Бухгалтерия ҳисоби фанининг предмети, объекти ва тамойиллари - Iqtisodiyot - Referatlar

Бухгалтерия ҳисоби фанининг предмети, объекти ва тамойиллари

Yuklangan vaqt:

08.10.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1013 KB

Ko'chirib olish

Бухгалтерия ҳисоби фанининг предмети, объекти ва тамойиллари Режа: 1. Хўжалик ҳисоби тўғрисида умумий тушунча ва унинг турлари. 2. «Бухгалтерия ҳисоби» фанининг предмети, тадқиқот усуллари ва бошқа иқтисодий фанлар билан ўзаро алоқалари 3. Бухгалтерия ҳисобининг мақсади, вазифалари, субъектлари ва объектлари. 4. Бухгалтерия ҳисобининг методи ва тамойиллари.

Хўжалик ҳисоби тўғрисида умумий тушунча ва унинг турлари. Ҳар қандай кишилик жамиятининг ривожланиши уни бошқаришни тақозо этади. Бошқариш, ўз навбатида, кишилик жамиятининг турли тармоқ ва соҳаларида юз берган ва бераётган жараёнлар, хўжалик фаолиятини олиб бораётган субъектларнинг маблағлари, уларни ташкил этиш манбалари, эришаётган натижалари ва бошқа жиҳатлари тўғрисидаги ахборотларни мавжудлигига боғлиқ бўлади. Бундай ахборотларни ўзида мужассамлаштирувчи восита бўлиб хўжалик ҳисоби ҳисобланади. Хўжалик ҳисоби негизида, кўриниб турибдики, «хўжалик» ва «ҳисоб» сўзлари ётади. «Хўжалик» деганда маълум мақсадларга йўналтирилган, ўзининг базиси ва устқурмасига эга бўлган субъектлар тушунилади. Хўжалик сифатида қараладиган субъектлар бўлиб бир бутун мамлакатнинг ўзи ва унинг турли таркибий бўлинмалари, масалан, тармоқлари, соҳалари, минтақалари, ҳудудлари, вазирликлар, бирлашмалар, корхоналар ҳисобланади. Мамлакат доираисдаги хўжалик халқ хўжалиги, унинг энг қўйи бўғинидаги хўжалик корхона хўжалиги деб аталади. Иқтисодиётнинг юқори ва қўйи бўғинлари ўртасидаги хўжаликларга тармоқлар, соҳалар, бирлашмалар, вилоятлар, туман ва шаҳарлар хўжаликлари киради. «Ҳисоб» - бу хўжаликда юз берган ва бераётган ҳодиса ва жараёнлар, уларнинг натижалари тўғрисидаги ахборотларни йиғиш, қайд этиш, гуруҳлаш ва узатиш тизими. Демак, ҳисобнинг асосий маҳсули бўлиб ахборот, ҳисоб юритишнинг асосий мақсади бўлиб, бу ахборотларни аниқ, тўлиқ ва ўз вақтида йиғиш, қайд этиш, гуруҳлаш ва фойдаланувчиларга етказиб бериш ҳисобланади. Шундай қилиб, икки сўз йиғиндисидан ташкил топган «хўжалик ҳисоби» халқ хўжалигининг турли бўғинларида юз берган ва бераётган ҳодиса ва жараёнлар, уларни натижаларини соний ва сифат жиҳатдан характерловчи ахборотларни йиғиш, қайд этиш, гуруҳлаш ва узатиш тизимидир.

Хўжалик ҳисобининг бошқарувда тутган ўрни ва аҳамияти у бажарадиган функцияларда ёрқин намоён бўлади. Хўжалик ҳисобининг асосий функциялари сирасига ахборот бериш ва назорат қилиш функциялари киради. Ахборот бериш функцияси - бу фойдаланувчиларни иқтисодиётнинг турли бўғинларида юз берган ва бераётган жараёнлар ҳамда эришилган натижалар тўғрисидаги ахборотлар билан таъминлаш. Айнан хўжалик ҳисоби берадиган ахборотлар иқтисодиётнинг барча бўғинларини стратегик ва тактик бошқариш воситаси, ўтказиладиган иқтисодий таҳлил ва аудитнинг асосий манбаи, назорат қилиш қуроли ҳисобланади. Фойдаланувчиларга бериладиган ахборотлар қўйидаги талабларга жавоб бериши керак: • реаллик - бериладиган ахборотларни аниқлиги ва гувоҳлик берувчи ҳужжатлар билан тасдиқланганлиги; • ўз вақтидалилик - ахборотларни фойдаланувчиларга керакли вақтда етказиш; • батафсиллик - ахборотларни фойдаланувчиларга уларнинг талабларини қониқтирадиган мазмунда бериш; • нейтраллик - ахборотларни фойдаланувчиларга бир-бирини ҳуқуқларига путур етказмасдан бериш. Назорат – бу юз берган, бераётган ва берадиган ходиса ва жараёнларни қонунийлиги, ҳаққонийлиги ва тўғри расмийлаштирилганлигини текшириш. Хўжалик ҳисоби томонидан олиб бориладиган назорат асосан учта турга бўлинади: • Дастлабки назорат; • Жорий назорат; • Кейинги назорат. Дастлабки назорат - хўжаликда юз берган ва бераётган ходиса ва операцияларни қонунийлиги, улар бўйича тайёрланган бошланғич ҳужжатларни тўғрилигини уларни имзолаш чоғида текшириш.

