  aksiz solig’i  yer qa’r idan foydalanganlik uchun soliq  suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq  obodonlashtirish va ijtimoiy infrat uzilmani rivojlantirish solig’i  transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishl atganlik uchun olinadigan soliq  mol - mulk solig’i  yer solig’i  yagona yer solig’i  ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish huquqi va ayrim turdagi xizm atlarni ko’rsatish uchun yig’im M ahalliy soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar, shu jumladan : yuridik va jismoniy shaxslardan, shuningdek chet davlatlardan tushgan qaytarilmaydigan pul tushumlari bozorlardan tushadigan daromadlar boshqa daromadlar hisobidan shakllantiriladi

жойлаштиришдан, фойдаланишга беришдан ва сотишдан белгиланган нормативлар бўйича олинган даромадлар, қонун ҳужжатларига мувофиқ Қорақалпоғистон Республикаси бюджетига, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетларига йўналтириладиган давлат божлари, йиғимлар, товон пуллари ва жарима санкциялари, эгасиз мол-мулкни, мерос ҳуқуқи бўйича давлат ихтиёрига ўтган мол-мулкни, ҳуқуқ бўйича давлат даромадига ўтказилиши лозим бўлган хазиналарни реализация қилишдан тушган тушумлар ва қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа даромадлар киради.

O’zbekiston Respublikasi davlat budjeti ning daromadlarining tuzilishi tarkibi quyidagicha: To’g’ri (bevosita) soliqlar :  yuridik shaxslar olinadigan foyda soli g`i ;  savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari uchun yagona soliq to’lovidan davlat budjetiga ajratmalar;  yagona soliq to’lovidan (mikrofirmalar va kichik korxonalar bilan birgalikda) d avlat budjetiga ajratmalar;  jismoniy shaxslar dan olinadigan daromad soli g`i;  tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanayotgan yuridik va jismoniy shaxslarning daromadidan olina Egri (bilvosita) soliqlar :  qo’shilgan qiymat solig’i;  aktsiz solig`i ;  bojxona bojlari; M ol - mulk solig’ i va r esurs to’lovlari :  mol - mulk solig’i;  y er solig’i;  y er osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq ;  suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq Ustama foyda solig'i Boshqa daromadlar

3-расм. Давлат бюджетининг даромадлари амалиётдаги классификацияси Тўғри солиқлар бўйича тўғридан-тўғри даромаддан солиқ тўланганлиги учун солиқлар ставкасининг камайтирилиши корхоналар даромадининг кўп қисмини уларга қолдириб, улар инвестиция фаолиятини кенгайтириш имконини яратади ва шу йўл билан бозор иқтисодиётининг ривожланишига туртки беради. Бу солиқларнинг ставкалари кўпайтирилса, корхоналарнинг бизнес имкониятлари камая бориб, иқтисодий ривожланишни сусайтиради. Демак, бу гуруҳ солиқларнинг ставкалари тўғридан-тўғри бозор иқтисодиёти билан чамбарчас боғлиқдир. Эгри солиқларнинг юридик жиҳатдан тўловчилари маҳсулот (ишлар, хизматларни) юклаб юборувчилар (хизмат кўрсатувчилар) бўлиб, солиқнинг ҳақиқий ўғирлиги кейинги (сўнгги) истеъмолчининг зиммасига тушади, яъни бу ерда ҳақиқий солиқ тўловчи яширинган. Бу солиқларнинг суммаси товар (иш, хизмат) нархи устига устама равишда қўйилади. Бу солиқларнинг ижобий томони республикада ишлаб чиқарилган товарларнинг четга чиқиб кетишини чегаралайди, мамлакат ичида товарлар кўп бўлишига ёрдам беради. Эгри солиқлар орқали товарлар қиймати оширилмаса, бозорларда уларнинг тақчиллиги ортади. Эгри солиқлар ставкасининг асосли равишда оширилиши корхоналар фаолиятининг молиявий якунига тўғридан тўғри таъсир этмайди, яъни инвестицион фаолиятини қисқартирмайди. Аммо солиқ ставкаси таҳлил қилинмасдан ошириб юборилса корхоналар сотиш қийинчилигига учраб, фойда олишни ҳам, бюджетга тўловларни ҳам камайтириши мумкин. Бу солиқларнинг яна бир томони - муомаладаги ортиқча пул массасини камайтириб, инқирозни жиловлаб боради. Бироқ бу солиқлар меҳнат билан банд бўлган аҳолининг реал даромадларини пасайтиради. Корхоналарда тўғри солиқлар ставкасини камайтириш ҳисобига берилган имконият кўпроқ маҳсулот ишлаб чиқаришни кўпайтириб, товарлар ассортиментининг ошишини таъминлаши керак.

Жаҳон солиқ амалиётида тўғри ва эгри солиқлар нисбатига қараб у ёки бу мамлакат иқтисодиётининг ривожланиш даражасини ёки иқтисодий қийинчиликларни таҳлил қилиб бериш мумкин. Масалан. АҚШ да тўғри солиқлар салмоғининг бюджет даромадида 90 фоизга яқин бўлиши, бу ерда ривожланган бозор иқтисодиёти амал қилаётганидан дарак беради.

1-жадвал. Ўзбекистон Республикаси давлат бюджетининг даромадлар тизими Ko’rsatkichlar 2013 yil 2014 yil 2015 yil 2016 yil Jamig mlrd. a so’m nisbat an (%) Jamig mlrd. a so’m nisbat an (%) Jamig mlrd. a so’m nisbat an (%) mlrd. Jamiga so’m nisbata n (%) I. Davlat maqsadli jamg’rmalar daromadlarisiz– jami 25104, 9 100,0 30160, 8 100,0 36184,9 100,0 40505 ,8 100,0 1. To’g’ri soliqlar 6583,1 26,2 7790,4 25,8 8554,3 23,6 9338, 23,0 5 1.1. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i 1239,0 4,9 1302,3 4,3 1284,8 3,5 1266, 0 3,1 1.2. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalaridan olinadigan yagona soliq to’lovidan davlat budjetiga ajratmalar 817,3 3,3 989,8 3,3 1193,1 3,3 1383, 3,4 2 1.3. Yagona soliq to’lovidan davlat budjetiga ajratmalar 755,1 3,0 911,6 3,0 1067,1 2,9 1237, 9 3,0 1.4. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i 2769,7 11,0 3313,9 11,0 3648,8 10,1 4040, 10,0 4 1.5. Tadbirkorlik bilan shug’ullanuvchi yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan qat’iy soliq 342,1 1,4 505,0 1,7 617,0 1,7 742,5 1,8

1.6. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i 659,9 2,6 767,8 2,5 743,5 2,0 668,5 1,6 2. Egri soliqlar 13039, 4 51,9 15618, 2 51,8 19115,8 52,9 22298 ,1 55,0 2.1. Qo’shilgan qiymat solig’i 7737,8 30,8 9123,1 30,2 10721,7 29,6 12505 ,0 30,9 2.2. Aksiz solig’i 3726,5 14,8 4506,0 14,9 5528,8 15,3 6480, 0 16,0 2.3. Bojxona boji 992,6 4,0 1142,0 3,8 1583,6 4,4 1717, 4 4,2 2.4. Jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatilganlik uchun olinadigan soliq 582,5 2,3 847,1 2,8 1281,7 3,5 1595, 7 3,9 3. Mol-mulk va resurs to’lovlari 3755,5 15,0 4521,4 15,0 5741,8 15,9 5806, 5 14,3 3.1. Mol -mulk solig’i 831,4 3,3 1135,0 3,8 1716,7 4,7 1874, 0 4,6 3.2. Yer solig’i 646,3 2,6 665,2 2,2 929,6 2,5 873,5 2,1 3.3. Yer qaridan foydalanganlik uchun soliq 2180,1 8,7 2595,8 8,6 2931,8 8,1 2874, 6 7,1 3.4. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq 97,7 0,4 125,4 0,4 167,7 0,4 184,4 0,4 4. Ustama foyda solig'i 294,5 1,2 388,4 1,3 548,2 1,5 390,2 1,0 5. Boshqa daromadlar 1432,4 5,7 1842,4 6,1 2224,8 6,1 2672, 5 6,6

Давлат бюджети даромадларини таҳлил қилар эканмиз, 1-жадал маълумотларидан кўриниб турибдики, даромадлар таркибида эгри солиқлар салмоқли ўринга эга. Ушбу даромадлар 2013 -йилда 51,9 фоизни, 2014- йилда 51,8 фоизни, 2015- йилда 52,9 фоизни ташкил этган бўлса, 2016- йил 55,0 фоизни ташкил этиши режалаштирилган. Жумладан, қўшилган қиймат солиғи 2013 -йилда 30,8 фоизни, 2014 -йилда 30,2 фоизни, 2015 -йилда 29,6 фоизни ташкил этган бўлса, 2016- йилда 30,9 фоизни ташкил этиши режалаштирилган. Акциз солиғи 2013- йилда 14,8 фоизни, 2014- йилда 14,9 фоизни, 2015 -йилда 15,3 фоизни ташкил этган бўлса, 2016- йилда 16,0 фоизни ташкил этиши режалаштирилган. Божхона божи 2013- йилда 4,0 фоизни, 2014- йилда 3,8 фоизни, 2015 -йилда 4,4 фоизни ташкил этган бўлса, 2016-йилда 4,2 фоизни ташкил этиши режалаштирилган. Жисмоний шахслардан транспорт воситаларига бензин, дизель ёқилғиси ва газ ишлатганлик учун олинадиган солиқ 2013- йилда 2,3 фоизни, 2014- йилда 2,8 фоизни,2015- йилда 3,5 фоизни ташкил этган бўлса, 2016- йилда эса 3,9 фоизни ташкил этиши режалаштирилган. Давлат бюджети даромадларида тўғри солиқларнинг салмоғини таҳлил қиладиган бўлсак, ушбу солиқлар 2013- йилда 26,2 фоизни, 2014- йилда 25,8 фоизни, 2015-йил 23,6 фоизни ташкил этган бўлса, 2016-йилда 23,0 фоизни ташкил этиши режалаштирилган. Жумладан, юридик шахслардан олинадиган фойда солиғи 2013- йилда 4,9 фоизни, 2014- йилда 4,3 фоизни, 2015-йил 3,5 фоизни ташкил этган бўлса, 2016- йилда 3,1фоизни ташкил этиши режалаштирилган. Савдо ва умумий овқатланиш корхоналаридан олинадиган ягона солиқ тўловидан давлат бюджетига ажратмалар 2013-йилда 3,3 фоизни, 2014-йилда 3,3 фоизни, 2015-йилда 3,3 фоизни ташкил этган бўлса, 2016- йилда 3,4 фоизни ташкил этиши режалаштирилган. Жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиғи 2013-йилда 11,0 фоизни, 2014йилда 11,0 фоизни, 2015- йилда 10,1 фоизни ташкил этган бўлса, 2016-йилда 10,0 фоизни ташкил этиши режалаштирилган.

Давлат бюджети даромадларидан мол-мулк солиғи ва ресурс тўловлари салмоғи 2013-йилда 15,0 фоизни, 2014-йилда 15,0 фоизни, 2015-йилда 15,9 фоизни ташкил этган бўлса, 2016-йилда 14,3 фоизни ташкил этиши режалаштирилган. Ҳиндистонда конституцион белгиланган бирлашма, давлат, марказий ва давлат ҳокимияти ўртасида солиққа тортиш кўламини гуруҳловчи амалдаги рўйхатларга асосланган солиққа тортиш тизими мавжуд. Унинг тавсифлари Ҳиндистон Конституцияси 7-бандида қуйидагича аниқ рўйхатларга асосан тартибланган • 1-рўйхат. Унион(Бирлашма) рўйхати бўлиб, у фақатгина парламент ҳуқуқ бера оладиган субъектлардан ташкил топган. • 2-рўйхат. Стате(Давлат) рўйхати бўлиб, у фақатгина давлат қонун чиқарувчи ҳокимияти ҳуқуқ бера оладиган субъектлардан ташкил топган. • 3-рўйхат. Cонcуррент(Биргаликдаги) рўйхати бўлиб, у Парламент ҳам, Қонун чиқарувчи ҳокимият ҳам ҳуқуқ бера оладиган субъектлардан ташкил топган. Мамлакатимизда амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотлар, аҳоли бандлигини таъминлаш, даромадини янада ошириш ва ҳаёт сифатини юксалтириш, қулай ишбилармонлик муҳитини яратиш, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларини қўллаб-қувватлаш, бу жараёнда солиқ юкини пасайтиришга қаратилганлиги иқтисодий сиёсатнинг бош мақсади ҳисобланади. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2016-йил 27декабрдаги ПҚ-2699-сонли қарорига мувофиқ, юридик шахслардан олинадиган фойда солиғи ставкаси 2017-йилда 7,5 %ни ташкил этади. 2017-йилда фойда солиғи ставкаси 7,5%ни ташкил этиши ва бу солиқ ставкасининг босқичма-босқич камайтирилиши юридик шахслар ихтиёрида қолувчи маблағлар суммаси кўпайиши кўринишидаги қўшимча инвестиция ресурсларининг юзага келиши ҳамда маблағни тежаш ва уни корхоналар

ихтиёрида қолдириб, уларнинг ўз айланма маблағларини кўпайтириш, ишлаб чиқаришни модернизация қилиш ва технологик янгилаш имконини беради. Даромад Солиғи Қонунига (1961) кўра белгиланган меъёрдан кўп даромадга эга бўлган ҳар бир шахсдан Молия Қонунида белгиланган ставкаларга мувофиқ даромад солиғи ундирилади. Шахслар индивидуал шахсни, ҳинд оилаларини, шахслар гуруҳини, компания, фирма, маҳаллий ҳокимият ва ҳеч қандай гуруҳга мансуб бўлмаган шахсларни ўз ичига олади. Даромад солиғи ҳисобот йилида 1-апрелдан 31-мартгача бўлган даврда ундирилади. 1961- йилда даромад солиғини қуйидаги турлари мавжуд бўлган: • Уй хўжалиги фаолиятидан даромад солиғи; • Тадбиркорлик фаолиятидан даромад солиғи; • Иш ҳақидан даромад солиғи; • Капитал ҳаракатидан олинган фойдадан даромад солиғи; • Бошқа фаолиятдан олинган фойдадан даромад солиги; • Корпорация даромад солиғи. Корпорацияларнинг даромад солиғи йирик компанияларнинг фойдасидан ундирилади. Компаниялардан ундириладиган солиқ турлари 3 та, улар қуйидагилар: 1.Ҳиндистонда доимий рўйхатда турувчи компаниялар индиан c омп ёки назорат ва бошқарув тўлиқ Ҳиндистонда жойлашган компаниялардан олинадиган даромад солиғи. Ҳиндистонда рўйхатдан ўтмаган, яъни Ҳиндистон компанияларига тегишли бўлмаган норезидент компаниялар, бошқарув ва назоратининг маълум қисми Ҳиндистондан ташқарида бўлган компаниялардан Ҳиндистондаги тижорат фаолиятининг фойдасидан олинадиган даромад солиғи. Хорижий компаниялар – компаниянинг назорат ва бошқарув органи

Ҳиндистондан ташқарида жойлашган хорижий компаниялардир. Ҳиндистонда қўлга киритган фойдасидан олинадиган даромад солиғи. Юқоридаги солиқ туридан ташқари компаниялар қуйидаги солиқларни тўлашга тўғри келади. Компаниялар тўлайдиган солиқ турлари: - Энг кам муқобил солиқ (минимум альтернативе тах МАТ). Бу солиқ Ҳиндистонда нол ставкали/солиқдан озод кампанияларни солиққа тортишда самарали фойдаланилмоқда. Бунда кузатилишича кўп компаниялар ҳисоб-китоб дафтарларида кўп миқдордаги фойдалар ва жуда кўп дивидендлар кўрсатилса ҳам, турли имйитозлардан фойдаланган ҳолда оз миқдорда солиқ тўлаганлар ёки тўламаганлар. Шундай қилиб МАТ компанияларнинг даромадидан минимал фоизда солиқ олиниб даромад солиғини такомилаштиришни назарда тутган эди. Дастлаб барча солиқ тўловчилар учун МАТ деб таништирилган солиқ кейинчалик АМТ деб қўлланилди. МАТ дастури фақат корпаратив солиқ тўловчилар учун амал қилади. АМТ эса нокорпаратив солиқ тўловчилар учун. Яъни МАТдан компаниялар фойдаланади, АМТдан эса компаниялардан бошқа солиқ тўловчилар учун мўлжалланган. Иқтисодиётда туб таркибий ўзгаришларни амалга ошириш, модернизациялаш ва диверсификациялаш шароитида жисмоний шахслардан ундириладиган солиқларнинг давлат бюджетининг даромадларидаги салмоғини назарий ва амалий маълумотларга таянган ҳолда ўрганиш муҳим ҳисобланади. Солиқ-бюджет сиёсатида кейинги йилларда жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиғи ставкасининг ўзгариш тенденциясини кузатишимиз мумкин. 2015- йилнинг 1- январидан эътиборан республикамизда 4 поғонали солиқ ставкаларини қўллаш тартиби жорий этилиб, бу жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиғини ҳисоблашда энг кам иш ҳақининг бир бараваригача бўлган энг қуйи поғонадаги миқдорига «0» даражали ставкани қўллаш тартибини назар тутади. Бошқача

айтганда, фуқароларнинг энг кам иш ҳақининг бир бараваригача даромадлари солиққа тортилмайди. Жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиғи ставкаларининг босқичма-босқич пасайтирилиб борилиши Ўзбекистон Республикаси солиқ тизимидаги ислоҳотларнинг энг эътиборли жиҳатларидан бири ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасининг солиқ қонунчилигига кўра жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиғи ставкалари қуйидаги гуруҳларга бўлинади: - жисмоний шахсларнинг иш ҳақи, мукофотлар ва бошқа даромадларига солинадиган табақалашган прогрессив солиқ ставкалари; - жисмоний шахсларнинг дивиденд ва фоиз тариқасида оладиган даромадига солиқ ставкаси (10%); - норезидент жисмоний шахсларнинг даромадларига тўлов манбаида солинадиган солиқ ставкалари (фаолият ва даромад манбаига қараб тегишлича 6%; 10%; 10%; 20%); - имтиёзли солиқ ставкалари. 1998-1999 йилларда жисмоний шахслар даромадларидан солиқ беш поғонали 15%, 25%, 35%, 40% ва 45% шкала бўйича олинган бўлса, 2001- 2014 йиллардан бошлаб учта поғонали шкала бўйича ундирилган. Юқорида таъкидлаб ўтганимиздек, Президентимизнинг 2014- йил 4- декабрдаги ПҚ- 2270сонли қарорига мувофиқ 2015- йил 1- январдан бошлаб жисмоний шахслар олинадиган даромад солиғи 4 поғонали шкала асосида солиққа тортилиши белгилаб қўйилди. Ўзбекистон Республикасининг 2012- йил 25- декабрдаги “Солиқ ва бюджет сиёсатининг 2013- йилга мўлжалланган асосий йўналишлари қабул қилинганлиги, шунингдек, солиқ ҳисоботини тақдим этиш даврийлиги қисқартирилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги ЎРҚ- 343-сонли қонуни ва Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2012- йил 25- декабрдаги ПҚ-1887-сонли қарори билан 2013- йилнинг 1- январидан