Жорий назорат - юз берган жараён ва операцияларни улар бўйича тузилган ҳисоботларни қабул қилиш чоғида текшириш. Кейинги назорат - хўжаликда юз берган жараён ва операцияларни, маблағлар ҳолатини инвентаризация қилиш, тафтиш ўтказиш, таққослама далолатномаларни тузиш йўллари билан текшириш. Хўжалик ҳисоби турлари, уларнинг умумий тавсифи, яхлит тизим эканлиги ва фарқли жиҳатлари Ахборот бериш ва назорат қилиш воситаси ҳисобланган хўжалик ҳисобини турли белгилари бўйича таснифлаш, турларга ажратиш ва тавсифлаш мумкин. Ушбу таснифий белгилар хўжалик ҳисоби турларини, уларнинг бир-биридан фарқли, шунингдек ўхшаш жиҳатларини ифода этади. Мақсади ва юклатилган вазифаларига кўра макон ва замонда юритиладиган хўжалик ҳисоби асосан учта турга бўлинади (1- расмга қаранг). расм. Хўжалик ҳисобининг турлари Оператив (оператив-техник) ҳисоб деганда хўжалик юритувчи субъектларда оператив назорат қилиш ва бошқарув қарорларини қабул қилиш мақсадида юритиладиган тезкор ҳисоб тушунилади. Ушбу ҳисоб турининг характерли жиҳатларига уни асосан қисқа муддатларда (дақиқалар, соатлар, кунлар, ҳафталар, декадалар кесимида) юритилиши, шаклланадиган ва тақдим этиладиган ахборотларнинг тўлиқ ҳужжатли асосга эга бўлишининг шарт эмаслиги, уларни қоғозли ва қоғозсиз, оғзаки ёки телефон алоқаси орқали фойдаланувчиларга етказилиши, тақдим этилган маълумотларнинг тахминийлиги кабилар киради.

Бухгалтерия ҳисоби - бу хўжалик юритувчи субъектлар фаолияти, фаолият натижалари, уларнинг маблағлари (мулки, активлари), маблағларни ташкил топиш манбалари тўғрисидаги ахборотларни асосан пул ўлчов бирлигида қатъий ҳужжатли асосда йиғиш, қайд этиш, гуруҳлаш, жамлаш ҳамда уларни ички ва ташқи фойдаланувчилар ҳукмига тегишли шакл ва мазмунда тақдим этиш тизимидир. Ушбу ҳисоб турининг характерли жиҳатларига уни асосан ҳисобот даврлари кесимида (ой, чорак, ярим йил, тўққиз ой, йил) юритилиши, шаклланадиган ва тақдим этиладиган ахборотларнинг тўлиқ ҳужжатли асосга эга бўлиши, уларни молиявий ҳисоботнинг тегишли тасдиқланган шакллари кўринишида фойдаланувчиларга етказилиши, тақдим этилган маълумотларнинг реаллигига қонун олдида жавобгарликнинг мавжудлиги кабилар киради. Статистика ҳисоби деганда жамиятда юз берган ва бераётган ёппа ҳодиса ва жараёнларни соний акс эттирадиган ва сифат жиҳатдан тавсифлайдиган ҳисоб тизими тушунилади. Статистика ҳисобининг асосий маҳсули бўлиб статистик ҳисоботлар ҳисобланади. Статистик ҳисоботлар қатъий бухгалтерия ҳисоби маълумотлари асосида тузилади ва улар бухгалтерия ҳисоботи маълумотлари билан қатъий уйғун бўлиши шарт. Статистик ҳисоботлар реаллиги учун хўжалик юритувчи субъектлар раҳбарлари ва бош бухгалтерлари қонун олдида жавобгар ҳисобланадилар. Статистик ҳисоб маълумотларни туман, вилоят ва яхлит мамлакат доирасида жамлайди. Статистик ҳисоб давлат томонидан стратегик бошқарувни олиб боришда асосий ахборот манбаи бўлиб ҳисобланади. Хўжалик ҳисобининг алоҳида турлари бир-бирини инкор этмайди, аксинча улар бир-бирини тўлдиради. Иқтисодиётнинг қуйи ва юқори бўғинларида юз берган ва бераётган жараёнлар тўғрисида ахборот бериш ва уларни назорат қилиш воситалари ҳисобланган оператив (оператив-техник) ҳисоб), бухгалтерия ҳисоби ва статистика ҳисоби бажаридаган функциялари ва вазифалари бўйича бир-бири билан муштаракдир. Айнан мақсад ва юклатилган вазифалар муштараклиги сабабли хўжалик ҳисоби турлари биргаликда яхлит халқ хўжалиги ҳисоби тизимини ташкил этади.

Шу билан бирга хўжалик ҳисоби турлари бир-биридан турли жиҳатлари бўйича фарқланади. Чунончи, кимга мўлжалланганлиги ва ахборот фойдаланувчилари гуруҳларига кўра хўжалик ҳисобининг юқорида санаб ўтилган турлари ички ва ташқи ҳисобга ажратилади ( расм). расм. Хўжалик ҳисобининг турларининг кимга мўлжалланганлиги ва ахборот фойдаланувчилари гуруҳларига кўра таснифи ва таркиби Ички ҳисоб деганда фақат хўжаликнинг ўзида унинг ички мақсадларида юритиладиган ҳисоб тушунилади. Ички ҳисобга оператив (оператив-техник) ҳисоб, шунингдек бухгалтерия ҳисобининг таркибий қисми бўлган бухгалтерия бошқарув ҳисоби киради. Бухгалтерия бошқарув ҳисоби - бу бухгалтерия ҳисобининг хўжалик юритувчи субъектлар фаолияти, фаолият натижалари, маблағлари (мулки, активлари), маблағларни ташкил топиш манбалари тўғрисидаги турли ўлчов бирликларидаги батафсил ахборотларни ички бошқарув сегментлари, яъни объектлар, субъектлар ва жавобгарлик марказлари кесимида йиғиш, қайд этиш, гуруҳлаш, жамлаш ҳамда уларни ички бошқарув органлари ҳукмига тезкор бошқарув қарорларини қабул қилиш учун мақбул шакл ва мазмунда тақдим этишга мўлжалланган таркибий қисми. Бухгалтерия бошқарув ҳисобининг муҳим таркибий қисми бўлиб ишлаб чиқариш харажатлари ҳисоби ва таннарх калькуляцияси ҳисобланади.

Ишлаб чиқариш харажатлари ҳисоби ва таннарх калькуляцияси - бу бухгалтерия бошқарув ҳисобининг хўжаликни ишлаб чиқариш жараёнлари ва уларнинг натижаларини у ёки бу усулларда акс эттирувчи ҳисоб тизимидир. Ташқи ҳисоб деганда хўжалик фаолияти тўғрисидаги ахборотларни ташқи ахборот фойдаланувчиларга тақдим этувчи ҳисоб тизими тушунилади. Ташқи ҳисобга статистика ҳисоби ва бухгалтерия ҳисобининг таркибий қисми бўлган бухгалтерия молиявий ҳисоби киради Бухгалтерия молиявий ҳисоби - бу бухгалтерия ҳисобининг хўжалик юритувчи субъектлар молиявий ва мулкий ҳолати тўғрисидаги молиявий характердаги ахборотларни йиғиш, қайд этиш, гуруҳлаш, жамлаш ҳамда уларни асосан ташқи фойдаланувчилар ҳукмига молиявий ҳисобот кўринишида тақдим этишга мўлжалланган таркибий қисми. Хўжалик ҳисобининг ички ва ташқи ҳисобга ажратилиши улар ахборотларидан фойдаланувчиларнинг аниқ гуруҳларини шаклланишига олиб келди. Бундай фойдаланувчилар сирасига қуйидагилар киради ( расмга қаранг).

расм. Хўжалик ҳисоби турлари ахборотларидан фойдаланувчилар Давлат томонидан тартибга солинишига (регламентлаштирилишига) кўра хўжалик ҳисоби турлари қуйидаги иккита гуруҳга ажратилади (расм). 4-расм. Хўжалик ҳисобининг турларининг давлат томонидан тартибга солинишига (регламентлаштирилишига) кўра кўра таснифи ва таркиби Регламентлаштирилмайдиган ҳисоб деганда шакл ва мазмуни, юритиш тартиби ва техникаси давлат томонидан қатъий белгилаб қўйилмаган ҳисоб тушунилади. Бундай ҳисоб турларига оператив (оператив- техник) ҳисоб, бухгалтерия бошқарув ҳисоби киради. Ушбу ҳисоб турларида қўлланиладиган регистрлар, уларнинг шакллари, юритиш тартиби ҳар бир хўжалик томонидан ўз ҳоҳишига қараб белгиланади. Регламентлаштириладиган ҳисоб деганда шакли ва мазмуни, юритиш техникаси ва тартиби қонунлар ва қонуности меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар билан тартибга солинган ҳисоб тушунилади. Регламентлаштириладиган ҳисобга Ўзбекистон Республикасида бухгалтерия молиявий ҳисоби ва статистика ҳисоби киради. Ушбу ҳисоб турлари шакл ва мазмун жиҳатдан барча хўжалик юритувчи субъектлар учун бир хилдир. Хўжалик ҳисоби турлари уларни юритувчи бўлинмаларига қараб ҳам фарқланади (расмга қаранг).

расм. Хўжалик ҳисобининг турларининг уларни юритувчи бўлимлар кесимидаги таснифи Шундай қилиб, юқоридаги тасниф ва тавсифлар асосида хўжалик ҳисоби турларини бир-биридан фарқловчи энг муҳим жиҳатларини қуйидагича умумлаштириш мумкин (жадвалга қаранг). жадвал Хўжалик ҳисоби турларининг фарқли жиҳатлари

Яхлит халқ хўжалиги ҳисоби тизимини ташкил қилувчи ҳисоб турлари турли бошқа белгилари бўйича ҳам фарқланади ва таснифланади. Чунончи, хўжалик юритувчи субъектларни молиялаштирилишига кўра уларда юритиладиган бухгалтерия ҳисоби корхоналар бухгалтерия ҳисоби ва бюджет ташкилотлари бухгалтерия ҳисобига ажратилади. Корхоналар бухгалтерия ҳисоби деганда ўзини ўзи тўлиқ маблағ билан таъминлайдиган, мустақил фаолият юритадиган хўжаликларда юритиладиган бухгалтерия ҳисоби тушунилади. Бундай ҳисобга завод ва фабрикалар, фирмалар, ширкатлар, жамоа хўжаликлари, қурилиш ташкилотлари, банклар ва бошқа корхоналарда юритиладиган бухгалтерия ҳисоби мисол бўлади. Бюджет ташкилотлари бухгалтерия ҳисоби деганда давлат томонидан молиялаштириладиган муассасаларда юритиладиган бухгалтерия ҳисоби тушунилади. Бундай ҳисобга маориф, соғлиқни сақлаш, маданият ва бошқа

ижтимоий соҳа муассасаларида юритиладиган бухгалтерия ҳисоби мисол бўлади. Иқтисодиёт соҳалариги кўра бухгалтерия ҳисоби алоҳида шу соҳалар ҳисобидан иборат бўлади, масалан, саноатда бухгалтерия ҳисоби, қишлоқ хўжалигида бухгалтерия ҳисоби ва бошқалар. Ушбу тармоқлар ва соҳалар хусусиятларидан келиб чиқиб, уларда юритиладиган бухгалтерия ҳисоби бир-биридан унинг объектлари мазмун-моҳияти бўйича фарқланади. ХЎЖАЛИК ҲИСОБИДА ҚЎЛЛАНИЛАДИГАН ЎЛЧОВ БИРЛИКЛАРИ Хўжалик ҳисоби турларида ахборотларни йиғиш, қайд этиш, гуруҳлаш, жамлаш ҳамда тегишли фойдаланувчиларга тақдим этишда турли ўлчов бирликлари қўлланилади. Ушбу ўлчов бирликларнинг турлари, гуруҳлари ва таркиби жадвалда келтирилган. жадвал Хўжалик ҳисоби турларида қўлланиладиган ўлчов бирликларининг турлари, гуруҳлари ва таркиби

«БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИ» ФАНИНИНГ ПРЕДМЕТИ, ТАДҚИҚОТ УСУЛЛАРИ ВА БОШҚА ИҚТИСОДИЙ ФАНЛАР БИЛАН ЎЗАРО АЛОҚАЛАРИ «Бухгалтерия ҳисоб» махсус фан сифатида ўзининг предметига эга. Ушбу фаннинг предмети деганда у томонидан ўрганиладиган объектлар мажмуаси тушунилади. «Бухгалтерия ҳисоб» фани предметини ташкил қилувчи объектлар бўлиб умуман олганда хўжалик юритувчи субъектлар фаолияти ва унинг натижалари, шунингдек хўжалик маблағлари ва ушбу маблағларнинг ташкил топиш манбалари ҳисобланади (расмга қаранг) расм. “Бухгалтерия ҳисоби” фани предметини ташкил қилувчи объектлар «Бухгалтерия ҳисоби» фани бухгалтерия ҳисоби предметини ташкил қилувчи юқорида санаб берилган объектлар моҳияти, уларнинг таснифий, тавсифи ва бошқа жиҳатлари тўғрисида умумий тушунчаларни ўргатади. Иқтисодиётнинг алоҳида олинган тармоқ ва соҳаларида бухгалтерия ҳисобининг предметини ташкил қилувчи объектларнинг хусусиятлари мос равишдаги тармоқ ва соҳаларда бухгалтерия ҳисоби фанида очиб берилади. Хўжалик фаолияти деганда, умуман олганда, корхона ва ташкилотлар томонидан фойда олиш мақсадида олиб борилаётган ҳамда мазмунан алоҳида номлардаги фаолият турларини ташкил қилувчи хўжалик жараёнлари ва операциялари (муомалалари) мажмуаси тушунилади. Хўжалик жараёни деганда корхона ва ташкилотларда юз берган ва бераётган операциялар йиғиндиси тушунилади.

Хўжалик операцияси деганда корхона ва ташкилотда юз берган ва бераётган аниқ харакатлар, ишлар тушунилади. Иқтисодиётни тобора эркинлаштирилиши корхоналарга турли фаолият турлари билан шуғулланишга, уларнинг ҳар бирини фойда олиш манбаига айланишига олиб келди. Республикамизнинг қонунлари, чунончи Солиқ Кодексига мувофиқ корхона ва ташкилотларнинг хўжалик фаолияти икки турга бўлинади: 1. Асосий фаолият - бу корхона ва ташкилотнинг бош мақсадини ифодаловчи ҳамда унинг уставида кўрсатилган фаолият тури (ёки турлари). 2. Асосий бўлмаган фаолият - бу корхона ва ташкилотнинг бош мақсади бўлиб ҳисобланмайдиган, шу билан бирга қўшимча фойда олиш мақсадида ҳамда асосий фаолият учун зарурат юзасидан юритиладиган фаолият тури ёки турлари. Корхоналарнинг асосий ва асосий бўлмаган фаолият турлари расмда келтирилган. расм. Корхоналар хўжалик фаолиятининг турлари Хар қандай корхонанинг асосий фаолияти турлари ўз ичига таъминот, ишлаб чиқариш ва сотиш жараёнларини олади (расмга қаранг).

расм. Корхоналар асосий фаолиятини ташкил қилувчи хўжалик жараёнлари Таъминот жараёни деганда корхонани фаолият кўрсатиши учун зарур бўлган меҳнат предметлари ва воситалари, ишчи кучи, пул ва бошқа маблағлар билан таъминлаш тушунилади. Ушбу жараёнсиз фаолиятнинг кейинги жараёнлари, яъни ишлаб чиқариш ва сотиш жараёнларини амалга ошириб бўлмайди. Шунинг учун корхонанинг доимий фаолият кўрсатиши айнан таъминот жараёнининг узликсизлигига бевосита боғлиқдир. Ишлаб чиқариш жараёни деганда ишчи кучи ва меҳнат воситалари ёрдамида меҳнат предметларидан янги маҳсулотлар яратиш тушунилади. Ушбу жараён ўз ичига турли технологик операцияларни олади, бу операцияларни бажариш эса турли харажатларни амалга оширишни таъқоза этади. Ишлаб чиқариш жараёнининг пировард натижаси бўлиб тайёр маҳсулот ҳисобланади. Тайёр маҳсулотни ишлаб чиқаришга кетган моддий харажатлар, меҳнатга хақ тўлаш харажатлари, ишлаб чиқариш воситаларининг амортизация харажатлари ва бошқа ушбу жараёнга тегишли харажатлар ишлаб чиқариш харажатларини, яратилган маҳсулот қийматига киритилган харажатлар эса тайёр маҳсулотнинг таннархини ташкил қилади. Шуни таъкидлаш жоизки, корхона томонидан бажарилган ишлар, масалан қурилиш-монтаж ишлари, кўрсатилган хизматлар, масалан туристларга кўрсатилган ётоқхона ва бошқа хизматлар ёки аудиторлик хизмати хам ишлаб чиқариш жараёнига тенглаштирилади. Бундай ишлаб чиқариш жараёнларининг натижаси бўлиб бажарилган иш ёки кўрсатилган

хизмат хажми ҳисобланади, уларга сарфланган харажатлар бажарилган иш ёки хизматнинг таннархини ташкил қилади. Сотиш жараёни деганда ишлаб чиқариш жараёнида яратилган тайёр маҳсулотларни, бажарилган ишларни, кўрсатилган хизматларни харидорлар (буюртмачилар)га сотиш тушунилади. Ушбу жараёнда тайёр маҳсулот, иш, хизматлар пулга айланади, сотувчи ва сотиб олувчи ўртасида ўзаро ҳисоб- китоблар бўйича қарзлар вужудга келади. Сотиш жараёнида корхонанинг ялпи тушуми, сотиш таннархи, сотишдан олинган фойда ёки зарари, сотиш жараёнининг харажатлари, унга доир солиқлар ва бошқа кўрсаткичлар ҳисобга олинади. Асосий фаолиятни ташкил қилувчи барча хўжалик жараёнлари бухгалтерия ҳисобининг муҳим объектлари бўлиб ҳисобланади. Ҳар бир жараёнда юз берган операциялар бухгалтерия ҳисобида ўзининг соний ўлчовини ва сифат жиҳатдан тавсифини топади. Бухгалтерия ҳисоби таъминот жараёнида меҳнат предметлари ва воситаларини қанча миқдорда, қайси баҳоларда, қайси таъминотчилардан сотиб олининганлиги, шунингдек улар бўйича таъминотчилар билан ҳисоб- китобларнинг ҳолати тўғрисида батафсил ахборот беради. Ишлаб чиқариш жараёни бўйича бухгалтерия ҳисобида қандай маҳсулотлар ишлаб чиқарилганлиги, қанча ишлаб чиқарилганлиги, бунинг учун қанча харажат қилинганлиги, омборларга қабул қилинган тайёр маҳсулотнинг қиймати (таннархи) ва бошқа маълумотлар шаклланади. Сотиш жараёни бўйича бухгалтерия ҳисоби қанча маҳсулот сотилганлиги, кимларга сотилганлиги, қандай тўлов турлари бўйича сотилганлиги, қандай баҳоларда сотилганлиги, харидорлар билан ҳисоб- китобларнинг ҳолати, сотишдан олинган тушум, сотишга доир харажатлар, сотишдан олинган фойда, ундан тўланадиган солиқлар ва бошқалар тўғрисида атрофлича ахборот беради. Асосий бўлмаган фаолият - бу корхонанинг кунлик одатий бўлмаган фаолияти ёки фаолият турлари. Бундай фаолиятнинг кенг тарқалган турлари бўлиб инвестиция фаолияти, инновация фаолияти, молиявий фаолият ва эмиссия фаолияти ҳисобланади.