бошлаб жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиғи ва қатъий белгиланган солиқ энг кам иш ҳақининг 1- январь ҳолати бўйича ҳисобланиши белгилаб қўйилди. Жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиғи бўйича эндиликда қабул қилинган тартибга кўра, энг кам иш ҳақи миқдори ўзгарганда ҳам жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиғи шкаласи ўзгармайди. Масалан, 2016 -йилнинг 1- январь ҳолатига энг кам иш ҳақи миқдори 130240 сўмга, 2017- йилнинг 1- январь ҳолатига энг кам иш ҳақи миқдори 149775 сўмга тенг. Корпоратив солиқлар соф корпоратив жамғармаларга база сифатида фойдаланилади. Ягона даромад солиғи базаси асосга кўра харажатлардан олдин даромад ҳисобга олинса, баъзи истиснолар ва чегирмалардан ташқари корпоратив даромад солиқлари фақатгина харажатлар амалга оширилгандан кейинги соф фойдадан тўланади. Бунга қўшимча қилиш мумкинки, баъзи чегирмалар капитал йўқотишлар, фаолиятдаги йўқотишлар, капитал инвестицияларининг қадрсизланиши, хайрия бадаллари ва тадқиқот ва ривижланиш харажатлари учун ҳисобга олинади. Бу чегирмалар қандай қилиб ҳисобга олиниши мураккаб масаладир, яъни корпорация қанчалик даражада капитал инвестицияларини қадрсизлантирди. Федерал корпоратив солиқ ставкалари тез суръатларда 15%дан 35%га соф жамғармалар ўсиши била ошди. Федерал корпоратив даромад солиғидан тушумлар ЯИМга нисбатан фоизда ҳар бир ОЭCД давлатидан, Туркияни инобатга олмаганда ҳақиқатда паст бўлади. Кўпчилик штатлар корпоратив даромад солиққа эга шунингдек, гарчи шу яқин йилларда штат даражасида корпоратив даромад солиғининг аҳамияти камайган бўлса-да, 2010-йилда корпоратив даромад солиқлари умумий штат даромадига нисбатан тахминан 5%ни ташкил қилди, икки декадага олдинга нисбатан тахминан бир ярим даражада. Корпоратив даромад солиғидан йиғилган сумманинг умумий миқдорига қўшимча тарзда мамлакатлар бўйича умумий ставка тузилмалари жиҳатидан бу солиқларни солиштириш мумкин. 2010-йилда иккала умуммиллий ва

штат/маҳаллий ҳукумат корпоратив солиқларини инобатга олганда АҚШ корпоратив солиқ ставкалари 39,2% да, ОЭCДнинг бошқа мамлактларидан, 39,5% ставкага эга бўлган Япониядан ташқари, баландроқ эди. Корпоратив даромадни миллий ҳукумат даражасида солиққа тортишни қарайдиган бўлсак, фақатгина Франция (34,4%да) ва Бельгия (34%да) билан АҚШдаги энг юқори (32,7%) ставкадан баланддир. Даромад солиғи солиқ тўловчиларнинг даромадидан ундирилса, мол- мулк солиги унинг мол мулкига нисбатан ундирилади. Мол- мулк солиғи 1957-йилдаги мол-мулк солиғи тўғрисидаги қонун орқали тартибга солинади. Мол-мулк солиғи асосий воситалар қийматига нисбатан ундирилади. Асосий воситалар мол-мулк солиғи тоғрисидаги қонуннинг 2-эа бўлимида таърифи келтирилган. Мол-мулк солиғи қонунда асосий восита ҳисобланган мулк шакллари мавжуд мулкдорлардан ундирилади. Қуйидаги буюмлар асосий воситалар ҳисобланади: Ҳар қандай бино ва иншоотлар ёки тижорат мақсадида ёки меҳмонлар учун уй каби. Яна бу ўз ичига ферма, ҳокимият ва бошқарув органларидан 25 км узоқликдаги фермалар ҳам киради. Қуйидаги бино ва майдонлар бу категорияга кирмайди. • Яшаш учун мўлжалланган уйлар ва компаниялар томонидан ишчиларга ёки узоқ давр мобайнида ишлаган бошқарувчи ва директорларга, йиллик маоши 10 000 000 Рсдан кам бўлган ходимларга берилган уйлар; • Уйлар (турар жой ёки тижорат мақсадида) яъни солиқ тўловчиларнинг биржадаги акцияларнинг бирон- бир кўринишида номоён бўлиши; • Солиқ тўловчига тегишли бўлган тадбиркорлик ёки бошқа фаолият учун мўлжалланган уйлар; • Жорий йилда минимал 300 кун мобайнида фойдаланиладиган яшаҳ учун мўлжалланган уйлар; • Тижорат характердаги ихтиёрий мол-мулклар; • Автомашиналар (солиқ толовчилар томонидан бизнес фаолиятида фойдаланиладиган ҳамда ижарага олинган ёки улуш сифатида қўшилган);

• Тилла буюмлар, мебеллар, кумуш платина ёки ихтиёрий қимматбаҳо металлар таркибадаги шу каби моддалар бўлган қимматбаҳо металлар; Урбан ҳудуд (урбан ер жойлашган жойни англатади), қуйидагилардан бошқалари: бир бинонинг қурилиш амалда бўлган вақт учун ҳеч қандай қонун остида эмас ёки қурилиш тегишли бўлган органининг розилиги билан амалга оширилади, қайсики ҳар қандай ер ёки у сотиб олинган кундан бошлаб икки йил муддат ичида саноат мақсадлари учун солиқ тўловчи томонидан ўтказилган ҳар қандай фойдаланилмаган ҳудудни ёки у сотиб олинган кундан бошлаб 10 йил муддатга акциялари савдо сифатида солиқ тўловчи томонидан ўтказилган. Ер қишлоқ хўжалиги мақсадларида фойдаланиладиган Ҳукумат режаларини амалга ошириш учун фойдаланиладиган қишлоқ хўжалиги ери сифатида таснифланади. аҳолиси 10000 дан кам бўлмаган, юрисдикция ҳокимлигига эга, хабардор майдони қўмитаси, шаҳар майдони қўмитаси, жойлаштириш кенгаши; ҳар қандай жойлаштириш кенгаши маҳаллий чегаралардан қуйидаги масофа оралиғида ўлчанади. 1 дан ортиқ 2 км бўлмаган, аҳолиси 10000 дан ортиқ, 1 лакҳдан ошмайдиган бўлса ИИ майдонининг аҳолиси 1 лакҳдан кўп лекин 10 лакҳдан ошмаган бўлса, 6 кмс дан ортиқ бўлмаган ҳолда ИИИ майдонининг аҳолиси 10 дан ортиқ лакҳс бўлса, ҳудуд 8 км дан ортиқ эмас. Соф бойлик ўз ичига асосий воситаларни олади, одатда, солиқлар қуйидаги ҳолларда бўлади, солиқ тўловчи томонидан солиқлар баҳоланиб активларини куни бўйича тўланади, маълум активларини ўз ичига, солиқ тўловчи учун улар соф бойлик бўлиб киритилган бўлиши керак. Шахслар турмуш ўртоғи билан биргаликда бойлиги тақсимланган, унинг ўғли, хотини, унинг турмуш ўртоғи ёки унинг ўғлининг хотини, аммо бир кишининг, яъни кичик боланинг бевосита ёки кечиктириб бўлмайдиган

фойдаси тақсимотга оширилмайди. Қайтариб ўтказиш остида ўтказилган активлар жараёни соф мол-дунёси харажатлари бўлинади. Фойда солиғи қоидалари; • ҳар бир инсон соф бойлиги 30,00,000 дан ошадиган киши шу солиқни тўлаши керак. • вақтида қайтмаса ёки қайта кўриб чиқиш вақтида олдинги қайси бири баҳолаш йилнинг охиригача ёки баҳолаш тугаганидан олдин бир йил муддат ичида берилиши мумкин. • ой давомида соф бойликларини қайтариб топшириш кечиктирилганда кейинги ой бошида 1 фоиз жарима ундирилади. Даромад солиғи бирмунча янги тушунчадир, аммо қўшимча қилиб айтиш мумкинки, ҳукумат томонидан фойдаланиладиган даромад манбалари учун муҳимдир. 1913-йилда тасдиқланган Конституцияга 16-Ўзгартириш киритиш қисми амалга киритилмагунча АҚШда даромадга солиқ солишга рухсат берилмаган. Шу вақтдан бери, даромад солиғи федерал ҳукумат учун энг асосий даромад манбаига айланди, давлат ва маҳаллий ҳукуматлар учун муҳим манба ҳисобланганлигига қўшимча тарзда айтганда. Анъанавий тарзда ва қулайлик учун, давлат ва маҳаллий даромад солиқлари турли хил ставкалар тузилишига эга бўлса-да, федерал дармад солиғига ўхшаган ҳолда бошқариладиган бўлди. Ушбу бўлим федерал даромад солиқ тизимининг тузилишини тасвирлайди ва давлат ҳамда маҳаллий ҳукуматлар шахсий даромад солиқ тизимларининг қисқача алоҳида хусусиятларини муҳокама қилади. Даромад солиқлари, одатда қуйидаги тузилишга эга: 1. Даромадни ҳисоблаш (агарда федерал даромад солиғи бўлса, белгиланган ялпи даромад ёки АГИ (ингл. аджустед гросс ин c оме)), яъни солиқ базасининг дастлабки ҳисобланиши. 2. Ягона солиқ тўловчилар хусусиятлари сабабли белгиланган ялпи даромаддан қисқартиришлар. Бу чегирмалар (стандард ёки таснифланган) ёки имтиёзлар (солиқ тўловчи ва масъул шахслар учун) шаклида намоён бўлади.

3. Солиқ солинадиган даромад учун солиқ ставкалари талаби (агарда федерал солиқдан ҳисобланган бўлса), яъни АГИ натижасидан чегирмалар ва имтиёзларни айириш. 4. Солиқ кредитлари сабабли тўланган солиқдаги қисқартиришлар, яъни солиқлар тўлашда доллар учун доллар қисқартмалари. Барча мамлакатларда бўлгани каби Ўзбекистон Республикасида ҳам бюджет даромадлари таркибида солиқли даромадларнинг ҳиссаси сезиларли даражада юқорилиги билан ажралиб туради (90% га яқин). Россияда бу кўрсат кич 72%, АҚШда 90%, Қозоғистонда 95% га яқинни ташкил этади. Ушбу солиқл идаромадларни турли даражадаги бюджетлар баланслашганлигини таъминлаш мақсадида бюджетлар ўртасида тақсимлаш муаммосига ўтиш босқичидаги барча давлатлар бюджетлараро муносабатлар тизимини ислоҳқилиш жараёнига дуч келмоқда. Бунга асосий сабаб ханузгача тартибга солувчи солиқларнинг маҳаллий бюджет харажатларини молиялаштиришнинг асосий манбаи бўлиб қолаётганлигидир. Бу бир томондан бюджетлараро муносабатларни ажралмас таркибий қисми бўлса, бошқатомондан самарали бюджетлараро муносабатлар ислоҳотини амалга оширишга тўсқинлик қилиши мумкин. Чунки бундай тартибга солувчи даромадлардан меъёрий ажратмалар ажратиш амалиёти маҳаллий бюджетларни шакллантиришда беқарорлик ва ноаниқликни келтириб чиқариши, маҳаллий бюджетлар солиқ йиғимларини ошириш ҳамда солиқ имкониятларини кенгайтиришга қизиқишини рағбатлантирмаслиги мумкин. Мамлакатда ислоҳотларни амалга ошириш босқичида солиқ ва ваколатларни бюджетлар ўртасида тақсимлаш механизми, бизнинг фикримизча, ўзида янада мураккаб тизим сифатида намоён бўлади. Методология, тамойил ва уни амалга ошириш амалиёти–қийин ва мураккаб жараён бўлибгина қолмай, бюджетлараро муносабатлар тизимини шакллантиришда ўтишбосқичи муаммоларининг кўп қирралигини кўрсатиб

беради. Бундай шароитларда маҳаллий бюджетлар баланслашганлигини таъминлаш ҳамда унинг манбаларини такомиллаштириш янада муҳим аҳамият касб этади. Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетлари баланслаштирилган даромадлар ва харажатларга эга бўлиши лозим. Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетлари тақчиллигига йўл қўйилмайди. Қорақалпоғистон Республикаси ва маҳаллий бюджетлар баланслашганлиги умум давлат солиқларини Ўзбекистон Республикаси республика бюджетидан ҳамда юқоритурувчи бюджетлардан бериладиган меъёрий ажратмалар ва молиявий ёрдамни тақсимлаш ва қайта тақсимлаш ҳисобига амалга оширилади. Ўзбекистон амалиётида умумдавлат солиқларидан тартибга солувчи солиқ сифатида фойдаланилишини кузатишимиз мумкин. Меъёрларни аниқлашда маҳаллий ва умум давлат солиқлари ҳамда тегишли бюджетлар минимал харажатлари прогнози амалга оширилиб, унга мувофиқ ажратмалар меъёри аниқланади. Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳри бюджетларига ажратмалар меъёри ҳар йили Олий Мажлис томонидан давлат бюджети қабул қилингандан сўнг Ўзбекистон Республикаси Президентининг қарори билан тасдиқланади. Туман ва шаҳарлар бюджетларига ажратмалар миқдори ҳам ҳар йили Қорақалпоғистон Республикаси вазирлар кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимларининг қарорлари асосида кўриб чиқилади ва тасдиқланади. Ўзбекистон Республикасининг республика бюджетидан ажратиладиган субвенциялар, ўтказиб бериладиган даромадлар ва дотациялар Қорақалпоғистон Республикаси республика бюджетининг, вилоятлар вилоят бюджетларининг ва Тошкент шаҳри шаҳар бюджетининг даромадлари ҳисобланади. Сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солиқ, тадбиркорлик фаолиятининг айрим турлари бўйича қатъий белгиланган солиқ, Ўзбекистон

Республикасида ишлаб чиқариладиган пиво ва ўсимлик ёғи учун аксиз солиғи Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетлари даромадларига ўтказиб берилади. Халқаро амалиётда солиқ ваколатларини бюджетлар ўртасида тақсимлашнинг 3 та асосий моделидан фойдаланилади. Федератив тизим ҳамда кўп мунитсипиалсубъектларга эга мамлакатлар амалиётида кўп ҳолларда барча 3 та моделдан фойдаланиш кузатилади. Биринчи модель –солиқларни йиғиш бўйича ваколатлар чегараларини ўрнатиш ва уларни маълум ҳукумат даражасига бириктириш. Ўзбекистон амалиётида ушбу моделдан фойдаланилади, расман ҳар бир солиқ тури қайсидир бюджет даражасига бириктирилган, яъни умум давлат ва маҳаллий солиқлар. Таъкидлаш жоизки, деярли барча мамлакатлар бюджетлараро муносабатлар амалиётида ҳудудий ва маҳаллий ҳокимият органларининг маҳаллий солиқларни ўрнатишдаги ваколати чекланганлиги туфайли ушбу моделдан қисман четга чиқиш юз беради, яъни солиққа тортишнинг барча асосий элементлари республика солиқ қонунчилиги асосида аниқланади. Иккинчи модель – солиққа тортиш базасидан биргаликда фойдаланиш. Бумоделдан Россия Федерациясида фойдаланилишини кузатишимиз мумкин. Хусусан, корхона фойдасига солиқ ставкаси 20% ни ташкил этади, унинг 2% даги миқдори Федерал Бюджетга тушиши кўзда тутилган бўлса, қолган 18%иРФ субъектлари ихтиёрида қолади. Учинчи модель бутун мамлакат ҳудудида ягона ставкада солиққа тортиладиган аниқ солиқлардан келиб тушадиган даромадларни турли даражадаги бюджетлар ўртасида меъёрий тақсимлаш. Бунда солиқларнинг бюджетлараро тақсимоти асосида турли хил мезонлар ётиши мумкин: аҳоли сони, бирор-бир ҳудуднинг географик жойлашуви, иқтисодий аҳволи ва ҳ.к. Солиқларни тақсимлаш миқдори ва тартиби турли муддатларга ўрнатилиши мумкин. Умум давлат солиқларининг бир қисми тегишли давлат

органи томонидан ўрнатилган меъёрлар бўйича бюджет тизими бўғинлари ўртасида тақсимланади. Ҳозирги кунда, штатлар ҳамда марказ ўртасидаги фискал ваколатлар конституцияда аниқ ва деярли ҳеч қачон рақобат қила олмайдиган қилиб белгиланган. Марказ ишлаб чиқараётган (инсон истеъмоли учун ишлаб чиқариладиган алкоголли ичимликлар, опиум, наркотиклар ва бошқалардан ташқари) товарлардан солиқ ундириш ваколатига эга, ҳамда ўз вақтида штатлар эса ўша товарлар савдосига солиқ солиш ваколатига эга. Давлатлараро савдоларда эса марказ ҳам солиқ ундириш ваколатига эга бўлади (Савдолардан марказий солиқ), бироқ, солиқ айнан бирор давлат билан бўлган муносабатлар шакллангандагина ушлаб қолинади. Хизматлар бўйича эса, фақатгина марказ якка ҳолда хизмат кўрсатишни солиққа торта олади. Шунга қарамасдан штатлар мамлакатга олиб кирилаётган ёки Ҳиндистондан олиб чиқиб кетилаётган ҳар қандай товарлар савдосига солиқ сола олмайди, бунда марказ ушбу солиқни қўшимча мажбурий божхона йиғимлари шаклида ундириб олади. Ушбу қўшимча мажбурий божхона йиғими аксиз, савдодан солиқ, ҳукумат ҚҚСи ва маҳаллий ишлаб чиқарилган товарлардан ундириладиган бошқа солиқларни баланслаштиради. ГСТни амалиётга жорий этиш, бир вақтнинг ўзида марказ ҳамда штатларнинг ГСТни йиғиб олиш имкониятларини кенгайтириш, Конституцияга ўзгартиришлар киритишни тақозо этади. Марказга ҳамда штатларга ГСТни ундириш учун бир вақтнинг ўзида юрисдикция белгилаш, икки тараф ўртасидаги ГСТни йиғиш тузилмаси, лойиҳалаштириш ва амалиётга татбиқ этишни таъминлай олувчи ноёб институционал механизмни яратишни талаб қилади. Бундай механизм самарали бўлиши учун у конституцион кучга эга бўлиши лозим. Конституциянинг 122-моддасига тузатиш (ўзгартириш). Юқоридаги ва бошқа саволларга жавоб топиш мақсадида 2011-йил 22мартда Лок Сабҳада Конституцияга 115-ўзгартириш киритилди. Айтиб ўтилган тузатиш 15-Лок Сабҳа тугатилгунча амалда бўлди.2014-йил 19-

декабрда эса 16-Лок Сабҳа, Конституцияга 122-ўзгартириш киритилди. Ушбу қонун лойиҳаси маълум турдаги товарлардан ташқари барча товарларни етказиб бериш ва хизмат кўрсатишга ГСТ ундиришни назарда тутади. Солиқ худди икки каррали ГСТ каби марказ ва штатлар ўртасида ўзаро ҳисобланади. Парламент эса давлатлараро савдолар ёки товар ва хизматлар импортидан ГСТ ундиришнинг мутлақ ваколатига эга бўлади. Марказий ҳукумат ГСТга қўшимча тарзда тамаки ва тамаки маҳсулотларига аксиз солиғини солиш ҳуқуқига эга бўлади. ГСТ C аъзоларининг тенг ярми ГСТ C йиғилишларида кворум шакллантира олиши мумкин. ГСТ C йиғилишларида қарорлар жами овозларнинг энг камида 3/4 қисмидан ортиғи берилгандагина қабул қилиниши мумкин. Марказ жами овозларнинг 1/3 қисмини, барча штатлар эса биргаликда умумий овозларнинг 2/3 қисмини бера олади. C ГСТ ва СГСТ орасидаги йиғимларга оид қонун, қоида ва жараёнлар максимал даражада икки тараф ўртасида келишилади. ГСТ ва Марказ-Штат молиявий муносабатлари Ҳозирги кунда, штатлар ҳамда марказ ўртасидаги фискал ваколатлар конституцияда аниқ ва деярли ҳеч қачон рақобат қила олмайдиган қилиб белгилаб қўйилган. Марказ ишлаб чиқарилаётган (инсон истеъмоли учун ишлаб чиқариладиган алкоголли ичимликлар, опиум, наркотиклар ва бошқалардан ташқари) товарлардан солиқ ундириш ваколатига эга, ҳамда ўз вақтида штатлар эса ўша товарлар савдосига солиқ солиш ваколатига эга. Давлатлараро савдоларда эса марказ ҳам солиқ ундириш ваколатига эга бўлади (Савдолардан марказий солиқ), бироқ, солиқ айнан бирор давлат билан бўлган муносабатлар шакллангандагина ушлаб қолинади. Хизматлар бўйича эса, фақатгина марказ якка ҳолда хизмат кўрсатишни солиққа торта олади. Шунга қарамасдан штатлар мамлакатга олиб кирилаётган ёки Ҳиндистондан олиб чиқиб кетилаётган ҳар қандай товарлар савдосига солиқ сола олмайди, бунда марказ ушбу солиқни қўшимча мажбурий божхона йиғимлари шаклида ундириб олади.