Инвестиция фаолияти - корхонанинг ўз маблағларини ўзининг моддий техника базасини яхшилашга, шунингдек ўзга корхоналарга ёрдам бериш ва қўшимча даромад олиш мақсадида киритиш билан боғлиқ фаолиятидир. Корхоналарнинг инвестиция фаолият турлари расмда келтирилган. расм. Корхоналар инвестиция фаолиятининг турлари Капитал (реал) инвестиция фаолияти - корхонанинг ўз маблағларини ўзининг моддий техника базасини яхшилаш ва ривожлантиришга киритиш билан боғлиқ фаолиятидир. Ушбу фаолиятни ташкил қилувчи асосий хўжалик жараёнлари ва операциялари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади (расмга қаранг). расм. Корхоналар капитал (реал) инвестиция фаолиятини ташкил қилувчи хўжалик жараёнлари ва операциялари Молиявий инвестиция фаолияти - корхонанинг ўз маблағларини ўзга корхоналарга ёрдам бериш ва қўшимча даромад олиш мақсадида киритиш билан

боғлиқ фаолиятидир. Ушбу фаолиятни ташкил қилувчи асосий хўжалик жараёнлари ва операциялари таркиби расмда келтирилган. Инвестиция фаолиятининг муҳим тури бўлиб инновация фаолияти ҳисобланади. Инновация фаолияти - бу корхонанинг уни моддий-техника базасини янгилаш, маҳсулот (иш, хизмат) турлари ва сифатини яхшилаш, янги технологияларни киритиш ва жорий қилиш билан боғлиқ фаолияти. расм. Корхоналар молиявий инвестиция фаолиятини ташкил қилувчи хўжалик жараёнлари ва операциялари Молиявий фаолият - ўзга корхоналар (банк ва бошқалар) маблағларини корхонага кредит ва қарз сифатида киритиш ҳамда жалб қилиш билан боғлиқ фаолият. Ушбу фаолиятни ташкил қилувчи асосий хўжалик жараёнлари ва операциялари таркиби расмда келтирилган.

расм. Корхоналар молиявий фаолиятини ташкил қилувчи хўжалик жараёнлари ва операциялари Молиявий фаолиятнинг асосий тури бўлиб эмиссия фаолияти хисобланади. Эмиссия фаолияти - қимматли қоғозлар (акциялар ва чиқариш йўли билан бошқа корхоналар ва шахслар маблағларини жалб этиш билан боғлиқ фаолиятдир. Корхона ва ташкилотларнинг хўжалик фаолиятининг натижалари бўлиб улар олган фойда ёки кўрган зарарлари ҳисобланади. Фойда(Ф) - бу корхонанинг даромадлари (Д) ва харажатлари(Х) ўртасидаги ижобий фарқ, яъни Ф= Д> Х. Демак, қанчалик даромад кўп бўлиб, харажат кам бўлса, корхонанинг фойдаси шунчалик кўп бўлади. Зарар - бу корхонанинг даромадлари ва харажатлари ўртасидаги салбий фарқ, бошқачасига харажатларни даромаддан кўп бўлиши, яъни: З=Д <Х Демак, корхона даромадга қанчалик кўп харажат билан эришса, унинг зарари шунчалик кўп бўлади. Хўжалик фаолиятини узлуксиз юритилиши ва ривожланиши бевосита корхоналарни турли манбалар эвазига шаклланадиган маблағлар билан таъминланганлигига боғлиқ. Хўжалик маблағлари ва уларнинг манбаларининг таснифи ва тавсифи тўғрисида кейинги модулда батафсил тўхталамиз.

«БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИ» ФАНИНИНГ ТАДҚИҚОТ УСУЛЛАРИ «Бухгалтерияҳисоби назарияси» фани махсус иқтисодий фан сифатида ўзининг тадқиқот усулларига эга (расмга қаранг). Ушбу тадқиқот усуллари биргаликда мазкур фаннинг методи ва методологияси. расм. «Бухгалтерия ҳисоби» фанида қўлланиладиган тадқиқот усуллари «Бухгалтерия ҳисоби» фанини ўрганишда унда қўлланиладиган умумилмий ва махсус усулларнинг барчаси муҳим ўрин тутади. Чунончи, умумилмий тадқиқот усуллари моҳияти ва аҳамияти қуйидагиларда намоён бўлади. Диалектика ёки диалектик усул бухгалтерия ҳисоби фанига макон ва замонда юз берган ва бераётган жараёнларни доимий ўзгариб турадиган ва бир-бирига боғлиқ бўлган жараёнлар сифатида яхлит тарзда ўрганишга имкон беради. Тарихий ёндашув бухгалтерия ҳисобига одамлар ва жамият талабларини тарихий шаклланиши ва ривожланиши маҳсули (натижаси) сифатида қарашни англатади. Тизимли ёндашув бухгалтерия ҳисобини таркибий ва ташкилий объект сифатида белгилайди.

Индукция усули иқтисодий субъектлар хўжалик фаолиятини хусусийликдан умумийликка қараб, яъни алоҳида олинган фактлар бўйича умумий хулосалар қилишга ўргатади. Дедукция усули иқтисодий субъектлар хўжалик фаолиятини умумийликдан хусусийликка қараб, яъни умумий ҳолатдан келиб чиқиб, хусусий хулосалар чиқаришга ўргатади. Индукция ва дедукция усуллари анализ ва синтез усуллари билан бевосита узвий боғлиқдир. Анализ - бу «Бухгалтерия ҳисоби» фани предметини ташкил қилувчи объектлар ва улар тўғрисидаги ахборотларни турли таснифий белгиларига кўра гуруҳларга ажратишдир. Синтез - бу «Бухгалтерия ҳисоби» фани предметини ташкил қилувчи объектлар ва улар тўғрисидаги ахборотларни турли таснифий белгилари бўйича умумлаштиришдир. Индукция ва дедукция, шунингдек анализ ва синтез усуллари ўртасидаги боғлиқлик бухгалтерия ҳисобида юз берган жараёнлар тўғрисидаги ахборотларни дастлаб аналитик ҳисоби регистрларида гуруҳлаш, шундан сўнг эса уларни синтетик ҳисоб регистрларида умумлаштиришга имкон беради. Объектларни кузатиш усули бухгалтерия ҳисоби фани предметини ташкил қилувчи объектларнинг макон ва замонда ҳолати ва ҳаракати ни ҳақиқатда макон ва замонда га макон ва замонда юз берган ва бераётган жараёнларни доимий ўзгариб турадиган ва бир-бирига боғлиқ бўлган жараёнлар сифатида яхлит тарзда ўрганишга имкон беради. Тарихий ёндашув бухгалтерия ҳисобига одамлар ва жамият талабларини тарихий шаклланиши ва ривожланиши маҳсули (натижаси) сифатида қарашни англатади. Тизимли ёндашув бухгалтерия ҳисобини таркибий ва ташкилий объект сифатида белгилайди.

Индукция усули иқтисодий субъектлар хўжалик фаолиятини хусусийликдан умумийликка қараб, яъни алоҳида олинган фактлар бўйича умумий хулосалар қилишга ўргатади. «Бухгалтерия ҳисоби» фанида предметини ўрганишда объектларни кузатиш, ўлчаш, улар тўғрисидаги ахборотларни гуруҳлаш, йиғиш, жамлаш ва фойдаланувчиларга узатиш каби махсус усуллар кенг қўлланилади. қўлланиладиган махсус усуллар тўғрисидаги умумий тушунчаларни ҳам беради. объектлада қўлланиладиган махсус усулларнинг таркиби улар гуруҳлари кесимида расмда келтирилган.

расм. Бухгалтерия ҳисобида қўлланиладиган объектларни хронологик ва тизимли кузатиш ва улар тўғрисидаги ахборотларни қайд этиш усуллари расм. Бухгалтерия ҳисобида қўлланиладиган объектларни ўлчаш усуллари расм. Бухгалтерия ҳисобида қўлланиладиган объектлар тўғрисидаги ахборотларни гуруҳлаш ва йиғиш усуллари расм. Бухгалтерия ҳисобида қўлланиладиган объектлар тўғрисидаги ахборотларни жамлаш ва уларни фойдаланувчиларга узатиш усуллари

«Бухгалтерия ҳисоби» фанида унинг предметини ташкил қилувчи объектларни ўрганишда қўлланиладиган махсус усулларнинг мазмун ва моҳияти жадвалда келтирилган. жадвал «Бухгалтерия ҳисоби» фанида унинг предметини ташкил қилувчи объектларни ўрганишда қўлланиладиган махсус усулларнинг моҳияти

«Бухгалтерия ҳисоби» фанида унинг объектларини ўрганишда қўлланиладиган махсус усулларнинг барчаси бир-бири билан узвий боғлиқдир. Ушбу боғлиқликларга мисоллар қуйидаги жадвалда келтирилган. жадвалда Бухгалтерия ҳисобида қўлланиладиган махсус усулларининг ўзаро боғлиқлиги

«БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИ» ФАНИНИНГ БОШҚА ИҚТИСОДИЙ ФАНЛАР БИЛАН ЎЗАРО АЛОҚАЛАРИ «Бухгалтерия ҳисоби» фани ўзининг кўп йиллик тарихига эга. Ушбу фанни вужудга келишига энг катта ҳисса қўшган мактаблардан бири бўлиб Италия мактаби ҳисобланади. Айнан ушбу мактаб вакили, мутахассислиги бўйича математик бўлган Лука Пачоли (1445-1517) «Бухгалтерия ҳисоби» фанини яратувчиси сифатида бутун дунё мамлакатларида тан олинган. Унинг 1494 йилда чоп этилган «Счетлар ва ёзувлар тўғрисида трактат» номли асари

биринчи марта бухгалтерия ҳисобини фан сифатида ўқитилишига асос бўлган. Ушбу асарда биринчи марта бухгалтерия счётлари, уларга икки ёқлама ёзиш тушунчалари киритилди, уларнинг моҳияти очиб берилди, бу ёзувни амалга оширишда тўртта омил, яъни субъект, объект, вақт, жой ҳисобда кўриниб турилишлик заруриятлари исботланган. Лука Пачолидан кейинги олти аср мабойнида бухгалтерия ҳисобида жуда кўп янги постулатлар ва тартиблар, чунончи Де Ля Порта постулати ( XYII аср), Ж. Савари постулати ( XYII аср), Ж.Дзаппа постулати ( XIX аср), Ж.Чербони постулати ( XIX аср), И. Ф. Шер постулати ( XX аср), Э.Шмаленбах постулати ( XX аср), шунингдек П.Герстнер тартиби ( XIX аср охири ва ХХ аср боши), В. Ригер тартиби (ХХ аср), Ч. Гаррисон тартиби (ХХ аср) ва бошқалар вужудга келди. Ушбу ва бошқа постулат ҳамда тартибларнинг вужудга келиши Бухгалтерия ҳисобини янада ривож топишига олиб келди. «Бухгалтерия ҳисоби» фани барча гуманитар, ижтимоий-иқтисодий, математика, табиий, умумкасбий ва ихтисослик фанлари билан узвий боғлиқдир. Макон ва замонда юз берган ва бераётган хўжалик фактлари (ходиса ва жараёнлар) бухгалтерия ҳисобида иқтисодий қонунлар ва категорияларга мувофиқ ўрганилади. Демак, «Бухгалтерия ҳисоби» фанини чуқур ўрганиш ва ўзлаштиришда «Иқтисодиёт назарияси», «Макроиқтисодиёт», «Микроиқтисодиёт», «Тадбиркорлик асослари», «Ҳуқуқшунослик», «Ўзбекистон Республикаси конституцияси» каби фанлар берадиган билимлар муҳим аҳамият касб этади. Ушбу фанларда ўрганилган таянч атамалар ва тушунчаларга «Бухгалтерия ҳисоби» фанида ҳисоб объекти сифатида кенгроқ ёндашилади, чунончи уларни тан олиш, баҳолаш, ҳужжатлаштириш, тегишли счётларда, баланс ва ҳисоботда акс эттириш тартиблари очиб берилади. Демак, «Бухгалтерия ҳисоби» ни ўрганишни бошлагунча ўтилган фанлардан олинган билимлар ушбу фанни чуқур ўзлаштиришга асос бўлади. Ўз навбатида, «Бухгалтерия ҳисоби» фанини чуқур ўрганиш ва ўзлаштириш ундан кейин ўрганиладиган «Молиявий