Ушбу қўшимча мажбурий божхона йиғими аксиз, савдодан солиқ, ҳукумат ҚҚСи ва маҳаллий ишлаб чиқарилган товарлардан ундириладиган бошқа солиқларни баланслаштиради. ГСТни амалиётга жорий этиш, бир вақтнинг ўзида марказ ҳамда штатларнинг ГСТни йиғиб олиш имкониятларини кенгайтириш Конституцияга ўзгартиришлар киритишни тақозо этади. Марказга ҳамда штатларга ГСТни ундириш учун бир вақтнинг ўзида юрисдикция белгилаш, икки тараф ўртасидаги ГСТни йиғиш тузилмаси, лойиҳалаштириш ва амалиётга татбиқ этишни таъминлай олувчи ноёб институционал механизмни яратишни талаб қилади. Бундай механизм самарали бўлиши учун у конституцион кучга эга бўлиши лозим. Давлат бюджети харажатлари Ҳар бир мамлакатнинг нормал ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий жиҳатдан ривожланиши учун самарали фаолият қилувчи давлат зарур. Давлат жамиятга ва мамлакат фуқароларига зарур товарлар ишлаб чиқариш ва хизматлар кўрсатиш, иқтисодиёт ва ижтимоий тармоқларнинг самарали фаолият қилиши учун меъёрий ва институционал тузилмаларнинг қонуний асосларини яратиш ва шу билан ўз фуқароларининг яшаши ва ишлаши учун моддий ва бошқа шарт-шароитларни яратиб бериш вазифаларини бажаради. Шу вазифалардан келиб чиққан ҳолда давлатнинг асосий функцияси қуйидагилардан иборат:

Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, мамлакат иқтисодий салоҳиятининг ошиб бориши билан давлатнинг куч-қудрати, унинг ўз функциясини кенгайтириб бориш имконияти ортиб боради. Давлат ўз функциясини муваффақиятли бажариши учун, шунингдек, ривожланишнинг ҳар бир босқичида долзарб бўлган стратегик мақсадларни амалга ошириш учун мамлакатда яратилган молиявий ресурсларнинг маълум бир қисмини ўз қўлида тўпламоғи ва мақсадга мувофиқ сарфламоғи объектив заруриятдир. Айнан шу объектив заруриятнинг мавжуд бўлиши давлат бюджети харажатларинингмавжуд бўлишини тақозо этади. Давлат бюджети харажатлари ЯИМнинг қайта тақсимланиши натижасида давлат бюджетида жамланган пул маблағларининг мақсадга мувофиқ қайта Bozor xo’jaligining institutsional asoslarini shakllantiruvchi qonuniy xujjatlarni ishlab chiqish, qabul qilish, amalga oshirish va takomillashtirish Makroiqtisodiy va ijtimoiy - siyosiy barqarorlikni ta’minlash, iqtisodiyotni samarali boshqarish va tartibga solish Asosiy ijtimoiy xizmatlarni moliyalashtirish, aholining muhtoj qatlamlarini ijtimoiy jihatdan qo’llab - quvvatlash Milliy manfaatlarni himoya qilgan holda, jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuv jarayonlarini boshqarish va tartibga solish Davlat boshqaruvini, mamlakat mudofaasi va milliy x avfsizligini ta’minlash Tabiat muhofazasi va ekologik muvozanatni ta’minlash bilan bog’liq chora - tadbirlarni amalga oshirish va sh.k.

тақсимланиши ва ишлатилиши билан боғлиқ бюджет қонунчилиги билан тартибга солинадиган пул муносабатлари йиғиндисидир. Хулоса қилиб айтганда, миллий иқтисодиётни бошқариш ва тарибга солишда, ижтимоий-иқтисодий ривожланишни таъминлашда, ҳар бир даврнинг устувор тараққиёт вазифаларини муваффақиятли бажаришда давлатнинг бошқа иқтисодий инструментлари қатори, давлат бюджети ҳам муҳим аҳамият касб этади ва маълум вазифаларни бажаради. Бюджет харажатларининг таркиби ва тузилиши. Давлатнинг иқтисодиёт ва ижтимоий ҳаётда кечаётган жараёнларга таъсир этиш қуролларидан бир давлат бюджетидир. Давлат бюджет харажатлари орқали жамият талабларига мос равишда пул маблағларини моддий ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш соҳалари ўртасида қайта тақсимланиш жараёнини тартибга солиб туриши, иқтисодиётнинг устивор тармоқларининг ривожланишини рағбатлантириши, илмий-техника тараққиётининг жадаллашувига таъсир кўрсатиши мумкин. Бир сўз билан айтганда, бюджет харажатлари иқтисодиётни ва ижтимоий жараёнларни давлат томонидан бошқариш ва тартибга солишда муҳим восита – дастак бўлиб хизмат қилади. Бюджет харажатлари – давлат ва маҳаллий ҳокимият вазифа ва фаолиятини молиявий таъминлашга йўналтириладиган пул маблағларидир. Бюджет маблағларига эгалик қилувчилар – бюджет маблағларини олувчилар ёки бошқарувчилар бўлган, ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш соҳаларидаги ташкилотлар бюджет харажатлари орқали молиялаштирилади. Шундай қилиб, бюджет харажатлари транзит характерга эга. Бюджетда фақат бюджет харажатларининг миқдори харажатлар моддалари бўйича белгиланади, бевосита харажатларни эса бюджет олувчилар амалга оширадилар. Бундан ташқари дотациялар, субвенциялар, субсидиялар ва бюджет ссудалари воситасида бюджет тизими даражалари бўйича бюджет маблағларини қайта тақсимлаш бюджет орқали амалга ошади. Бюджет харажатлари асосан қайтариб олинмайдиган характерга эга. Фақат бюджет кредитлари ва бюджет ссудалари қайтариладиган асосда берилиши мумкин.

Харажатлар тузилмаси йил учун тасдиқланадиган бюджетда бевосита кўрсатилади ва бюджет даромадлари каби иқтисодий вазиятга, ижтимоий устуворликларга боғлиқ бўлади. Иқтисодий мазмунига кўра давлат бюджети харажатлари – давлатнинг марказлашган пул фондини тақсимлаш ва ишлатиш билан боғлиқ иқтисодий муносабатлардир. Бюджет харажатларининг турлари хилма-хил бўлиб, бир қатор омилларга боғлиқ: • давлатнинг табиати ва функциясига; • мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланганлик даражасига; • бюджетнинг иқтисодиёт ва хизмат кўрсатиш соҳа-тармоқлари билан алоқаларининг кўламига; • давлатнинг маъмурий-ҳудудий тузилишига; • бюджет маблағларини тақдим этиш шаклларига ва бошқалар. Бу омиллар таъсири остида ҳар қандай давлатнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишнинг ҳар бир босқичидаги бюджет харажатлари таркиби ва тузилиши шаклланади. Масалан, агар давлатнинг асосий эътибори иқтисодиёт тармоқларини давлат томонидан қўллаб-қувватлашга қаратилган бўлса, унда бюджет харажатлари таркибида йирик инвестицияларни давлат ресурслари ҳисобидан молиялаштириш харажатлари устун бўлади. Давлатнинг асосий эътибори жамиятдаги ижтимоий муаммоларни ҳал қилишга, аҳолини ижтимоий ҳимоялашга, ижтимоий дастурларни амалга оширишга қаратилган бўлса, харажатлар таркибида ижтимоий мақсадлардаги харажатлар ортиб боради. Ўз иқтисодий мазмунига қараб бюджет харажатлари жорий ва капитал харажатларга бўлинади. Бюджетнинг жорий харажатлари– бюджет харажатларининг бир қисми бўлиб, давлат ҳокимияти органларининг, маҳаллий ўз-ўзини бошқариш органларининг, бюджет ташкилотларининг жорий фаолиятини таъминлашга, давлат томонидан қуйи поғонадаги бюджетлар ва иқтисодиётнинг айрим

тармоқларига маблағ ажратиш, дотациялар, субвенциялар ва субсидиялар шаклида ёрдам кўрсатиш учун ажратилади. Бюджетнинг капитал харажатлари – бюджет харажатларининг инновация ва инвестиция фаолиятини таъминлайдиган қисми ҳисобланади. Унга тасдиқланган инвестиция дастурига мувофиқ ишлаб турган ёки янгидан ташкил қилинадиган корхоналар, ташкилотлар ва муассасаларга инвестициялар учун мўлжалланган харажатлар киради. Бу харажатлар инвестиция мақсадлари учун бюджет кредитлари тарзида бериладиган маблағлар, капитал таъмирлаш харажатлари ва кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш билан боғлиқ бошқа харажатлардан иборат. Давлат бюджетининг харажат қисми қуйидагилардан иборат: • ижтимоий соҳа ва аҳолини ижтимоий қўллаб-қувватлаш харажатлари; • нодавлат нотижорат ташкилотларини ва фуқаролик жамиятининг бошқа институтларини давлат томонидан қўллаб-қувватлаш харажатлари; • иқтисодиёт харажатлари; • марказлаштирилган инвестицияларни молиялаштириш харажатлари; • давлат ҳокимияти ва бошқаруви органларини сақлаб туриш харажатлари; • судларни, адлия ва прокуратура органларини сақлаб туриш харажатлари; • фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларини сақлаб туриш харажатлари; • бошқа харажатлар. Давлат бюджетининг харажат қисми таркибида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг, Қорақалпоғистон Республикаси республика бюджетининг, вилоятлар вилоят бюджетларининг ва Тошкент шаҳри шаҳар бюджетининг захира жамғармалари ҳисобга олинади. Ўзбекистон Республикасининг республика бюджетидан қуйидаги харажатлар амалга оширилади:

1) ижтимоий соҳа ва аҳолини ижтимоий қўллаб-қувватлаш харажатлари, шу жумладан: - мактабгача таълим, умумий ўрта таълим, ўрта махсус, касб-ҳунар таълими, олий таълим, олий ўқув юртидан кейинги таълим, мактабдан ташқари таълим, кадрларнинг малакасини ошириш ва уларни қайта тайёрлаш муассасалари, болалар уйлари, таълим муассасаларини ахборот-услубий жиҳатдан таъминлаш муассасалари, вазирликлар ва идоралар тасарруфидаги таълим муассасалари, бошқа ёрдамчи муассасаларни сақлаб туриш, шунингдек қонун ҳужжатларида Ўзбекистон Республикасининг республика бюджетидан молиялаштирилиши назарда тутилган таълим тизими тадбирларининг харажатлари; - республика шошилинч тиббий ёрдам маркази, ОИТСга қарши курашиш республика маркази, Давлат санитария-эпидемиология назорати, карантин ва ўта хавфли инфекциялар профилактикаси, Саломатлик ва тиббиёт статистикаси институти, илмий-тадқиқот институтлари ва олий ўқув юртларининг клиникалари, қон қуйиш хизмати ва суд-тиббиёт экспертизаси республика муассасалари, республика вазирликлари ва идоралари тасарруфидаги бошқа даволаш-профилактика муассасалари ҳамда ёрдамчи ташкилотларни сақлаб туриш, шунингдек қонун ҳужжатларида Ўзбекистон Республикасининг республика бюджетидан молиялаштирилиши назарда тутилган хизматлар ҳақини тўлаш харажатлари; - қонун ҳужжатларига мувофиқ айрим тоифадаги фуқароларга тиббий хизматлар кўрсатилганлиги учун республика ихтисослаштирилган марказлари харажатларининг ўрнини қоплаш (субсидиялар); - қабул қилинган давлат дастурларига мувофиқ фуқароларнинг соғлиғини сақлаш тадбирларини амалга ошириш харажатлари; - республика вазирликлари ва идоралари тасарруфидаги маданият, жисмоний тарбия ва спорт муассасаларини сақлаб туриш, теле- ва радиодастурлар яратиш ҳамда уларни тарқатишга доир хизматлар таъминоти ва уларга ҳақ тўлаш, ҳукуматнинг алоҳида қарорларига кўра оммавий

ахборот воситаларини сақлаб туриш, кино- ва видеомаҳсулотлар яратиш, маданий мерос объектларида реставрация ишларини бажариш, тасдиқланган календарь режаларга мувофиқ маданият ва спортни ривожлантириш бўйича қонун ҳужжатларида Ўзбекистон Республикасининг республика бюджетидан молиялаштирилиши назарда тутилган мақсадли тадбирлар харажатлари; - фундаментал, амалий тадқиқотлар ва инновация ишларининг давлат илмийтехник дастурлари доирасида грантлар бўйича амалга ошириладиган илмий-техник лойиҳалар, ноёб илмий объектларни ва фанга хизмат кўрсатувчи муассасаларни сақлаб туриш, илмий лойиҳалар экспертизасини ўтказиш ҳамда қонун ҳужжатларига мувофиқ Ўзбекистон Республикасининг республика бюджети ҳисобидан амалга ошириладиган фанга доир алоҳида тадбирлар харажатлари; - давлат архивларини сақлаб туриш харажатлари; - республика вазирликлари ва идоралари тасарруфидаги уруш ҳамда меҳнат фахрийлари учун пансионатлар ва санаторийларни, аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш муассасаларини сақлаб туриш, шунингдек қонун ҳужжатларида Ўзбекистон Республикасининг республика бюджетидан молиялаштирилиши назарда тутилган, аҳолини ижтимоий муҳофаза қилишга доир мақсадли тадбирлар харажатлари; - давлат мукофотлари, давлат пул мукофотлари билан тақдирланганлиги муносабати билан бир йўла бериладиган давлат пул мукофотлари ва мукофотларини тўлаш харажатлари; - болаликдан ногиронларга ва бола туғилганда бериладиган нафақаларни, қонун ҳужжатларида айрим тоифадаги шахсларга белгиланган компенсацияларни тўлаш учун ваколатли органга маблағлар ажратиш харажатлари; - Чернобил АЭС ҳалокати оқибатларини тугатишда иштирок этган шахсларни ва радиация-ядро объектларида ҳарбий хизматни ўтаган пенция ёшидаги шахсларни ижтимоий қўллаб-қувватлаш, айрим тоифадаги

шахсларга қонун ҳужжатларида белгиланган имтиёзлар ва компенсацияларни тўлаш харажатлари; 2) давлат грантлари, субсидиялар ва ижтимоий буюртма шаклида нодавлат нотижорат ташкилотлари ва фуқаролик жамиятининг бошқа институтлари фаолиятини давлат томонидан қўллаб-қувватлаш харажатлари; 3) иқтисодиёт харажатлари, шу жумладан: - қишлоқ ва сув хўжалиги соҳасидаги республика назорат органларининг харажатлари, сув, қишлоқ, ўрмон хўжалиги харажатлари, қишлоқ хўжалиги экинлари зараркунандаларига қарши курашиш муассасаларининг хизматларига ҳақ тўлаш ва уларни сақлаб туриш харажатлари; - ҳосилдорлиги паст ерларда давлат эҳтиёжлари учун қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштирувчи фермер хўжаликларини молиявий қўллаб- қувватлаш харажатлари; - қишлоқ хўжалиги товар ишлаб чиқарувчилари томонидан тўланадиган ягона ер солиғи бўйича тушумларга мувофиқ бюджетдан ажратиладиган маблағлар ва Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги Суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш жамғармасининг ҳар йили тасдиқланадиган асосий параметрлари доирасида бюджетдан ажратиладиган мақсадли маблағлар; - қонун ҳужжатларида Ўзбекистон Республикасининг республика бюджетидан молиялаштирилиши назарда тутилган стандартлаштириш ва сертификатлаштириш, топография-геодезия, картография ва кадастр, шунингдек геология қидирув ишлари, давлат шаҳарсозлик кадастрини юритиш харажатлари, чегарадош давлатларга ҳақ эвазига ердан фойдаланиш тўлови, гидрометеорология хизмати муассасаларини сақлаб туриш харажатлари; - атроф муҳит ва ландшафтнинг муҳофаза қилинишини, биологик хилмахилликнинг ҳимоя қилинишини таъминлаш билан боғлиқ харажатлар; 4) республика вазирликлари, давлат қўмиталари ва идоралари буюртмачи бўлган марказлаштирилган инвестицияларни молиялаштириш харажатлари;

5) давлат ҳокимияти ва бошқаруви органларини сақлаб туриш харажатлари, шу жумладан: Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарини; Ўзбекистон Республикаси Президенти девонини; Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасини; Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссиясини; Ўзбекистон Республикаси Конституциявий судини; Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (омбудсман) котибиятини; қонун ҳужжатларида Ўзбекистон Республикасининг республика бюджети маблағларидан сақлаб турилиши назарда тутилган давлат бошқаруви органларини; Ўзбекистон Республикасининг чет эллардаги муассасаларини сақлаб туриш харажатлари; 6) судларни, адлия ва прокуратура органларини сақлаб туриш харажатлари; 7) Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг захира 8) жамғармасини шакллантириш харажатлари; 9) бошқа харажатлар. Ўзбекистон Республикасининг республика бюджетидан: • Қорақалпоғистон Республикаси бюджетига, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетларига субвенциялар, ўтказиб бериладиган даромадлар ва дотациялар; • давлат мақсадли жамғармаларига бюджет ссудалари ва дотациялар; • юридик шахсларга бюджет ссудалари ва кредит линиялари ҳамда чет давлатларга кредитлар белгиланган тартибда ажратилиши мумкин. Қорақалпоғистон Республикасининг республика бюджети, вилоятларнинг вилоят бюджетлари ва Тошкент шаҳрининг шаҳар бюджетидан қуйидаги харажатлар амалга оширилади:

1) ижтимоий соҳа ва аҳолини ижтимоий қўллаб-қувватлаш харажатлари, шу жумладан: - умумий ўрта таълим, ўрта махсус, касб-ҳунар таълими, мактабдан ташқари таълим, педагог кадрлар малакасини ошириш ва қайта тайёрлаш, бошқа ёрдамчи ва услубий таълим муассасаларини сақлаб туриш харажатлари; - болалар уйлари, давлат болалар шаҳарчаларини сақлаб туриш, қонун ҳужжатларида Қорақалпоғистон Республикасининг республика бюджетидан, вилоятларнинг вилоят бюджетлари ва Тошкент шаҳрининг шаҳар бюджетидан молиялаштирилиши назарда тутилган таълим тизимидаги ёрдамчи хизматлар ва мақсадли тадбирлар харажатлари; - Республика шошилинч тиббий ёрдам маркази филиалини, кўп тармоқли ва ихтисослаштирилган тиббиёт марказларини, ихтисослаштирилган касалхоналар ва диспансерларни, туғруқхоналар ва акушерлик мажмуаларини, тиббий ташхис қўйиш ва давлат санитария- эпидемиология назорати марказларини, қон қуйиш хизмати ва суд-тиббиёт экспертизаси муассасаларини, Саломатлик ва тиббиёт статистикаси институти филиалини, ҳудудий соғлиқни сақлашни бошқариш органлари тасарруфидаги бошқа даволаш-профилактика муассасалари ва ёрдамчи ташкилотларни сақлаб туриш, шунингдек қонун ҳужжатларида Қорақалпоғистон Республикасининг республика бюджети, вилоятларнинг вилоят бюджетлари ва Тошкент шаҳрининг шаҳар бюджетидан молиялаштирилиши назарда тутилган хизматларга ҳақ тўлаш харажатлари; - қабул қилинган давлат дастурларига мувофиқ фуқароларнинг соғлиғини сақлаш тадбирларини амалга ошириш харажатлари; - ҳудудий маданият ва спортни бошқариш органлари тасарруфидаги маданият, жисмоний тарбия ва спорт муассасаларини сақлаб туриш, шунингдек маданият ва спортни ривожлантиришга доир мақсадли тадбирларни амалга ошириш харажатлари;

- Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликлари тасарруфидаги архивларни сақлаб туриш харажатлари; - Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликлари тасарруфидаги қариялар ва ногиронларнинг интернат-уйлари, пансионатлари ва санаторийлари, ногиронларни реабилитация қилиш марказларини, бошқа муассасаларни сақлаб туриш харажатлари, шунингдек аҳолини ижтимоий муҳофаза қилишга доир мақсадли тадбирлар харажатлари; - шаҳар йўловчилар транспорти ташувчиларининг йўловчиларни ва багажни чекланган тарифлар бўйича ташиш, шунингдек алоҳида тоифадаги фуқароларни имтиёзли ташиш хизматларини кўрсатиш билан боғлиқ зарарларнинг ўрнини қоплаш харажатлари; 2) иқтисодиёт харажатлари, шу жумладан: - қишлоқ хўжалиги соҳасида ҳудудий назорат органларини сақлаб туриш, шу жумладан ҳайвонлар касалликларига қарши курашувчи муассасалар хизматларига ҳақ тўлаш, шунингдек ерларни рекультивация қилиш ишларини бажариш; - уй-жой-коммунал хўжалиги объектларида таъмирлаш ишларини олиб бориш; - сув йўлларининг айрим техник участкаларини сақлаб туриш; - аҳоли пунктларини ободонлаштириш; - шаҳарларнинг, бошқа аҳоли пунктларининг кўчаларини ва хўжаликлараро қишлоқ автомобиль йўлларини таъмирлаш, шунингдек айрим ташкилотлар харажатлари; - қонун ҳужжатларида назарда тутилган ўрмон хўжалигини сақлаб туриш харажатлари; 3) Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликлари буюртмачи бўлган марказлаштирилган инвестицияларни молиялаштириш харажатлари;

4) маҳаллий давлат ҳокимияти ва бошқаруви органларини, шу жумладан: Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгесини; Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, Қорақалпоғистон Республикаси вазирликлари, давлат қўмиталари ва идоралари, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликлари, уларнинг бошқармалари ва бўлимларини сақлаб туриш харажатлари; 5) Қорақалпоғистон Республикаси республика бюджетининг, вилоятлар вилоят бюджетларининг ва Тошкент шаҳри шаҳар бюджетининг захира жамғармаларини шакллантириш харажатлари; 6) давлат ёки жамоат эҳтиёжлари учун ер участкаларининг олиб қўйилиши муносабати билан юридик ва жисмоний шахсларга этказилган зарарнинг ўрнини қоплаш харажатлари; 7) Қорақалпоғистон Республикаси республика бюджетининг, вилоятлар вилоят бюджетларининг ва Тошкент шаҳри шаҳар бюджетининг маблағлари ҳисобидан молиялаштириладиган ташкилотлар ва тадбирларнинг харажатлари. Қорақалпоғистон Республикасининг республика бюджетидан, вилоятларнинг вилоят бюджетларидан ва Тошкент шаҳрининг шаҳар бюджетидан туманлар ва шаҳарлар бюджетларига бюджет ссудалари, дотациялар, субвенциялар ва ўтказиб бериладиган даромадлар ажратилиши мумкин. Туманлар ва шаҳарлар бюджетларидан қуйидаги харажатлар амалга оширилади: 1) ижтимоий соҳа ва аҳолини ижтимоий қўллаб-қувватлаш харажатлари, шу жумладан: - туманлар (шаҳарлар) халқ таълими муассасалари фаолиятини услубий жиҳатдан таъминлаш ва ташкил этиш бўлимларини, шунингдек улар тасарруфидаги мактабгача таълим, умумий ўрта таълим, мактабдан ташқари таълим муассасаларини сақлаб туриш ҳамда қонун ҳужжатларида туманлар

ва шаҳарлар бюджетларидан молиялаштирилиши назарда тутилган таълим тизимидаги тадбирлар харажатлари; - туманлар (шаҳарлар) тиббиёт бирлашмалари тасарруфидаги даволашпрофилактика муассасаларини ҳамда давлат санитария- эпидемиология назорати туман, шаҳар муассасаларини сақлаб туриш харажатлари; - қабул қилинган давлат дастурларига мувофиқ фуқароларнинг соғлиғини сақлаш тадбирларини амалга ошириш харажатлари; - туманлар (шаҳарлар) маданият ва спорт ишлари бўлимлари тасарруфидаги маданият, жисмоний тарбия ва спорт муассасаларини сақлаб туриш, шунингдек маданият ва спортни ривожлантиришга доир мақсадли тадбирлар харажатлари; - фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари томонидан кам таъминланган оилаларга тайинланадиган ҳамда тўланадиган ижтимоий нафақалар ва моддий ёрдам ҳамда табиий офатлардан жабрланган оилаларга моддий ёрдам, уйда ижтимоий ёрдам кўрсатиш, Чернобил АЭС ҳалокати оқибатларини тугатишда иштирок этган шахсларни ва радиация-ядро объектларида ҳарбий хизматни ўтаган пенция ёшидаги шахсларни ижтимоий қўллаб-қувватлаш харажатлари; 2) иқтисодиёт харажатлари, шу жумладан: - ветеринария лабораториялари ва ҳайвонлар касалликларига қарши курашиш станцияларини сақлаб туриш; - шаҳарларнинг ва бошқа аҳоли пунктларининг кўчаларини, шунингдек хўжаликлараро қишлоқ автомобиль йўлларини таъмирлаш; - уй-жой-коммунал хўжалиги объектларида таъмирлаш ишларини олиб бориш; - аҳоли пунктларини ободонлаштириш харажатлари; 3) туман ва шаҳар ҳокимликларини ҳамда уларнинг бўлимларини сақлаб 4) туриш харажатлари; 5) фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларини сақлаб туриш

6) харажатлари; 7) бошқа харажатлар, шу жумладан қонун ҳужжатларида туманлар ва шаҳарлар бюджетларидан молиялаштирилиши назарда тутилган айрим ташкилотлар ва тадбирларнинг харажатлари. Давлат бюджети харажатлари таркибида ижтимоий соҳа ва аҳолини ижтимоий ҳимоялаш харажатларининг изчил равишда ортиб бораётганлиги давлатимиз томонидан кучли ижтимоий сиёсатнинг молиявий асослари шакллантирилаётганлигидан далолатдир . Давлат бюджети харажатларининг таркибидаги ижтимоий - маданий тадбирлар харажатлари йил сайин ошиб борган . Кейинги 4 йил мобайнида жами бюджет харажатларининг таркибида ижтимоий соҳага қилинаётган харажатлар 59 фоиздан ортиқроқни ташкил этган . Ушбу ҳолат жаҳондаги барча давлатлар орасида энг юқори кўрсаткични ташкил этадики , ўз навбатида , республикамизда изчил амалга оширилаётган ижтимоий ислоҳотларнинг узоқ , стратегик аҳамиятга эга эканлигидир . Шунингдек , ушбу харажатларнинг ўсиб бориши билан бирга , уларнинг давлат бюджети харажатларидаги энг юқори салмоқни ташкил этмоқда . 1-жадвал Мақсадли фондларсиз давлат бюджети харажатларининг таркиби Ko’rsatkichlar 2013 yil 2014 yil 2015 yil 2016 yil (prognoz) mlrd. so’m % mlrd. so’m % mlrd. so’m % mlrd. so’m % Davlat budjeti xarajatlari, milliard so’m 26312 100 31582 100 37967,7 100 42721,3 100 Ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llabquvvatlash xarajatlari 15573 59,2 18873 59,7 22457,0 59,1 25299,3 59,2 Iqtisodiyot xarajatlari 2791 10,6 3385 10,7 4119,7 10,1 4507,6 10,6 Markazlashgan 1300 4,9 1500 4,7 1800 4,7 2100 4,9

investitsiyalarni moliyalashtirish Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, sud organlari xarajatlari 825 3,1 1000 3,1 1199,9 3,1 1324 3,1 Boshqa xarajatlar 5813 22,0 6903 21,8 8391,1 22,0 9490,4 22,2 Давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари, суд органлари фаолияти учун харажатлар жами харажатлар таркибида 2013-2016 йилларда жами бюджет харажатлари 3,1 фоизни ташкил этмоқда. Иқтисодиётга давлат томонидан таъсир кўрсатиш воситалари ичида давлат бюджетининг иқтисодий мақсадлардаги ҳаражатлари алоҳида ўрин эгаллайди. Бу туркум харажатларга қуйидаги харажатлар киради: • иқтисодиёт харажатлари • марказлашган инвестицияларни молиялаштириш харажатлари. Иқтисодиёт тармоқларига йўналтирилган харажатлар камайиб бориш тенденциясига эга. Лекин бу харажатларни молиялаштиришдан бутунлай воз кечиш ҳам мақсадга мувофиқ эмас. Ҳатто тараққий топган бозор шароитида ҳам давлат маблағларини жалб қилишни талаб қиладиган соҳалар, тармоқлар, тадбирлар мавжуд бўлади. Давлат бюджетининг харажатлари таркибида марказлашган инвестицияларни молиялаштиришга мўлжалланган харажатлари алоҳида ўрин эгаллайди ва давлатнинг стратегик мақсадларини, яъни иқтисодиётнинг ҳал қилувчи, устувор ҳисобланган тармоқлари бўлган – нефть, энергетика, ғалла етиштириш, пахтани қайта ишлаш саноати кабиларни қўллаб- қувватлашга йўналтирилмоқда. Бу харажатлар бюджет харажатларининг 2016 йилда ўртача 4,9 фоизини ташкил қилади. Умуман, давлат бюджетидан иқтисодиёт харажатлари асосан қишлоқ ва сув хўжалиги тармоғида фаолият юритувчи хўжалик субъектларини

молиявий қўллабқувватлашга йўналтирилмоқда. Шу орқали аграр тармоқда фаолят юритувчи корхоналарни ва хусусан, фермер хўжаликларининг барқарор фаолиятини давлат томонидан қўллаб-қувватлаш учун зарур шарт- шароитлар яратиб берилмоқда. 1-жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, иқтисодиёт харажатлари эса 2013 йилда 2791 млрд. сўмни ташкил этган бўлиб, жами бюджет харажатларида 10,6 фоизни ташкил этган. 2016 йилга келиб ушбу харажатларнинг жами давлат бюджети харажатларидаги салмоғи 10,6 фоизни ташкил этмоқда. Лекин, ушбу харажатлар номинал мазмунда ўсиб борган. Марказлаштирилган инвестицияларни бюджетдан молиялаштириш учун 2013 йилда 1300 млрд. сўмни, 2014 йилда 1500 млрд. сўмни, 2015 йилда 1800 млрд. сўмни ва 2016 йилда 2100 млрд. сўмни ташкил этмоқда. Бу, ўз навбатида, ҳозирги кунда амалга оширилаётган иқтисодиётни модернизация қилиш ва янгилаш, инновацион технологияларни кенг жорий қилиш билан боғлиқ йирик ва стратегик аҳамиятга эга бўлган лойиҳаларни молиялаштиришда бюджет инвестицияларининг ҳам аҳамияти юқорилигидан далолат беради. Давлат бюджетидан қишлоқ хўжалигини молиявий қўллаб-қувватлаш тизими қуйидаги йўналишларда амалга оширилмоқда: – Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги тасарруфидаги сув хўжалиги ташкилотлари томонидан истеъмол қилинадиган электр-энергияси тўловларига харажатлар; – Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги Суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш фондига мақсадли ажратмалар; – ҳосилдорлиги паст ерларда давлат эҳтиёжлари учун қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқарувчи фермер хўжаликларини молиявий қўллабқувватлаш учун мақсадли маблағлар. Давлат бюджетидан иқтисодиётни қўллаб-қувватлаш учун харажатлари таркибида Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги тасарруфидаги сув хўжалиги ташкилотлари томонидан истеъмол қилинадиган электр-энергияси тўловлари

жами бюджет харажатлари таркибида 2013 йилда 3,5 фоизни, 2014 йилда 3,4 фоизни ва 2015 йилда 3,3 фоизни ташкил этган. 2016 йилда эса, 3,3 фоизни ташкил этиши режалаштирилган. 2- жадвал Давлат бюджетининг иқтисодиёт харажатлари таркиби, жамига нисбатан фоизда Кўрсаткичлар 2013 йил 2014 йил 2015 йил 2016 йил (прогноз) Давлат бюджети харажатлари 100 100 100 100 Иқтисодиётга ажратилган харажатлар 10,6 10,7 10,1 10,6 Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги тасарруфидаги сув хўжалиги ташкилотлари томонидан истеъмол қилинадиган электренергияси тўловлари 3,5 3,4 3,3 3,3 Молия вазирлиги ҳузуридаги Суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш фондига мақсадли ажратмалар 0,8 0,9 0,8 0,9 Ҳосилдорлиги паст ерларда давлат эҳтиёжлари учун қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқарувчи фермер хўжаликларини молиявий қўллаб- қувватлаш учун мақсадли маблағлар 0,8 0,9 0,6 0,6 Бошқа харажатлар 5,7 5,8 6,1 2,1 Ўзбекистон Республикаси Биринчи Президентининг 2007 йил 29 октябрдаги «Ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Фармонига мувофиқ “Суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини 2008-2012 йилларда яхшилаш бўйича чора-тадбирлар дастури” ишлаб чиқилган. Ушбу дастур доирасида махсус фонд ташкил этилган бўлиб, ушбу фонд маблағларини шакллантиришга бюджетдан харажатлар амалга оширилмоқда. Ушбу фондга

ажратмаларнинг 2016 йилдаги миқдори жами бюджет харажатларига нисбатан 0,9 фоизни ташкил этган. “Ҳосилдорлиги паст бўлган ерларда давлат эҳтиёжлари учун пахта хом ашёсини етиштирувчи қишлоқ хўжалиги корхоналарини молиявий қўллабқувватлаш тартиби тўғрисида”ги Низомда давлат бюджетидан ажратиладиган маблағлар қуйидаги йўналишларда сарфланиши кўзда тутилган: • фермер хўжаликларининг солиқлар ва мажбурий тўловлар бўйича қарздорликлари, бошқа жорий мажбуриятлари, асосий махсулотларни этиштириш учун моддий-техника ресурслар ва кўрсатилган хизматлар учун қарзларини тўлашга; • келгуси йил ҳосили учун сотиб олинадиган ресурслар ва кўрсатиладиган хизматлар учун олдиндан тўловларга; • ерларни мелиоратив ҳолатини яхшилаш тадбирларини ва хўжаликнинг ишлаб чиқариш фаолияти билан боғлиқ бошқа харажатларини молиялаштиришга йўналтирилади. Ушбу харажатларнинг жами бюджет харажатларидаги салмоғи 2016 йилга келиб 0,6 фоизни ташкил этмоқда. Умумий тенденцияда пасайиш кузатилаётган бўлса-да, номинал мазмунда унинг ўсиб бораётганлиги кузатилмоқда. Инвестициявий молиялаштириш ва халқаро чегаралар орқали ўтадиган капитал оқимлари иқтисодчилар ва ҳукуматнинг эътибор қаратадиган асосий кўрсаткич бўлиб қолишда давом этади. Глобаллашув атамаси устида ҳанузгача баҳслар давом этмоқда ва у ҳақида аниқ бир тугал хулосага келинмаган. Тарихан, бошқа мамлакатлар ишлаб чиқариш салоҳиятини белгилашда инвестициялар сезиларли ўринга эга бўлган. Бирор компания ёки инвестицияловчи банклар гуруҳининг хориждаги бирорта ишлаб чиқариш соҳасига инвестиция киритиши, инвестиция киритилган мамлакатнинг ишлаб чиқариш салоҳиятини оширган ва инвестор инвестиция қилган маблағини тезда қайтариб олиб чиқиб кетиши осонлик билан ҳал этиб бўлмайдиган