ҳисоб», «Бошқарув ҳисоби», «Бюджет ҳисоби», «Банкларда бухгалтерия ҳисоби», «Бошқа тармоқларда бухгалтерия ҳисобининг хусусиятлари», «Статистика», Аудит», «Иқтисодий таҳлил», «Менежмент», «Маркетинг» ва бошқа фанларни чуқур ўзлаштиришга имкон яратади. Чунончи, «Бухгалтерия ҳисоби» фанида счётлар ва уларга икки ёқлама ёзув тартиблари бўйича олинган билимлар ушбу тартибларни Молиявий ҳисоб», «Бюджет ҳисоби», «Банкларда бухгалтерия ҳисоби», «Бошқа тармоқларда бухгалтерия ҳисобининг хусусиятлари» каби фанларда турли тармоқларда қўллаш хусусиятларини билиб олишни енгиллаштиради. Бухгалтерия ҳисобига оид билимларни чуқур билмаслик келгусида нафақат бухгалтерия ҳисобига доир барча фанларнинг, балки аудитнинг ҳам объектлари ҳисобланган активлар, мажбуриятлар ва хусусий капитал элементларини аудит қилишга ўргатадиган «Аудит» фанини ҳам чуқур ўзлаштира олмайди. Буларнинг барчаси, бир томондан, «Бухгалтерия ҳисоби» фанини бошқа фанлар билан узвий боғлиқлигини кўрсатса, иккинчи томондан эса, уни бошқа фанлар билан узвий боғлиқ ҳолда ўрганишни зарурат қилиб қўяди. БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИНИНГ МАҚСАДИ, ВАЗИФАЛАРИ, СУБЪЕКТЛАРИ ВА ОБЪЕКТЛАРИ. БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИ МЕТОДИ ТЎҒРИСИДА ТУШУНЧА Бухгалтерия ҳисоби иқтисодий фан ва амалий фаолият сифатида ўзининг методига эга. Бухгалтерия ҳисобининг фан сифатидаги методи деганда унинг объектларини ўрганишда қўлланиладиган усуллар мажмуаси тушунилади. Бухгалтерия ҳисобининг амалий фаолият сифатидаги методи деганда унинг объектларини акс эттиришда қўлланиладиган усуллар мажмуаси тушунилади. Ҳам фан, ҳам амалий фаолият сифатида бухгалтерия ҳисобининг методи моддийликка, яъни материализмга ҳамда узлуксиз ҳаракатланиш ва ривожланишга, яъни диалектикага асосланади.

Умуман олганда бухгалтерия ҳисоби хўжалик фаолияти жараёнлари, активлар, уларнинг манбалари ва эришилган молиявий натижаларни акс эттиришни макон ва замонда, диалектик харакатда амалга оширади. БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИ МЕТОДИНИ ТАШКИЛ ҚИЛУВЧИ УСУЛЛАРНИНГ ТАСНИФИ ВА УМУМИЙ ТАВСИФИ Бухгалтерия ҳисобининг методининг моҳияти унда қўлланиладиган усулларда ёрқин намоён бўлади. Бухгалтерия ҳисобида қўлланиладиган усуллар уни методининг элементлари, деб тан олинади. Бухгалтерия ҳисоби методини ташкил қилувчи асосий усулларга қуйидагилар киради: Бухгалтерия баланси; Бухгалтерия ҳисоби счетлари; Бухгалтерия ҳисоби счетларига икки ёқлама ёзув; Баҳолаш; Калькуляция; Ҳужжатлаштириш; Инвентаризация; Молиявий ҳисобот; Меъёрлаштириш; 10. Лимитлаштириш; 11. Бюджетлаштириш Бухгалтерия ҳисобида қўлланиладиган юқоридаги усулларни турли белгилари бўйича таснифлаш мумкин. Бухгалтерия ҳисобининг таркибий қисмларига тегишлилигига кўра унда қўлланиладиган усулларни иккита гуруҳга ажратиш мумкин: 1. Бухгалтерия молиявий ҳисобида қўлланиладиган усуллар. 2. Бухгалтерия бошқарув ҳисобида қўлланиладиган усуллар. Бухгалтерия ҳисобининг таркибий қисмларида қўлланиладиган асосий усуллар таркиби қуйидаги расмда келтирилган.