масалага айланган. 1980йилларнинг охирида жисмоний капиталдан фарқли равишда, акция ва облигация каби молиявий инструментларга халқаро трансакциялар ҳажми сезиларли даражада ўсди. 1990-йиллардаги Осиё ва ривожлананаётган бозорлардаги инқирозларнинг тезлашишининг асосий сабабларидан бири инвесторларга ўзлари киритган сармояларни тезда қайтариб олиш имконини берувчи савдога оид молиявий инструментларга қилинган хорижий инвестициялар ҳажми билан боғлиқ эди. 2007йилдаги юзага келган бозор инқирози Қўшма Штатларга жиддий даражада такрорланмади. Бироқ, Португалия, Италия, Греция ва Испания каби бошқа мамлакатлар инвесторлар мазкур мамлакатлар молия бозорларидан ўзларининг портфель инвестицияларини олиб чиқиб кетганлиги сабабли қаттиқ босимни бошдан кечирдилар. Савдо балансида юз бераётган ҳаракатларнинг муҳимлиги бу ҳаттиҳаракатлар иқтисодиётни молиялаштирилишида қанчалик даражада иштирок этаётганлиги билан белгиланади. ХИХ аср ўрталаридан 1980- йилларнинг ўрталаригача бўлган даврда АҚШ иқтисодиёти мамлакатнинг ички манбаалари ҳисобига молиялаштирилган. Миллий жамғармалар хорижда амалга оширилган миллий жамғармалар ўртасидаги ижобий салдо сабабли миллий инвестицияларни маблағ билан таъминлаш учун этарли бўлган. Истеъмол товарларига уй хўжаликларининг сарфларининг ортиши, жамғаришнинг қисқариши, давлат бюджети дефицити ҳолатида, иқтисодиётни инвестициялашни ташқи манбаалар ҳисобидан молиялаштиришга мажбур бўлинди. АҚШ иқтисодиётининг муҳим қисми ички жамғармалар ҳисобидан эмас, балки хорижий инвестициялар орқали молиялаштирилди. Бу хорижий инвестициялар АҚШ ҳудудидаги, бироқ АҚШнинг иқтисодиётининг ўзига тегишли бўлмаган хорижий активлар бўйича келажакдаги даъволарни ўзида ифодалайди. Қўшма Штатларда саноат акция ва облигацияларини чиқариш орқали, давлат қарзини истисно қилган ҳолда, хорижий инвестицияларни жалб этиш орқали молиялаштириш иқтисодиётни кенгайтириш учун фойдали бўлган

бўларди. Бу ҳолада, АҚШ давлат қарзи ҳисобига инвестициялаш АҚШ нинг ички ишлаб чиқариш салоҳиятини оширмади, балки бу эрда молиявий таъминланиш учун ҳукуматнинг эҳтиёжлари билан инвестициявий молиялаштириш учун саноат эҳтиёжлари ўртасида рақобпт юзага келади. Макроиқтисодий нуқтаи назардан, бюждет дефицитини бундай ташқи молиялаштириш, келгусида АҚШ давлат сектори қарзларининг хорижий кредиторларига тўловларни амалга ошириш учун АҚШ товар ва хизматларининг катта қисмини узоқ вақт давомида хорижда сотишга мажбур бўладиган вазиятни юзага келтиради. Бу миқдор АҚШ истеъмоли ёки инвестиция учун мавжуд бўлмайди. Шундай қилиб, савдо баланси, шунингдек умумий тўлов баланси беқарорлиги, федерал ҳукумат бюджет дефицити билан чамбарчас боғлиқдир. 1990 йиллар охиридаги АҚШ даги жадал иқтисодий ўсиш бу фикрни тасдиқлади. Федерал бюджет 1998-йилда балансга эриша олди. Бунда АҚШ ҳукумати нафақат бюджет дефититситини молиялаштириш учун узоқ муддатли қимматли қоғозлар чиқаришга эҳтиёж сезмади, балки уч йил ичида бюджетнинг профитсит қисмига Ғазначилик амалда олий жинсдаги қарзларини қайтариб сотиб олди. ХХ аср охирига келиб, дефицитни қоплаш учун хорижий қарздан фойдаланиш муаммоси ўз долзарблигини йўқотиб бораётган эди, бироқ 2002 йилнинг бошларида яна йирик бюджет дефицитининг юзага келиши, федерал бюджет камомадини қоплаш учун хорижий инвесторлар ролини ошириб юборди. Бунинг устига Америка Қўшма Штатларида уй маиший жамғариш даражаси нисбатан паст даражада эканлиги қайд этилди. АҚШ иқтисодиётида хорижий инвестицияларнинг ўсиб бориши мамлакат иқтисодиётига нисбатан хорижликларда ишонч борлигини ифодалайди. 2011- йилдаги бозор парокандалиги юзага келганда, АҚШ иқтисодиётига инвесторларнинг ишончи бошқа мамлакатларга қараганда мутлоқ устунликда бўлмаган бўлса ҳам нисбатан кучлироқ бўлди, шу даврда бошқа мамлакатларда АҚШдагига қараганда нисбатан кам инвестицион

қарорлар амалга оширилди . Хорижий инвесторлар АҚШ Ғазначилиги банкноталарини уларга белгиланган фоиз ставкалари ва рисклардан ҳимояланганлиги учун инвестиция киритиш учун энг мақбул вариант деб ҳисоблашди. АҚШ Конгресси 2011 йилда имкон қадар жаҳон молия бозорларида тўловларини ўз вақтида тўлаш учун АҚШ нинг имкониятлари даражасида контсернлар ташкил қилиш орқали давлат қарзлари миқдорининг ошиб боришини тўхтатмай туришига қарамасдан, АҚШ ҳукумати юридик нохушликларга дуч келишди, давлат бюджети дефитсини қисқартириш учун қарзларнинг ошириб борилишига боғлиқ равишда келишувга эришилди. Таълим харажатлари. Мустақил Ўзбекистонда таълимтизими 1992 йили юлида мустақил Ўзбекистоннинг “Таълим тўғрисида”ги Қонуни қабул қилиниши билан ислоҳ этила бошланди. Мазкур қонунга кўра таълим-тарбияда миллий ва умуминсоний қадриятлар, тарихий тажриба, халқимизнинг узоқ йиллар давомидаги илмий ва маданий анъаналари ҳамда жамият ривожининг истиқболлари асос қилиб олинди. Ушбу қонун асосида 1997 йилга қадар республикамиз бўйича таълим муассасалари янгича асосда ислоҳ этила бошланди. Бу йилларда “Мактабгача тарбия”, “Умумий ўрта таълим”, “Мактабдан ва синфдан ташқари тарбиявий ишлар”, “Ёшлар сиёсатига оид” каби қатор контсепциялар ва дастурлар яратилди. Бугунги кунда биз бу соҳада еришган ютуқларимиз мустақиллик йилларида қабулқ илинган “Таълим тўғрисида”ги Қонун ва Кадрлар тайёрлаш Миллий дастурини тўлалигича амалиётга тадбиқ этилишининг натижаси эканлигини эътироф этишимиз керак бўлади. Ўзбекистан Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги қонунида давлатимизда таълимнинг ушбу шакллари белгиланган:

Кадрлар тайёрлаш миллий дастурининг асосий йўналишлари ва амалга ошириш босқичлари 1-расмда келтирилган. Бугунги кунда Кадрлар тайёрлаш миллий дастури ёш авлодга узлуксиз таълим бериш ва уни тарбиялаш жараёнин ияхлит қамраб оладиган ягона таълим мажмуи ҳисобланади. Бунда таълим тизимининг ҳар бир бўғини алоҳида ўрин ва масъулиятга эгадир. Дастурни тўлиқ амалга ошириш, қўйилган вазифаларга еришиш анашу бўғинларнинг ҳолати ва ривожланиш даражасига, уларнин гўзаро уйғунлигига боғлиқдир. Таълим – Бу жамиятнинг стратегиc ресурси ва давлат ҳамда жамият қурилишида муҳим устуворлик, бутун таълим тизимининг ҳар бир босқичини бошқаришда давлат этакчи рол ўйнайди. maktabgacha ta`lim umumiy o`rta ta`lim o`rta maxsus kasb - hunar ta`limi oliy ta`lim oliy ta`limdan keyingi ta`lim malaka oshirish va kadrlarni qayta tayyorlash maktabdan tashqari ta`lim

1-расм. адрлар тайёрлаш миллий дастурининг асосий йўналишлари ва босқичлари Таълим тизими устидан давлат раҳбарлиги, аввало, қуйидагиларда намоён бўлади: • таълим тизими мақсадларини аниқлашда; • унинг ривожланишини тартибга солувчи меъёрий ҳуқуқий асосларни ишлаб чиқишда; • ресурслар билан таъминлаш ва молиялаштиришнинг бошқа манбаларини аниқлашда; • қўйилган мақсадларга еришиш жараёни устидан мониторингни амалга оширишда. Кадрлар тайёрлаш Миллий дастурида базавий ҳисобланмиш халқ таълими, яъни бошланғич таълимни ривожлантириш ва уни жаҳон стандартлари талабларига жавоб берадиган даражага этказиш, Asosiy yo ‘ nalishlari - maktabgacha va umumiy ta’limni takomillashtirish ; - o`rta maxsus ta’limni kasbiy oqilona tashkil etish; - ta`limni boshqarish va moliyalashtirishni yaxshilash; Asosiy bosqichlari Kadrlar tayyorlash milliy dasturi I - bosqich - 1997 - yillar2001 II - bosqich - 2001 - yillar2005 III - bosqich - 2006 yil va keyingi yillar

бошланғич таълимда илғор чет эл технологияларини қўллаш, унинг моддий техник базасини яхшилаш ҳамда ўқитувчи ходимларнинг моддий рағбатлантиришни кучайтириш каби вазифалар ҳам белгиланган. Бугунги кунда Кадрлар тайёрлаш миллий дастури ёш авлодга узлуксиз таълим бериш ва уни тарбиялаш жараёнини яхлит қамраб оладиган ягона таълим мажмуи ҳисобланади. Бунда таълим тизимининг ҳар бир бўғини алоҳида ўрин ва масъулиятга эгадир. Дастурни тўлиқ амалга ошириш, қўйилган вазифаларга эришиш ана шу бўғинларнинг ҳолати ва ривожланиш даражасига, уларнинг ўзаро уйғунлигига боғлиқдир. Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури гамувофиқ, таълим бир неча босқичларни қамраб олувчи узлуксиз жараён сифатида қаралади (2расм): Yosh Ta’lim muassasasining turi Ta’lim bosqichlari (darajalari) 25 va unda n yuqor i Katta ilmiy-xodim izlanuvchilar va mustaqil izlanuvchilar institutlari (3 yil davomida) Oliy ta’limdan keyingi ta’lim 24 Oliyta’limningkasbiy dasturlari Magistratura (2 23 (tibbiyot, o’qishmuddati 12 yilgacha) yildankambo’lmagan) Oliyta’lim 22 Umumiyoliyta’limdast urlari (4 yildankambo’lmagan)21 20 19 18 Akademiklitsey (o’qishmuddati 3 yil) Kasb-hunarkolleji (o’qishmuddati 3 yil) O’rtamaxsus, kasbhunarta’limi17 16 15 Umumiyo’rtamaktab (o’qishmuddati 5 yil) Umumiyo’rtata’lim14 13 12 11 10 Boshlang’ichmaktab9 8

(o’qishmuddati 4 yil)7 6 II bosqich Maktabgachata’lim5 4 3 I bosqich 2 2-расм. Ўзбекистон Республикасида узлуксиз таълим босқичлари Олий таълим икки босқични қамраб олади: бакалавриат ва магистратура; - олий ўқув юртидан кейинги таълим; - малака ошириш ва кадрларни қайтат айёрлаш; - мактабдан ташқари таълим. Бюджет кодексига мувофиқ, мактабгача таълим муассасалари харажатлари республика ва маҳаллий бюджетлардан амалга оширилиши белгиланган. Ўзбекистон Республикасида мактабгача тарбия муассасалари фаолиятини тартибга солувчи муҳим меъёрий ҳужжатлардан бири Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2007 йил 25 октябрдаги “Мактабгача таълим соҳасидаги норматив ҳуқуқий ҳужжатларни тасдиқлаш тўғрисида” ги 255-сон қарори асосида тасдиқланган “Ўзбекистон Республикасида давлат мактабгача таълиммуассасаси тўғрисида Низом” дир. Мазкур Низом Ўзбекистон Республикасида мактабгача таълим тизимини такомиллаштириш, унинг узлуксизлигини, шунингдек Кадрлар тайёрлаш миллий дастури вазифалари самарали амалга оширилишини таъминлаш мақсадида ишлаб чиқилган ҳамда давлат мактабгача таълим муассасалари фаолиятини тартибга солишдан иборатдир. Мактабгача таълим муассасаси ўз фаолиятида Ўзбекистон Республикаси Конст итуцияси ва қонунларига, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг қарорлари ва бошқа ҳужжатларига, Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармонлари, қарорлари ва фармойишларига, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар

Маҳкамасининг қарорлари ва фармойишларига ҳамда ўз уставига амал қилади. Давлат мактабгача таълим муассасаларини молиялаштириш манбаларини қуйидаги 3-расмда кўришимиз мумкин. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 3 сентябрдаги “Бюджет ташкилотлари харажатларини молиялаштириш тартибини такомиллаштириш тўғрисида” ги 414-сон қарори давлат бюджети ҳисобига маблағ билан таъминланадиган тармоқларда иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш, бюджет ташкилотларини маблағ билан таъминлаш механизмини такомиллаштириш, бюджет маблағларидан самарали ва аниқ фойдаланиш мақсадида қабул қилинган. 3-расм. Давлат мактабгача таълим муассасаларини молиялаштириш манбалари У қуйидагиларни назарда тутади: Byudjet mablag ‘ lari Boshqa jismoniy va yuridik shaxslarning ixtiyoriy ehsonlari hamda maqsadli badallari Davlat maktabgacha ta`lim muassasalarini moliyalashtirish manbalari Byudjetdan tashqari mablag ‘ lar Qonun hujjatlarida taqiqlanmagan b oshqa manbalar

- бюджет маблағларидан тежаб, самарали ва аниқ фойдаланиш ҳамда бюджет интизомини мустаҳкамлаш учун бюджет ташкилотлари раҳбарларининг мустақиллигини кенгайтириш ва масъулиятини ошириш; - бюджетдан маблағ олувчи ташкилотларни маблағ билан таъминлаш механизмини соддалаштириш ва бюджет маблағларидан фойдаланишда юқори натижаларга еришиш мақсадида мавжуд маблағларни оқилона тақсимлаш учун шарт-шароитлар яратиш; - бюджет ташкилотлари ходимлари меҳнатини рағбатлантириш, улар фаолияти самарадорлигини ошириш ва кадрларнинг ўрнашиб қолиши учун шартшароитлар яратиш. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2009 йил 18 майдаги “Халқ таълими муассасалари харажатларини молиялаштириш механизмини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида” ги 139-сон қарори халқ таълими муассасаларини молиялаштириш механизмини янада такомиллаштириш, молиявий-иқтисодий масалаларни ҳал этишда мактабгача таълим муассасаларининг мустақиллигини кенгайтириш ва масъулиятини ошириш мақсадида қабул қилинган. Мазкур қарорга мувофиқ, маҳаллий бюджетлардан молиялаштириладиган мактабгача таълим муассасаларига, уларда бухгалтер лавозимини киритган ҳолда босқичма-босқич юридик шахс мақоми берилиши кўзда тутилган. Шу билан бирга, мактабгача таълим муассасаларининг мудирларига ва бухгалтерларига ҳудудий молия органларининг халқ таълими муассасаларини молиялаштириш бўлимлари билан биргаликда қуйидаги функцияни амалга ошириш юклатилди: • педагог ходимларни тарификациялашни ҳисобга олган ҳолда мактабгача таълим муассасаларининг харажатлар сметасини ва штатлар жадвалини тузиш ва уларни молия органларида рўйхатдан ўтказиш; • белгиланган тартибда рўйхатдан ўтказилган харажатлар сметасини, шужумладан товарлар (ишлар, хизматлар) етказиб бериш юзасидан шартномаларни фақат Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги Ғазначилигининг ҳудудий бўлинмалари орқали ижро этиш ва тузиш;

• мактабгача таълим муассасаларида ўз вақтида жорий тўловларни амалга ошириш, ишҳақи, нафақалар ва уларга тенглаштирилган тўловларни ҳисоблаб чиқиш ва тўлаш; • тасдиқланган штатларга, сметаларга ва молия интизомига қонун ҳужжатларига мувофиқ қатъий риоя қилинишини таъминлаш. Умумтаълим муассасалари фаолиятини методик ва ташкилий жиҳатдан таъминлашни янада такомиллаштириш мақсадида 2011 йил 1 мартда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг «Халқ таълими ҳудудий органларит узилмасинитакомиллаштириштўғрисида» ги 52сонқарориқабулқилинди. Мазкур қарорга кўра, Халқ таълими туманлар (шаҳарлар) бўлимлари ҳамда улар ҳузурида фаолият кўрсатувчи методик кабинетлар, таълим стандартлари мониторинги бўлимлари (шўбалари), ўқувчиларни касбга йўналтириш ва психологик-педагогик диагностика марказлари негизида, улардаги мавжуд ходимлар сонини ўртача 5,0 фоизга қисқартирган ҳолда халқ таълими муассасалари фаолиятини методик таъминлаш ва ташкил этиш туман (шаҳар) бўлимлари ташкил этилди. Халқ таълими муассасалари фаолиятини методик таъминлаш ва ташкил этиш туман (шаҳар) бўлимларининг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат: - идоравий мансублигидан ва мулкчилик шаклларидан қатъи назар, мактабгача, умумий ўрта ва мактабдан ташқари таълим муассасалари фаолиятини мувофиқлаштириш ва улар томонидан давлат таълим стандартларига риоя этилиши юзасидан мониторингни амалга ошириш; - мактабгача, умумий ўрта ва мактабдан ташқари таълим, таълим муассасаларида ўқув-тарбия ишларини методик таъминлашни ташкил этиш, ўқувтарбия жараёнига ўқитишнинг замонавий ва илғор шаклларини, энг янги педагогик ва ахборот технологияларини, - маънавий-ахлоқий тарбиялашнинг самарали шакл ва методларини жорий этиш;

- таълим муассасалари томонидан улар ҳузурида ташкил этилган замонавий моддий-техника базасидан, шу жумладан ўқув-лаборатория асбоб- ускуналари, компьютер техникаси, мебеллар ва жиҳозлардан самарали фойдаланилишини таъминлаш; - ўқувчиларнинг касбга йўналтирилишини ва психологик-педагогик диагностикасини, васийликни, болалар ва ўсмирларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилишни, улар билан, шу жумладан ижтимоий ночор болалар билан доимий иш олиб боришни ташкил этиш. Мактабгача таълим муассасаларининг жон бошига режалаштириш тизимига ўтишгача бўлган даврда ушбу усулнинг умумий ўрта таълим тизимида тажрибадан ўтиши ўзининг ижобий натижаларини берди. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2009 йил 22 декабрдаги ПҚ-1245- Сон қарори бир нафар тарбияланувчига харажатларнинг базавий меъёрларидан келиб чиққан ҳолда мактабгача тарбия болалар муассасалари бюджетинир эжалаштириш ва харажатларини молиялаштиришнинг янги тартибини жорий этиш тўғрисидаги 19 бандини бажариш мақсадида 2010 йил учун мактабгача таълим муассасаларида бир нафар тарбияланувчига харажатларни нг базавий нормативларини аниқлаш тартиби тўғрисида Низом ишлаб чиқилди ва у билан м актабгача таълим муассасалари бюджетини ҳисоблашнинг янги тартиби ўрнатилди. Ушбу ҳужжатда бир нафар тарбияланувчини тарбиялаш харажатларининг ҳудудлар (вилоятлар), мактабгача таълим муассасаситурлари (4 - 5, 9 - 10,5 соатли) кесимидаги базавий нормативлари, шунингдек, боғча ва ясли гурухларидаги болаларни овқатлантиришнинг молиявий меъёрлари келтирилган. Бу меъёрлар асосида Низомда берилган формула бўйича мактабгача таълим муассасасининг умумий бюджети ҳисоблаб чиқарилади. Ҳар кейинги йил (2011 ва 2012 йиллар) учун харажатларнинг янги базавий нормативлари ишлаб чиқилди ҳамда Молия ва Халқ таълими вазирликларининг қўшма қарорлари билан тасдиқланди.

“2012 йил учун давлат мактабгача таълим муассасаларида бир нафар тарбияланувчига хараж атларнинг базавий нормативларини аниқлаш тартибит ўғрисидаги Низом” га мувофиқ ҳарбир давлат мактабгача таълим муассасасига ажратиладиган бюджет мабла ғларининг умумий ҳажми қуйидаги формула асосида амалга оширилади: BS = (N 1 /K 1 )*BN3 1 +(N 2 /K 2 )*BN3 2 +N 1 *P c +N 2 *P ya + (N 1 +N 2 )*BN3 3 buyerda: BS – мактабгача таълим муассасаси бюджети; BN3 1 - Бир нафар боғча тарбияланувчисини тарбиялаш харажатларининг базавий нормативи; BN3 2 - бир нафар ясли тарбияланувчисини тарбиялаш харажатларининг базавий нормативи; BN3 3 - МТДМнинг бошқа харажатлари ( ИВ гуруҳ ) бўйича бир нафар тарбияланувчига харажатларнинг базавий нормативи ; N 1 - боғча гуруҳларида тарбияланувчилар сони; N 2 - ясли гуруҳларида тарбияланувчилар сони; K 1 - боғча гуруҳлари бўйича коэффитсиэнт; K 1 = N 1 /(N 1 *20); N 1 - боғча гуруҳлари сони; K 2 – ясли гуруҳлари бўйича коэффитсиэнт; K 2 = N 2 /(N 2 *15); N 2 – ясли гуруҳлари сони; P c – бюджет бўйича бир нафар боғча ёшидаги тарбияланувчи овқати учун ажратилган маблағ миқдори; P ya – бюджет бўйича бир нафар ясли ёшидаги тарбияланувчи овқати учун ажратилган маблағ миқдори. Мактабгача таълим муассасаларида бир нафар тарбияланувчига харажатларнинг (миқдори ҳар бюджет йили учун бюджет соҳаси ходимлари иш хақи ҳажмининг оширилиши ҳамда муассасалар томонидан истеъмол қилинадиган товарлар ва хизматлар нархи, тарифларининг ўзгаришига

боғлиқ ҳолда қайта кўриб чиқиладиган ва ўрнатиладиган) базавий нормативларига қуйидаги харажатлар киритилган: • тарбиячилар, маъмурий хўжалик ва ёрдамчи ҳодимлар меҳнатига хақ тўлаш харажатлари, ходимларни моддий рағбатлантириш фонди, • Ўзбекистон Республикасининг амалдаги меъёрий ҳужжатларига мувофиқй агона ижтимоий тўлов (2014 йил учун меҳнатга хақ тўлаш фондининг 25 фоизи); • давлат мактабгача таълим муассасасини сақлаш билан боғлиқ бошқа харажатлар (коммунал хизматлар, жорий таъмирлаш, озиқ-овқат маҳсулотларини сотиб олиш, чиқимга оид материаллар ва х.к.). Шунингдек, Харажатларнинг базавий нормативларига айрим турдаги харажатлар миқдори (тегишли йил учун бюджет кўрсаткичларида назарда тутилган) бўйича индексация суммалари ҳам киритилган. Давлат мактабгача таълим муассасасида бир нафар тарбияланувчига харажатлар нинг базавий нормативларига ҳар бир давлат мактабгача таълим муассасаси эҳтиёжларидан келиб чиққан ҳолда белгиланадиган, ҳудудий молия ва халқ таълими органлари томонидан тасдиқланадиган, манзилли рўйхатларга мувофиқ ажратиладиган қуйидаги харажатлар киритилмайди: • кўмир сотиб олиш ва етказиб бериш; • барча турдаги коммунал хизматлар истеъмолини ўлчайдиган ҳисоблагичлар сотиб олиш ва ўрнатиш; • асосий воситалар сотиб олиш; • капитал таъмирлаш. Мактабгача таълим муассасаси фаолияти учун зарур бюджет маблағлари миқдори биз юқорида кўриб чиққан усул бўйича аниқланади. Ушбу маблағлар муассасанинг харажатлар сметасига киритилади ва режалаштириш жараёнида сметанинг харажат гуруҳлари бўйича тақсимланади. Соғлиқни сақлаш харажатлари. Маълумки, тиббий хизматлар анча қиммат турадиган неъмат бўлиб, ҳар бир киши ўз ҳаёти давомида истеъмол

қилиши мумкин бўлган тиббий хизматга ҳақ тўлаш учун қанча маблағ йиғиб қўйиш лозимлигини аввалдан билмайди. Лекин бир гуруҳ фуқаролар бирлашиб, ёки бутун бир жамият бу мақсадга мўлжалланган маблағни жамғариши мумкин. Шу муносабат билан соғлиқни сақлаш тизимини аралаш молиялаштириш шаклига ўтиш масаласи ислоҳотларнинг марказида турган масала сифатида қаралиши мумкин. Маълумки, тиббий хизматлар бир қатор ўзига хос хусусиятларга эга. Булар қуйидагилар: • Тиббий хизматларнинг кўпчилиги ижтимоий неъмат хисобланади, шунингдек, улар “ташқи эффект” хусусиятига эга; • Тиббий хизматларга бўлган эҳтиёж ҳамда уларнинг оқибатлари доимо ноаниқлик билан боғлиқ; • Информацион асимметриянинг мавжудлиги. Мана шу ўзига хосликларнинг мавжудлиги давлатнинг соғлиқни сақлаш тизимига аралашувини тақозо қилади. Давлатнинг соғлиқни сақлаш соҳасидаги мажбуриятлари сифатида қуйидагиларни айтиб ўтиш лозим: • Давлат даромадлари шаклланишининг барқарорлигини таъминлаш орқали соғлиқни сақлаш сектори учун ресурсларнинг мамлакат миқёсида сафарбар этилишини таъминлаш; • Турли мулк шаклларидаги тиббиёт муассасалари фаолиятининг меъёрий-ҳуқуҳий базасини яратиш; • Аҳолига давлат томонидан кафолатланган базавий тиббий хизматлар пакетига кирган асосий тиббий хизматларни тақдим этиш ва уларни молиялаштириш юзасидан жавобгарлик; • Тиббий хизматларнинг сифат стандартларини жорий қилиш ва уларга риоя этилишини назорат қилиш; • Ижтимоий жиҳатдан ҳимояга муҳтож аҳоли қатламларига тиббий хизматлар кўрсатиш ва уларни молиялаш ва ш.к.

Жаҳон тажрибасидан шуни кузатиш мумкинки, тиббий хизматларни молиялаш харажатлари бир қанча манбалардан қопланиши мумкин, яъни соғлиқни сақлаш секторини молиялаштиришнинг асосий манбалари қуйидагилар: • Давлат бюджети; • Мажбурий ижтимоий (тиббий) суғурта; • Хусусий тиббий суғурта; • Тўғридан-тўғри тўловлар (истеъмолчиларнинг тиббий хизматларни сотиб олишдаги харажатлари). Молиялаштиришнинг ҳар бир манбаси ўзига хос хусусиятларга эга, жумладан: 1. Давлат бюджети:  Бюджетдан молиялаштириш тиббиёт муассасаларининг ишлаб чиқариш қувватлари асосида амалга оширилади;  Ижтимоий адолат таъминланади;  Барча аҳоли учун бир хил ҳажмдаги хизматлар кафолатланади;  Бошқариш ва назорат қилиш учун нисбатан оддий ва арзон;  Молиялаштириш тизими мақбул ва қулай. 2. Мажбурий ижтимоий (тиббий) суғурта:  Ижтимоий адолатнинг таъминланиши;  Барча аҳоли учун бир хил ҳажмдаги хизматларнинг кафолатланиши;  Маблағларни тўплаш ва мижозларни ҳимоя қилиш учун харажатларнинг ортиб бориши;  Иш берувчилар томонидан норозилик келиб чиқишининг мумкинлиги. 3. Хусусий тиббий суғурта:  ажратмаларнинг аксарият ҳолларда истеъмолчиларнинг тўлаш қобилиятига эмас, уларнинг эҳтиёжига боғлиқлиги;  табақалашган тиббий ёрдам дастурларининг амал қилиши;  харажатлар ҳажмининг ошиб бориши;

 бутун соғлиқни сақлаш тизимини қўллаб-қувватлаш учун маблағларнинг этарли эмаслиги; 4. Тўғридан-тўғри тўловлар:  адолатли эмаслиги;  рискларни умумлаштирмаслиги ва кенг тақсимлаш имкониятига эга эмаслиги;  бутун тизимни этарли ресурслар билан таъминлай олмаслиги. Ўзбекистонда соғлиқни сақлаш харажатлари ҳозирги кунга қадар асосан давлат бюджети ҳисобидан молиялаштирилиб келинмоқда. Бу маблағларнинг ҳам қарийб 65-70 фоизи ходимларнинг иш ҳақига сарф этилмоқда. Шунга қарамасдан, соҳа ходимларини моддий рағбатлантириш, соҳанинг моддий- техник базасини мустаҳкамлаш, янги техника ва технологияларни жорий қилиш учун асосан бюджет маблағларининг ўзи, давлат ресурсларининг чегараланганлиги боис, этарли эмаслигини амалиёт исботлаб турибди. Шунинг учун ҳам соғлиқни сақлашни ислоҳ қилишнинг долзарб йўналишларидан бири – тармоқни молиялашнинг кўп каналли тизимини жорий этиш эканлиги эътироф этилди. Узоқ йиллар мобайнида давлат бюджетининг ижтимоий соҳаларни молиялаштиришда ягона манба бўлиб келганлиги ҳеч кимга сир эмас. Соғлиқни сақлаш тизими ҳам классик ижтимоий соҳа сифатида бир неча ўн йилликлар давомида тўлиғича бюджетга қарам соҳа бўлиб келган. Ҳозирги кунда ҳам давлат соғлиқни сақлаш тизими харажатларининг аксарият қисмини молиялашга бюджет маблағлари сафарбар этилмоқда. Хусусан, солиқни сақлаш соҳасига ажратилган бюджет маблағлари давлат бюджетидан амалга оширилган жами харажатларнинг: Соғлиқни сақлаш муассасалари аҳолига тиббий хизматларни тақдим этувчи ташкилотлар тизимини ташкил қилади. Бу муассасаларни қуриш, мавжудларини сақлаш, моддий-техникавий жиҳатдан таъминлаш, кадрлар масаласини ҳал қилиш кабилар тарихан давлат маблағлари эвазига амалга оширилиб келинган. Соғлиқни сақлаш тизимининг жорий ва капитал

харажатларини молиялаштиришда давлат бюджетининг аҳамияти ҳали ҳам катта. Давлат бюджетининг ижтимоий-маданий соҳаларни сақлаш харажатлари таркибида соғлиқни сақлаш харажатлари халқ таълимидан кейин 2-ўринни эгаллайди. Соғлиқни сақлаш муассасалари бўйича энг катта ўринни касалхоналар, иккинчи амбулатория поликлиника муассасалари, шунингдек, тез ва шошилинч тиббий ёрдам муассасалари эгаллайди. Соғлиқни сақлашга қилинадиган харажатларни уларнинг иқтисодий мазмуни ва муассаса турларига кўра тўрт асосий гуруҳга бирлаштириш мумкин: • Амбулатория-поликлиника муассасалари, санитария-эпидемиология назорати хизмати ва бошқа муассасалар; • Умумий профилли стационар тиббиёт муассасалари ва бошқалар; • Ихтисослаштирилган стационар муассасалар; • Шошилинч ва тез тиббий ёрдам марказлари, тез ёрдам станциялари. Давлат тиббиёт ва фарматсевтика муассасалари гуруҳлари: И. Амбулатория-поликлиника муассасалари, санитария-эпидемиология назорати хизмати ва бошқа муассасалар: 1. Қишлоқ врачлик пунктлари ва уларнинг филиаллари (бўлимлари) 2. Шаҳарлардаги поликлиникалар (болалар поликлиникасидан ташқари) 3. Стационар ўринлари бўлмаган диспансерлар 4. Скрининг - марказлар 5. Республика болалар ва ўсмирлар репродуктив соғломлаштириш маркази 6. Саломатлик институти ва унинг филиаллари 7. Санитария-эпидемиология назорати хизмати муассасалари (республика, вилоят, шаҳар ва туман санитария-эпидемиология назорати марказлари, карантин ва ўта хавфли инфекциялар профилактикаси маркази ва унинг филиаллари, дезинфекция станциялари) 8. Тиббиёт статистикаси бюроси

ИИ. Умумий профилли стационар тиббиёт муассасалари ва бошқалар: 9. Илмий-текшириш институтлари ва олий тиббиёт ўқув юртлари клиникалари 10. Республика касалхоналари, тиббиёт-санитария қисмлари 11. Республика (вилоят, шаҳар) перинатал маркази 12. Вилоят, шаҳар ва туман касалхоналари, жумладан, туғруқхоналар, туғруқхона мажмуалари 13. Шаҳар ва туман марказий касалхоналари, қишлоқ участка 14. касалхоналари 15. Суд-тиббий экспертиза бюроси ва унинг филиаллари 16. Патологоанатомик марказлар ва уларнинг филиаллари 17. Қон қуйиш станциялари 18. Санаторийлар ИИИ. Ихтисослаштирилган стационар муассасалар: 18. Ихтисослаштирилган касалхоналар, клиникалар, диспансерлар ва марказлар: 19. Сил касалликлари 20. Юқумли касалликлар 21. Онкологик касалликлар 22. Тери-таносил касалликлари 23. Эндокринологик касалликлар 24. Руҳий касалликлар 25. Руҳий-асаб касалликлари 26. Наркологик касалликлар 27. Республика нейрохирургия, онкология (жумладан хоспислар), аллергология, суяк хасталиги ва жароҳат оқибатларини даволаш, йирингли хирургия ва қандли диабет асоратларини даволаш, болалар ортопедияси тиббиёт марказлари

28. Физиатрия ва пулмонология, эпидемиология, микробиология ва юқумли касалликлар, вирусология, эндокринология ва паразитология илмийтадқиқот институтлари клиникалари 29. ОИТСни даволаш маркази ва унинг филиаллари 30. Болалар касалхоналари ва поликлиникалари 31. Болалар уйлари 32. Лепрозорийлар ИВ. Шошилинч ва тез тиббий ёрдам марказлари, тез ёрдам станциялари: 25. Республика шошилинч тиббий ёрдам маркази - унинг вилоятлардаги филиаллари, туманлар (шаҳарлар) марказий касалхоналаридаги шошилинч тиббий ёрдам бўлимлари 26. Тез тиббий ёрдам станциялари Ижтимоий соҳалар фаолиятини режалаштиришнинг бир неча ўн йилликлар давомида шаклланган тартибларга мувофиқ, соғлиқни сақлаш муассасалари фаолиятини режалаштириш одатда қуйидаги босқичларда амалга оширилади: Аҳоли сони ва аҳолининг тиббиёт муассасасидаги ўринларга эҳтиёж меъёрлари асосида тиббий муассасанинг ишлаб чиқариш қувватлари (у ёки бу профиль йўналишлари бўйича ўринлар - койкалар сони) ни аниқлаш; Мазкур муассаса учун ўрнатилган намунавий штат нормативлари бўйича зарур штат нормативлари сонини ҳисоблаб топиш; Койкалар сони ва тузилиши (терапевтик, хирургик, неврологик) га кўра иш ҳажмини режалаштириш; Штатлар жадвали, ишлаб чиқариш қувватлари ва койкалар ишининг кўрсаткичлари (койка-кунлар сони) га асосланиб тиббиёт муассасасини сақлаш учун молиявий ресурсларга бўлган эҳтиёжни аниқлаш. Демак, соғлиқни сақлаш соҳасидаги ҳар бир муассасанинг иши оператив тармоқ кўрсаткичлари, масалан: • касалхоналардаги ўртача йиллик ўринлар сони (жами ва ўринлар профиллари бўйича),

• бир йилда ўринларнинг ишлаш кунлари сони, • ўрин-кунлар миқдори, • барча тоифадаги ходимлар бўйича ўртача йиллик штатлар бирлиги сони, • амбулатория-поликлиникаларда врач қабуллари (касални кўриш) сони билан тавсифланади. Харажатларни режалаштиришда шу нарса муҳимки, даволаш- профилактика муассасаси аҳолига тиббий ёрдамни асосан икки шаклда кўрсатади. Касалхонага муқим ётқизиб «стационар» (турғун) даволаш ва амбулатория-поликлиникада ёрдам кўрсатиш. Турғун даволаш муассасаларининг асосий кўрсаткичларидан бири - ўрин-кунлар сони бўлса, амбулатория-поликлиника муассасасининг асосий кўрсаткичини врач лавозимлари сони ва врач қабуллари сони ташкил қилади. Шунга қараб харажатларни ҳисоблаш усули танланади. Касалхонанинг жорий сақлаш харажатларини ҳисоблашда ўринларнинг ўртача йиллик сони асос қилиб олинади. Бу миқдор янги ўринлар очилиши муддатларига қараб қуйидаги формула билан аниқланади: o ’ r = b + ( o - Kb )/ O бу ерда: Кўр - ўринларнинг ўртача йиллик сони; Kb - йил бошидаги ўринлар сони; Ko - йил охиридаги ўринлар сони; O - янгидан очилган (ташкил этилган) ўринларнинг ишлаш ойлари сони. Албатта, барча давлат тиббиёт муассасалари харажатлари бюджет ташкилоти сифатида бюджетдан молиялаштиришнинг ўрнатилган тартибларига риоя қилган ҳолда маблағ билан таъминланадилар. Соғлиқни сақлаш тизимидаги ислоҳотлар йўналишларидан бири бирламчи тиббиёт муассасаларини бошқариш ва молиялаштиришнинг янги усулларига ўтиш, бюджет маблағларини тақсимлашнинг жаҳон амалиётида маъқулланган жон бошига қараб режалаштириш услубларини жорий

қилишдан иборат. Ана шу дастурий вазифани бажариш доирасида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2005 йил 28 сентябрдаги 217-сон Қарори билан “Бошланғич тиббий-санитария ёрдами қишлоқ муассасаларини молиялаштириш тартиби тўғрисида Низом” қабул қилинди. Ушбу низом Низом бошланғич тиббий-санитария ёрдами қишлоқ муассасаларининг бир киши ҳисобига харажатлар нормативидан ва уларни молиялаштириш шартларидан келиб чиқиб молиялаштиришга ўтиши тартибқоидасини белгилайди. Унга кўра, БТСЁ қишлоқ муассасаларининг бир киши ҳисобига харажатлар нормативидан келиб чиқиб молиялаштиришга ўтиши учун Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва туманлар ҳокимликлари уларни молиялаштиришни Қорақалпоғистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигига ва вилоят ҳокимликлари соғлиқни сақлаш бошқармаларига беради. Маҳаллий соғлиқни сақлаш органлари улар ҳудудида қишлоқ врачлик пунктларига айлантирилмаган қишлоқ врачлик амбулаториялари (ҚВА), қишлоқ участка касалхоналари (ҚУК) ва фельдшер-акушерлик пунктлари (ФАП) мавжуд бўлган тақдирда уларнинг негизида ҚВП-ФАП, ҚВА-ФАП- комплекслари ташкил этадилар. ҚВП, ҚВП-ФАП ва ҚВА-ФАП-комплекслари юридик шахс шаклида ташкил этилади ва бошланғич тиббий-санитария ёрдами (БТСЁ)нинг муассасалари ҳисобланади. Қайта ўзгартирилган БТСЁ қишлоқ муассасалари штатларини шакллантириш Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги билан келишув бўйича Соғлиқни сақлаш вазирлиги томонидан тасдиқланган штат нормативларига мувофиқ амалга оширилади. Аҳолини БТСЁ қишлоқ муассасаларига бириктириш режалаштирилаётган давр бошида мавжуд бўлган участкалар асосида тегишли туман марказий касалхонасининг бош врачи буйруғига биноан амалга оширилади. БТСЁ муассасаларига бириктирилган аҳолининг сони ва таркиби тўғрисидаги ахборот туман марказий касалхонаси бош врачи томонидан

тузилади, аҳолининг умумий сони эса туман статистика органининг раҳбари томонидан тасдиқланади. БТСЁ қишлоқ муассасалари бюджетини режалаштириш бир киши ҳисобига харажатларнинг базавий нормативи асосида амалга оширилади. Базавий норматив ҳар йили белгиланади ва Қорақалпоғистон Республикаси ёки вилоятлар ҳудудий доирасида ягона ҳисобланади ҳамда қуйидаги формула бўйича аниқланади: BNs = SB x O’Us / ASs, бунда: ХБНс - режалаштирилаётган йилга бир киши ҳисобига харажатларнинг базавий нормативи; ВСБ - санитария-эпидемиология назорати хизмати, капитал қўйилмалар ва марказлаштирилган тадбирлар харажатларидан ташқари режалаштирилаётган йилга Қорақалпоғистон Республикаси ёки вилоятлар соғлиқни сақлашининг умумий бюджети; ЎУс - режалаштирилаётган йилнинг 1 январига БТСЁ қишлоқ муассасаларига бириктирилган вилоят аҳолиси сони; АСс - ҳисобот даврида вилоят соғлиқни сақлаш бюджетида вилоят қишлоқ БТСЁ бюджетининг ўртача улуши (коэффитсиэнтларда). БТСЁ қишлоқ муассасалари бюджетини ҳисобот давридаги санитария эпидемиология назорати хизмати харажатлари, капитал қўйилмалар ва марказлаштирилган тадбирлар харажатларини истисно этган ҳолда вилоят соғлиқни сақлаш умумий бюджетига бўлиш йўли билан аниқланади. Бунда қишлоқ БТСЁ бюджетининг ўртача улуши Қорақалпоғистон Республикаси ва вилоятлар соғлиқни сақлаш муассасаларини қайта ташкил этиш ҳисобига кўпайтирилади. Алоҳида олинган БТСЁ муассасасини молиялаштиришнинг йиллик ҳажми тузатиш коэффитсиэнтларидан (жинс-ёш таркиби ва аҳоли зичлиги)

фойдаланилган ҳолда бир киши ҳисобига харжатларнинг базавий нормативи ва БТСЁ муассасасига бириктирилган аҳоли сони ҳисобидан келиб чиқиб белгиланади. Ҳар бир кейинги режалаштириладиган йилга бир кишига харажатларнинг базавий нормативи белгиланган тартибда аниқланадиган индексация коэффитсиэнтлари ҳисобга олинган ҳолда ҳисоблаб чиқилади. Қорақалпоғистон Республикаси Молия вазирлиги ва Соғлиқни сақлаш вазирлиги, вилоят ҳокимликлари молия бошқармалари ва соғлиқни сақлаш бошқармалари БТСЁ қишлоқ муассасалари бюджетларини ҳисоблаб чиқади ва уларни харажатлар гуруҳига бўлмасдан битта сумма билан БТСЁ муассасаларига этказади. БТСЁ қишлоқ муассасалари белгиланган тартибда молия органларида рўйхатдан ўтказиладиган харажатлар сметаси, штат жадвалини ажратилган бюджет доирасида мустақил ишлаб чиқади ва тасдиқлайди. БТСЁ муассасаларининг ҳисобланган бюджети жорий фаолият бўйича уларнинг харажатларини қоплаши лозим. БТСЁ қишлоқ муассасаларининг имтиёзли ретсептлар бўйича бериладиган дори-дармонлар учун харажатлари туман марказий касалхонаси бюджетида назарда тутилади. БТСЁ муассасалари учун капитал қурилиш ва қиммат турадиган ускуналарни сотиб олиш харажатлари бир киши ҳисобига харажатлар нормативи бўйича молиялаштириш тизими доирасидан ташқарида назарда тутилади. БТСЁ қишлоқ муассасаларини молиялаштириш тартиби. БТСЁ қишлоқ муассасаларини молиялаштириш тасдиқланган харажатлар сметасига мувофиқ ҳар ойда битта суммада (харажатлар гуруҳларига ажратмасдан) Қорақалпоғистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги ва вилоят ҳокимликлари соғлиқни сақлаш бошқармалари томонидан амалга оширилади. Соғлиқни сақлаш бюджетини ажратишда маҳаллий молия органлари биринчи навбатда БТСЁ муассасалари учун молиявий маблағлар ажратилишини таъминлаши керак.

Бюджет маблағлари ҳар ойнинг 15-кунидан кечикмасдан битта тўлов билан БТСЁ муассасаларининг ҳисоб рақамига тўлиқ миқдорда ўтказилади. Ҳисобот йилининг охирида БТСЁ муассасалари ҳисоб рақамларида қоладиган маблағлар олиб қўйилмайди ва уларни ривожлантириш учун фойдаланилади. Ижтимоий таъминот ва ижтимоий ҳимоя харажатлари. Ўзбекистон танлаган ислоҳот йўли ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётини шакллантиришга қаратилган. Бозор иқтисодиётига ўтиш даврида Ўзбекистон моделига асос бўлиб хизмат қилган машҳур беш тамойиллардан бири - аҳолини ижтимоий муҳофаза қилишга ва кучли ижтимоий сиёсат олиб боришга қаратилган. Аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш тамойили мамлакатимиз ички сиёсий барқарорлиги учун ўта муҳим шартлардан бири эканлиги таъкидлаб ўтилган. Мазкур тамойилнинг аҳамияти ижтимоий зиддиятларнинг олдини олишга қаратилгани ва мамлакат мустақиллигини сақлаб қолишни зарурий шарти эканлигидир. Ўзбекистонда аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш иқтисодий ислоҳотлар дастуридаги узлуксиз устувор йўналишлардан бирига яъни ислоҳотларнинг ҳамма босқичларида устувор ҳисобланадиган вазифалар қаторига киради. Кучли ижтимоий сиёсат Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўлининг этакчи тамойилларидан биридир. Зеро фуқароларнинг муносиб ҳаёт кечириш, аҳолини айрим тоифаларини (қариялар, кам таъминланган оилалар, ёш болали оналар, аёллар, ногиронлар ва пенсионерлар) моддий жиҳатдан таъминлаш давлатнинг муҳим ижтимоий сиёсати ҳисобланади. Ижтимоий сиёсатда фуқаролар ҳаётини уч асосий босқичга ажратиш муҳимдир: • меҳнат қилишни бошлагунгача (меҳнат фаолияти бошлангунга қадар бўлган инсон ҳаёти, маълумот олиш ва касб ўрганиш даври); • меҳнат қилиш даври (ўз фаровонлиги ва жамият фаровонлиги йўлида қилинадиган фаолият);

• меҳнат қилиш тугаган давр (асосан ҳаёт фаолиятининг пассив даври — пенсионерлик, ногиронлик.). Ижтимоий сиёсатнинг зарурияти мамлакатда амалга оширилаётган кенг кўламли ислоҳотларда аҳоли учун қийинчиликларни энгиллаштириш билан боғлиқ. Ижтимоий жиҳатдан ночор аҳоли категорияларини муҳофазалаш шакллари ҳақида гап борган ҳолларда «ижтимоий муҳофаза» атамаси давлатнинг ижтимоий сиёсатини таърифлаш учун кенг ишлатилади. Юртбошимиз ижтимоий муаммоларни муваффақиятли ҳал этиш, ишончли ижтимоий кафолатларни яратиш, меҳнатнинг манфаатли бўли-шини кучайтириш ислоҳотларни ўтказиш учун мустаҳкам ижтимоий та-янч бўлади, улар муқаррарлигининг гарови бўлиб хизмат қилади, - деб ижтимоий сиёсатнинг ижтимоий ва иқтисодий аҳамиятини тушунтириб бердилар. Ўзбекистонда инсонни ривожлантириш миллий мақсадларига еришишда давлат мақсадли дастурларининг ишлаб чиқилиши ва изчил амалга оширилиши алоҳида аҳамиятга эга бўл моқда. Маълумки, республикада ҳарбир йил муайян, жуда муҳим ва йирик ижтимоий муаммони ҳал этишга бағишланади. Мазкур ижтимоий масалани ҳал этиш учун кенг кўламли давлат мақсадли дастури ишлаб чиқилади. Ушбу Давлат дастури асосида минтақавий ҳамда ҳар бир вазирлик ва идоранинг дастури ишлаб чиқилади. Давлат дастурида белгиланган вазифаларни бажаришга амалда мамлакатнинг барча аҳолиси, ҳар бир корхона, ташкилот ва муассаса сафарбар этилади. Ижтимоий дастурлар – аҳолининг бевосита турмуш шароити ва фаровонлигини таъминлашга хизмат қилувчи соҳа ва тармоқларни ривожлантиришга оид ижтимоий сиёсатнинг чора-тадбирларини ўз ичига олган режали ҳужжатлардир. Ижтимоий дастурларнинг асосий вазифалари қуйидагиларда ўз ифодасини топади: – инсонларга бепул таълим ва тиббий хизмат кўрсатиш; – инсонларнинг моддий-маънавий фаровонлигига еришишни таъминлаш;

– кишиларнинг меҳнат фаолияти жараёнида камолотга этиштириш; – кишиларнинг маданий-маиший ҳаёт шароитларини янада яхшилаш. Конституциямиз негизига қўйилган талаб ва қоидаларга тўлиқ мос келадиган, дунё ҳамжамиятида “Ўзбек модели” деб ном қозонган, мамлакатимизни ислоҳ этиш ва модернизация қилиш йўли нақадар тўғри эканини бугун ҳаётнинг ўзи тасдиқлаб бермоқда. “Ўзбек модели” нинг мазмун-моҳияти иқтисодиётни мафкурадан холи қилиш, қонун устуворлигини таъминлаш, давлатнинг бош ислоҳотчи сифатидаги бошқарувчилик ролини тан олиш, мамлакатимизнинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда, сиёсий ва иқтисодий ислоҳотларни босқичма-босқич амалга ошириш, кучли ижтимоий сиёсат юритиш каби машҳур беш тамойилда мужассам топган. Барча ислоҳотлар жараёнида республикамизда аҳолининг ижтимоий ҳимоясини қўллаб-қувватлаш, инсон ҳуқуқлари ва эркинликларининг қонунчилик ҳамда ҳуқуқий асосларини шакллантириш ҳамда амалга ошириш масалаларига жуда катта аҳамият берилмоқда. Ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиёти, энг аввало, инсон манфаатларини кўзлайди. Ижтимоий таъминот фуқароларнинг қарилик, касаллик ҳолатлари, оналик, меҳнат қобилиятининг тўлиқ ёки қисман йўқотиши, боқувчисини йўқотиш, ишсизлик каби ҳолатларда моддий таъминот олишга конституцион ҳуқуқи борлигини кўрсатади. Тўланадиган маблағлар миқдори меҳнат стажи, ойлик иш ҳақи, меҳнат қобилиятини йўқотганлик даражасини ҳисобга олган ҳолда аниқланади ва амалдаги қонунчиликка асосланади. Бугун юртимизда ҳар томонлама мустаҳкам ҳуқуқий асосга эга бўлган ишончли ижтимоий муҳофаза қилиш тизими шаклланди ва у амалда ўзини оқламоқда.

4-расм. Аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш тизими Aholini ijtimoiy muhofaza qilish tizimi Ijtimoiy ta’minot Ijtimoiy muhofaza qilishning asosiy shakllari Ijtimoiy sug’urta Ijtimoiy yordam Davlat tomonidan ijtimoiy muhofaza qilish shakllari Ijtimoiy muhofaza qilishning nodavlat shakllari Sog’liqni saqlash imkoniyati Ta’lim olish imkoniyati Ijtimoiy xizmat ko’rsatish tizimi Pensiya ta’minoti Ijtimoiy qo’llab - quvvatlash choralari Imtiyozlar Ixtiyoriy ijtimoiy sug’urtalash Homiylik Sog’liqni saqlashning xususiy shakllari

Ижтимоий ҳимоя тамойили асосида аҳолининг кам таъминланган ва муҳтож қатламларини қўллаб - қувватлаш ва уларга моддий ёрдам кўрсатиш борасида аниқ йўналтирилган самарали чора-тадбирларни амалга ошириш, таълим-тарбия, кадрлар тайёрлаш, соғлиқни сақлаш ва аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш соҳаларида мақсадли умуммиллий дастурларни ҳаётга тадбиқ этиш масалаларига катта эътибор қаратилди. Жаҳон тажрибаси ижтимоий ҳимоя тизимининг тўртта асосий таркибий қисмини ажратиб кўрсатиш имконини беради: • Меҳнатга лаёқатли бўлмаганлиги, иш жойи, даромад манбалари мавжуд эмаслиги сабабли ўз-ўзини мустақил равишда моддий жиҳатдан таъминлашга қодир бўлмаган шахсларни ижтимоий муҳофаза қилиш. • Давлат ижтимоий ва пенция таъминоти. Бу иқтисодий фаол аҳолининг иш жойини йўқотиш ёки пенция ёшига этиши билан даромаддан маҳрум бўлиш хавфидан ижтимоий ҳимоя қилиш тизими бўлиб, мажбурий ижтимоий суғурталаш шаклида амалга оширилади. • Ихтиёрий қўшимча (касбий) суғурталаш. Бу алоҳида тармоқлар ва корхоналар доирасида узоқ муддатли жамоа битимлари асосида амалга оширилади. • Фуқароларнинг ихтиёрий равишда ўз-ўзини шахсий суғурталаши. Ижтимоий таъминотга эҳтиёж жамият пайдо бўлиши билан туғилди. Ҳар қандай жамиятда – унинг иқтисодий ва сиёсий тузилишидан қатъий назар, ўзларига боғлиқ бўлмаган вазиятлар сабабли тирикчилик кечириш учун маблағ топишга қодир бўлмаган аҳоли тоифалари бўлади. Уларга, энг аввало, болалар ва кекса кишилар киради. Бундан ташқари ижтимоий ёрдамга муҳтожлар сафини вақтинча ёки бир умр меҳнатга лаёқатсизлигини йўқотган одамлар тўлдириши мумкин. Жамият ривожланиши ва ижтимоий алоқалар мураккаблашиши билан ижтимоий ёрдамга муҳтож бўлган фуқаролар қаторига иқтисодий сабаблар оқибатидаги ишсизлар, камбағаллар, шунингдек, инфляциянинг юқори суръатларидан моддий аҳволлари оғирлашганлар киради.

Ижтимоий таъминот дейилганда қуйидагилар тушунилади: • фуқароларга қариликда меҳнат фаолияти, меҳнат қобилияти ва боқувчисини йўқотганлиги учун кўзда тутилган моддий таъминотдан ташқари уларнинг турмуш кечириши ва маданий стандартларини кафолатлайдиган тақсимлаш шаклидир; • фуқароларни ёши, касалланиши, ногиронлиги, ишсизлиги, боқувчисини йўқотганлиги, болаларни тарбия қилиш учун ҳамда қонунда белгилаб қўйилган бошқа ҳолатлар бўйича моддий таъминлаш тизимидир; • бир томондан фуқаролар, иккинчи томондан давлат, маҳаллий ўзини- ўзи бошқариш органлари, фуқаролик жамияти ташкилотлари томонидан даромадлари йўқотилиши ёки камайиши вазиятлари пайдо бўлганда фуқароларга махсус жамғармалар, бюджет маблағлари ҳисобига тиббий ёрдам кўрсатиш, пенциялар, нафақалар ва моддий таъминотнинг бошқа шакллари асосида таркиб топган ижтимоий муносабатлар жамланмасидир. Ижтимоий таъминотнинг қуйидаги олти тури кенг тарқалган: • пенциялар; • нафақалар; • ижтимоийтаъминоткомпенсацияси; • имтиёзлар; • ижтимоийватиббийхизматлар;  ҳаётийзарурашёлар. Юқорида қайд этилган бу турларнинг ҳар бири, одатда яна қатор турларга бўлинади. Бунда ижтимоий таъминот турлари барқарор хусусиятга эга бўлгани ҳолда уларнинг бошқа турлари муайян сиёсий, иқтисодий ва бошқа шароитларга боғлиқ равишда ўзгариб боради. Бугунги кунда аҳолини ижтимоий жиҳатдан қўллаб-қувватлаш бир неча шаклларда амалга ошириб келинмоқда. Улар ҳақида қуйидагиларни айтиб ўтиш мумкин. Ижтимоий ёрдам – кам таъминланган аҳоли қатламларига кўрсатиладиган хизматлар ва имтиёзлардир.

Биз фуқароларнинг маълум бир табақаларига бериладиган имтиёзлар сифатида фуқароларнинг амал қилаётган қоида, талаб ва мажбуриятлардан қисман озод қилинишини тушунамиз. Фуқароларга бериладиган имтиёзларнинг сони ва ҳажми шу имтиёздан фойдаланиш ҳуқуқи берилган фуқаронинг ҳақиқий даромадларидан қатъий назар берилади. Бу имтиёзлар билан ҳар хил ташкилотлар шуғулланади ва бу имтиёзлар харажатларини молиялаштириш манбалари ҳам турличадир. Ижтимоий ҳимоя - ўзига боғлиқ бўлмаган равишда ижтимоий муҳофазага муҳтож фуқароларга нисбатан кўрсатиладиган ижтимоий ёрдам шакли бўлиб, одатда бу ёрдам турли характердаги нафақаларни тайинлаш ва бериш билан амалга оширилади. Бу мақсадлардаги харажатларнинг аксарияти давлат бюджети маблағлари ҳисобидан молиялаштирилади. Ижтимоий ҳимоя тадбирлари ёрдамида аҳолининг умумжамият ишлаб чиқариш жараёнида қандай қатнашишига қарамасдан, аҳолининг маълум табақалари турмуш даражасини бирмунча (вақтинчалик ёки доимий) яхшилашга эришилади. Ижтимоий ёрдам дастурларини молиялаштиришнинг асосий манбаи давлат бюджети ҳисобланади. Давлат бюджети маблағлари ҳисобидан қуйидагилар берилади : • болали оилаларга нафақалар тўлаш; • қариялар ва ногиронлар уйларини сақлаш, улардаги фуқароларни боқиш ва хизмат кўрсатиш; • ногиронларни меҳнатга кўниктириш, ишга жойлаш, протез-ортопедия воситалари билан таъминлаш; • Чернобил АЭС ҳалокати оқибатларини бартараф этишда иштирок этган фуқаролар ва ногиронларгамоддий ёрдам кўрсатиш ва ш.к. Ижтимоий ҳимоя ва ижтимоий қўллаб-қувватлаш доирасида бериладиган нафақаларни молиялаштириш асосан давлат бюджети маблағлари ҳисобидан, шунингдек, мулкчилик шаклидан қатъий назар, корхона, муассаса ва ташкилотларнинг ўз маблағлари ҳисобидан ҳам амалга оширилади. Бугунги

кунда қуйидагилар ижтимоий ёрдам тизимини молиявий ва моддий жиҳатдан қўшимча тарзда қўллаб-қувватламоқда: • ўз маблағлари ва жамғармалари ҳисобидан ўз ходимларига ижтимоий қўллаб-қувватлаш мақсадларида молиявий ёрдам тўлаётган ва турли имтиёзлар бераётган корхоналар; • жамоат ташкилотлари; • касаба уюшмалари, нуронийлар, ногиронлар жамиятлари ва бошқалар. Ижтимоий суғурта тизими ҳам аҳолининг ижтимоий муаммоларини ҳал қилишда иштирок этувчи тузилма бўлиб, у вақтинчалик меҳнат қобилиятини йўқотганлиги сабабли, пенцияга чиқиш муносабати билан, ишсизлиги туфайли аҳолининг моддий йўқотишларининг маълум қисмини қоплаб беришни кўзда тутади. Ижтимоий суғурта маблағлари шу мақсадларга йўналтирилган мажбурий тўловлар ҳисобидан молиялаштирилади. Ўзбекистон Республикасида аҳолини ижтимоий муҳофаза қилишни молиялаштириш манбалари таркибини санаб ўтиш ўринли, уларга қуйидагилар киради: • давлат бюджети маблағлари; • давлатнинг ижтимоий мақсадлардаги мақсадли жамғармалари маблағлари; • ижтимоий суғурта маблағлари; • корхона ва ташкилотларнинг ўз маблағлари; • ҳайрия ва ҳомийлик ташкилотларининг маблағлари; • халқаро ташкилотларнинг маблағлари • аҳолининг энг таъминланган ва бой қатламларининг ихтиёрий ҳайреҳсонлари; • бошқа маблағлар Аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш тадбирларини маблағ билан таъминлашда давлат бюджети алоҳида ўрин эгаллашини аввалги параграфда таъкидлаган эдик. Мамлакатимизда давлат бюджетининг ижтимоий мақсадларга йўналтириладиган маблағлари барча харажатларнинг 59-60

фоизини ташкил қилса-да, унинг таркибидаги бевосита аҳолининг турмуш фаровонлигини ошириш билан боғлиқ бўлган ижтимоий ҳимоя харажатларига бюджетнинг ўртача 9,5-10,5 фоизи йўналтирилади. Давлат бюджетининг аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш билан боғлиқ харажатлари амалдаги бюджетнинг иқтисодий таснифига мувофиқ 250- бўлимда ҳисобга олинади ва унинг тегишли параграфларида ижтимоий ҳимоя тўловларининг турлари аниқлаштирилган. Унга кўра, 250 бўлимдаги “Турмуш фаровонлигини ошириш билан боғлиқ харажатлар” таркибига қуйидагилар киради:  18 ёшгача болалари бўлган оилаларга ҳар ойлик нафақалар;  2 ёшгача болалари бўлган оналарга тўланадиган нафақалар;  кам даромадли оилаларга бериладиган ҳар ойлик ёрдам пули; Шуни таъкидлаш керакки, ижтимоий ҳимоя харажатлари ичида ижтимоий зарур товарлар ва хизматлар баҳоси ўртасидаги фарқни қоплаш учун бериладиган молиявий ёрдам харажатлари ҳам аҳолини ижтимоий жиҳатдан қўллаб-қувватлаш мақсадида амалга оширилади. Бу харажатлар асосан транспорт хизматлари, коммунал хизматлар ва бошқа соҳалардаги хизматлар ҳақини тўлашда аҳолининг муҳтож қатламларига ёрдам бериш мақсадидаги компенсацион тўловлар шаклида сақланиб келмоқда. Давлат бюджетининг аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш харажатлари тизимида асосий ўринни болали оилалар ва кам таъминланган оилалар учун тайинланадиган нафақа харажатлари ташкил қилади. Ҳозирги шароитда давлат бюджети учун нисбатан юқори даражадаги молиявий юк бўлиб тушаётган ижтимоий соҳа ва аҳолини ижтимоий қўллабқувватлаш харажатлари бир томондан аҳолининг кам таъминлаган қатламини ҳимоялаш молиявий асосини ўзида ифодалайди. Иккинчидан, аҳолининг турмуш фаровонлигини ошириш, замонавий соғлиқни сақлаш тизимини шакллантиришда давлат бюджетининг аҳамияти ортиб бораётганлигини кўрсатиб бермоқда. 3- жадвал

Давлат бюджетидан ижтимоий соҳа ва аҳолини ижтимоий қўллаб- қувватлаш харажатлар таркиби Ko’rsatkichlar 2013 yil 2014 yil 2015 yil 2016 yil (prognoz) mlrd. so’m % mlrd. so’m % mlrd. so’m % mlrd. so’m % Ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llab- 15573 100 18873 100 22457,0 100 25299,3 100 quvatlash xarajatlari Ta’lim 8984 57,6 10765 57,0 12776,2 56,8 14419,3 57,0 Sog’liqni saqlash 3768 24,1 4495 23,8 5372,5 23,9 6002,7 23,7 Madaniyat va sport 279 1,7 334 1,7 388,2 1,7 448,8 1,8 Ilm-fan 173 1,1 199 1,0 245,3 1,0 321,8 1,3 Ijtimoiy ta’minot 107 0,7 125 0,7 150,4 0,6 174,1 0,7 Oilalarga ijtimoiy nafaqalar 1839 11,8 2047 10,8 2279,8 10,1 2317,2 9,2 Ушбу харажатларнинг таркибида, таълим соҳасига қилинаётган бюджет харажатлари 2013 йилда 8984 млрд. сўмни ташкил этиб, жами бюджет харажатларидаги улуши 57,6 фоизни ташкил этган. Ушбу кўрсаткич 2014 йилги жами бюджет харажатларида 58,1 фоизни, 2013 йилда мос равишда 57,0 фоизни, 2015 йилда мос равишда 56,8 фоизни, 2016 йилда эса ушбу харажатлар 57,0 фоизни ташкил этиши кўзда тутилган. Давлатнинг бошқарув фаолияти ўз мақсадлари ва функциясини мураккаб тузилишга эга бўлган ва турли йўналишларда фаолият юритувчи ўз (давлат) аппарати орқали таъминлашида намоён бўлади. Унинг бир қисми қонунларни ишлаб чиқиш, кўриб чиқиш, тасдиқлаш ва ижро этиш билан шуғулланади, яъни функционал кўринишдаги давлат бошқаруви билан боғлиқ, бошқа қисми давлатнинг ички (ҳуқуқ-тартибот) ва халқаро

барқарорлиги ва хавфсизлигини, унинг жаҳон ҳамжамияти билан ўзаро муносабатларини таъм инлайди. Ўзбекистон Республикаси давлат ҳокимияти тизимиҳокимиятнинг қонун чиқарувчи, ижро этувчи ҳамда суд ҳокимиятига бўлиниши принципига асосланади ва икки даража – марказий ва маҳаллий даражалардан ташкил топади. Ҳукуматнинг марказий органлари умумдавлат аҳамиятига молик масалаларни, маҳаллийлари эса ҳудудий муаммоларни ҳал қилади. Маҳаллий ҳокимият органларининг бошқарув фаолиятигақуйидагилар киради:  қонунчилик, ҳуқуқ-тартиботни ва фуқароларнинг ҳавфсизлигини таъминлаш;  ҳудудларнинг иқтисодий, ижтимоий ва маданий ривожланиш масалалари;  маҳаллий бюджетни шакллантириш ва ижро этиш, маҳаллий солиқлар,  йиғимларни тайинлаш, бюджетдан ташқари жамғармаларни шакллантириш;  маҳаллий коммунал хўжаликни бошқариш;  атроф муҳитни муҳофаза қилиш;  фуқаролик ҳолати актлари қайд этилишини таъминлаш;  норматив ҳужжатларни қабул қилиш ва Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва қонун ҳужжатларига зид келмайдиган бошқа ваколатлар. Давлат бюджети харажатларининг функционал таснифига биноан бошқариш харажатлари қуйидаги бўлимлардагуруҳлаштирилган: 1. Суд, прокуратура органлари ва адлиянинг бошқа муассасаларини сақлаш 2. харажатлари. 3. Давлат ҳукумат органларини сақлаш харажатлари. 4. Давлат бошқарув органларини сақлаш харажатлари. 5. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларини сақлаш харажатлари.

6. Референдум ва сайловлар ўтказиш билан боғлиқ харажатлар. Суд, прокуратура органлари ва адлиянинг бошқа муассасаларини сақлаш харажатлариўзида қуйидагиларни сақлаш учун харажатларни мужассамлаштиради: Ўзбекистон Республикаси ва Қорақалпоғистон Республикаси Олий суди; вилоят, шаҳар ва халқ судлари; Ўзбекистон Республикаси ва маҳаллий органларнинг Олий хўжалик суди; Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратураси, Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳри прокуратураси; ФҲАҚҚ бўлимлари ва бошқа харажатлар. Давлат ҳукумат органларини сақлаш харажатларигаЎзбекистон Республикаси Олий Мажлисини, Ўзбекистон Республикаси Президенти аппаратини, Ўзбекистон Республикаси Конституциявий судини, Ўзбекистон Республикаси Марказий Сайлов комиссияси аппаратини, Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгеси аппаратини сақлаш, халқ депутатлари фаолиятини таъминлаш ва бошқа харажатлар киради. Давлат бошқарув органларини сақлаш харажатлариўзида қуйидагиларни сақлаш учун харажатларни мужассамлаштиради: Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси аппаратини; Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши аппаратини; Қорақалпоғистон Республикаси вазирликлари аппаратини; вазирликларнинг марказий аппарати, давлат қўмиталари, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси тасарруфидаги қўмиталар ва бошқа идораларни; Ўзбекистон Республикаси вазирликлари, давлат қўмиталари ва бошқа идораларнинг маҳаллий органларини; МДҲ мамлакатлари ҳукуматлари ҳузуридаги Ўзбекистон Республикасининг доимий ваколатхонасини; ҳокимликларни; Қорақалпоғистон Республикаси ваколатхоналарини; ҳокимликларнинг бўлимлари ва бошқармаларини; чет элда жойлашган республика ваколатхоналари, консулликлари, агентликлари ва бошқа дипломатик муассасаларини; марказлашган бухгалтериялар ва бошқа харажатларни.

Маҳаллий бюджетларданқуйидаги харажатлар молиялаштирилади: йўл-патрул хизмати бўлинмалари; участка милиция инспекторлари; профессионал ёнғин хавфсизлиги бўлинмалари; мудофаа ишлари бўйича бошқармалар; қутқарув хизмати; марказлаштирилган бухгалтериялар; маъмурий тартибда қамоққа олинган шахсларни сақлайдиган махсус жой; манзиллар бўйича маълумотлар берувчи бюролар; балоғат ёшига этмаганларнинг қонун бузарликларини профилактика қилиш бўлим ва бўлинмалари; балоғатга этмаганларга ижтимоий-ҳуқуқий ёрдам бериш марказлари ва бошқа харажатлар. Шундай қилиб, давлатнинг бошқарувга харажатлари фуқароларнинг ҳаёти, соғлиғи, ҳуқуқлари ва эркинлигини, фуқаролар, жамият ва давлатнинг мулки ва манфаатларини ноқонуний тажовуздан ҳимояловчи давлат ҳокимияти органларининг фаолиятини ташкил этиш ва таъминлашга йўналтирилгандир. Давлат аппаратини тегишли равишда молиялаштирмасдан бошқарув фаолиятини амалга ошириб бўлмайди. Бу моддий-техника базасини яратиш ва сақлашни, мутахассис-ходимлар ва хизмат кўрсатувчи персонални ишга ёллашни, давлат ҳокимияти ва бошқаруви органларининг жорий фаолиятини молиялаштиришни назарда тутади. Бошқарув аппаратини сақлаш харажатлари ҳажмини аниқлаб берувчи асосий ҳужжатлар – штатлар жадвали ва харажатлар сметаси. Штатлар жадвалида таркибий бўлинмалар; раҳбар, уларнинг муовинлари ва мутахассислар лавозимларининг номлари давлат лавозимлари реэстрига биноан; ҳар бир лавозим бўйича штат бирликларининг сони, лавозим окладларининг схемалари, устамалар (белгили муддат хизмат қилгани учун, сирлилик учун ва бошқалар) ва лавозимли окладлар бўйича бир ойлик иш ҳақи меҳнатга ҳақ тўлаш фондида моддий рағбатлантириш ва белгили муддат хизмат қилгани учун устамаларга харажатлар алоҳида улушга эга. Ўзбекистон Республикаси бюджети лойиҳасига бошқарувга харажатларнинг жамланма ҳисобкитоблари таҳлили тақдим этилган ҳужжатлари ва

материаллари асосида тегишли республика, вилоят, шаҳар, туман маъмурий бўлинмалари томонидан тўғридантўғри ҳисоблаш усули ва меъёрлаш усулида тайёрланади. Ажратмалар маблағларга эҳтиёж, шунингдек бир маъмурий ёки штат бирлигига тасдиқланган тарифлар ва меъёрлар асосида ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси республика бюджетининг бошқа харажатларига:  сиёсий партияларга уларнинг уставида белгиланган фаолиятини молиялаштириш учун ажратиладиган маблағлар;  қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда қўшилган қиймат солиғининг ўрнини қоплаш;  Ўзбекистон Республикаси иштирокчи бўлган халқаро ташкилотларга аъзолик бадалларини тўлаш ва уларни молиялаштиришда иштирок этиш харажатлари;  давлат қарзи бўйича хизмат кўрсатиш ва Ўзбекистон Республикасининг кафолатланган мажбуриятларини бажариш билан боғлиқ харажатлар;  давлат буюртмаси бўйича статистика ишларига ҳақ тўлаш;  сайловлар ва референдумлар ўтказиш бўйича харажатлар;  хўжалик жамиятларидаги давлат улушини бошқариш бўйича давлат ишончли вакилларининг хизматларига ҳақ тўлаш;  давлат захиралари ва стратегик захираларни вужудга келтириш, сақлаб ва янгилаб туриш билан боғлиқ харажатлар;  мудофаага, жамоат тартиби ва хавфсизлигини таъминлашга, божхона органларига ажратиладиган маблағлар, шу жумладан ҳарбий хизматни, ички ишлар органларида, божхона органларида хизматни ўтаган шахслар ҳамда уларнинг оилаларига пенциялар ва нафақалар учун харажатлар, шунингдек қонун ҳужжатларига мувофиқ фаолияти Ўзбекистон Республикасининг республика бюджетидан молиялаштириладиган муассасалар, ташкилотлар ва идораларга ажратиладиган маблағлар;  қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа харажатлар киради.

Маъмурий харажатлар (асосан ваколатлар) 2010-йилда федерал харажатнинг тахминан 55%ини ташкил этган. Бу эса кўрсаткич 35% га тенг бўлганини кўрсатади, 1970-йилдан буён маъмурий харажатлар учун кетган бюджет миқдорининг катта ўсиши кузатилган. Асосий индивидуал ваколат – умумий маъмурий харажатнинг 36%и - бу Ижтимоий ҳимоядир. Соғлиқни сақлаш ваколати (Тиббий ёрдам ва ғамхўрлик) маъмурий харажатларнинг бошқа бир 41%ини ташкил этади. 1960-йиллар ўрталаридаги маъмурий харажатларнинг ўсиши (соғлиқни сақлаш нархларидаги федерал ҳукуматнинг роли ва Жонсон маъмуриятининг кичикроқ “Буюк Жамият” дастури) маъмурий харажатларга тегишли бўлган федерал бюджет миқдорини оширган. Федерал харажатларнинг бошқа туркуми соф фоиз ҳисобланади. Федерал ҳукуматнинг фоиз харажати камомадни молиялаштириш ҳамда фоиз ставкаларига федерал ҳукуматнинг боғлиқлиги ҳисобига ўсган ва камайган. 2010-йилда, у бюджетнинг 6%ни ташкил этган. 1995-йилда бу кўрсаткич 15% эди. 2010-йилда анча паст фоиз улуши ҳисобига жуда катта қарз билан, фоиз ставкалари тарихан паст бўлган, деярли нолга тенгдир. Конгресс Бюджет идораси кутилган фоиз ставкасининг ўсиши ва рағбатлантириш дастурлари ҳамда мудофаа харажатларидаги камомад ҳисобига 2021-йилгача соф фоиз ставкасини яна 12%га ўстиришни режалаштирганди. АҚШ Конгрессидаги экстремал партизан фарқлар аниқ харажат камайиши ва/ёки даромад ўсиши ниҳоятда мушкул деган муросага келинди.

Адабиётлар: 1. Маликов Т., Хайдаров Н. Бюджет (тизими, тузилмаси, жараёни). Ўқув қўлланма. Т.: Иқтисод-молия, ТМИ-2008, 98б. 2. Срожиддинова З.Х. Ўзбекистон Республикаси бюджет тизими. Т.: «инфоCОМ.УЗ». 2010. 500 б. 3. Каримова З.Х., Джамалов Х.Н., Исламқулов А.Х. Бюджет тизими. Ўқув қўлланма. “ВОРИС-НАШРИЁТ”. 2012. 208 б. 4. О. Ғайбуллаэв, У. Ўроқов. Ўзбекистон Республикасида бюджет тизими ва жараёни: Ўқув қўлланма. Тошкент: Бактриа пресс, 2015, 168 б. 5. Публиc будгетинг сйстемс / Роберт Лее, Роналд Жоҳнсон, анд Пҳилип Жойcэ.9тҳ эд. 2013.- 656 пагес 6. Макаранд А. Паитҳанкар. Публиc Будгетинг тҳеорй анд праcтиcэ. C реатеСпа c э Индепендент Публишинг Платформ (4 Жун. 2016) УСА

O'xshashlar

Бюджет тизими бюджетларини бошқариш асослари

Бюджет тизими, унинг меъёрий-ҳуқуқий асослари

Бюджет тузилиши

Бюджет классификацияси

Давлат мақсадли жамғармалари