расм. Бухгалтерия ҳисоби методини ташкил қилувчи усулларнинг бухгалтерия ҳисоби таркибий қисмларига тегишлилигига кўра таснифи Бухгалтерия ҳисоби функцияларига тегишлилигига кўра унда қўлланиладиган усулларни қуйидаги гуруҳга ажратиш мумкин: 1. Объектларни кузатиш ва улар тўғрисидаги ахборотларни қайд этиш усуллари 2. Объектлар тўғрисидаги ахборотларни гуруҳлаш ва йиғиш усуллари Объектларни баҳолаш усуллари 3. Объектлар тўғрисидаги ахборотларни жамлаш ва узатиш усуллари Бухгалтерия ҳисоби усулларини ушбу гуруҳлар кесимидаги таркиби расмларда келтирилган. расм. Бухгалтерия ҳисобида қўлланиладиган объектларни кузатиш ва улар тўғрисидаги ахборотларни қайд этиш усуллари

расм. Бухгалтерия ҳисобида қўлланиладиган объектлар тўғрисидаги ахборотларни гуруҳлаш ва йиғиш усуллари расм. Бухгалтерия ҳисобида қўлланиладиган объектларни баҳолаш усуллари

расм. Бухгалтерия ҳисобида қўлланиладиган объектлар тўғрисидаги ахборотларни жамлаш ва узатиш усуллари Бухгалтерия ҳисоби методини ташкил қилувчи усулларнинг ҳар бири ўз мазмун ва моҳиятига эга. Улар қуйида келтирилган. Бухгалтерия баланси Корхонанинг маълум бир санага бўлган активлари ва уларни ташкил топиш манбалари ҳолатини ягона пул бирлигида ифодалаш усулиБухгалтерия ҳисоби счетлари бу корхона активлари, хусусий капитали, мажбуриятлари, даромад, харажат, фойда ва зарарларини ҳисобот давридаги ҳолати (бошланғич ва охирги), шунингдек уларнинг шу даврдаги ҳаракати (кўпайиши ваБухгалтерия ҳисоби счетларига икки ёқлама ёзув юз берган операциянинг суммасини икки марта, яъни бир счетнинг дебетига, бошқа бир счетнинг кредитига ёзиш усули.Баҳолаш бу корхона активларининг қийматини пулда ифодалаш усули. Калькуляция бу хўжалик активларининг сотиб олиш, ишлаб чиқариш ва сотиш қийматларини ҳисоблаб топиш Ҳужжатлаштириш бу хўжалик операцияларини маълум бир ҳужжатлар билан расмийлаштириш усули. Инвентаризация бухгалтерия ҳисобида унинг маълумотларини тўғрилигини, корхона активларини ҳақиқий ҳолатини, моддий жавобгар шахсларнинг ўз функциялариниМолиявий ҳисобот маълум даврдаги молиявий хўжалик фаолияти кўрсаткичларини пулда белгиланган шакл ва мазмунда ифодалаш усули.Меъёрлаштириш корхона активлари минимал миқдори, эскириш даражаси, сарф-харажатларини ҳисобдан чиқариш, солиқ ва тўловлар ва бошқа Лимитлаштириш корхона активларининг зарур қолдиқларининг энг кичик миқдорларини белгилаш ва қўллаш усули. Бюджетлаштириш корхона хўжалик фаолияти бизнес режа кўрсаткичлари, пул оқимларини прогнозлаштирш Бухгалтерия ҳисоби методини ташкил қилувчи усулларнинг барчаси бир-бири билан узвий боғлиқдир. Ушбу боғлиқликларга мисоллар қуйида келтирилган.

БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИ УСУЛЛАРИНИНГ ЎЗАРО БОҒЛИҚЛИГИ БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИНИНГ ТАМОЙИЛЛАРИ БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИ ТАМОЙИЛЛАРИ ТЎҒРИСИДА ТУШУНЧА Бухгалтерия ҳисобининг муҳим жиҳатларидан бири унинг барча учун мазмунан бир хиллигидир. Ушбу жиҳат бухгалтерия ҳисобини бир мамлакат

доирасида эмас, балки барча дунё мамлакатларида ҳам бирхиллаштириш масаласини кўндаланг қилиб қўяди. Бухгалтерия ҳисобини умумжаҳон миқиёсида тартибга солиш ва бирхиллаштиришнинг асосий заруратлари сирасига қуйидагиларни киритиш мумкин.

Жаҳон мамлакатлари бухгалтерия ҳисобини тартибга солиш бўйича икки гуруҳга бўлинади: 1.Бухгалтерия ҳисоби давлат томонидан тартибга солинадиган мамлакатлар. 2.Бухгалтерия ҳисоби давлат томонидан тартибга солинмайдиган мамлакатлар. Ўзбекистон Республикаси 1-гуруҳ мамлакатлар сафига киради. Яъни республикамизда бухгалтерия ҳисобининг мазмуни, шакли ва юритиш тартиби тўлиқ давлат томонидан регламентлаштирилади. Бухгалтерия ҳисобини давлат томонидан регламентлаштирилишининг муҳим белгиларидан бири бўлиб уни умумбелгиланган тамойилларга асосланиб юритилиши ҳисобланади. Бухгалтерия ҳисоби тамойиллари деганда уни уни юритишда амал қилиш лозим бўлган қоида ва тартиблар мажмуаси тушунилади. Бухгалтерия ҳисоби тамойиллари унинг ахборотлари сифати, тақдим этилиши, сақланиши ва бошқа жиҳатларига бўлган талабларни ўзида ифодалаш воситасидир. Бухгалтерия ҳисобини юритишнинг асосий тамойиллари республикамизда «Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида Қонуни», шунингдек 1-сон БХМС «Ҳисоб сиёсати ва молиявий ҳисобот» билан белгиланган. Республикамизнинг бухгалтерия ҳисоби тўғрисида қонуни ва бошқа қонуности меъёрий ҳужжатлари билан белгиланган бухгалтерия ҳисобини юритиш ва молиявий ҳисоботни тузишда қўлланиладиган тамойилларни турли гуруҳларга ажратиш мумкин. Улар ичида энг кенг тарқалганлари ва тан олинганлари бўлиб қуйидаги гуруҳлар ҳисобланади: 1-гуруҳ - бу фундаментал ёки муҳит тамойиллари. 2-гуруҳ - бу методологик ёки соҳа тамойиллари. 3-гуруҳ - бу сифат тамойиллари. 2.Бухгалтерия ҳисобининг фундаментал тамойиллари Фундаментал ёки муҳит тамойиллари деганда бевосита ҳисоб бирлиги ёки субъекти ҳисобланган корхонанинг макон ва замонда мавжудлигини, фаолият

олиб бораётганлигини, шу сабабли бу фаолиятни ўлчаш, баҳолаш лозимлигини ифодаловчи тамойиллар тушунилади. Уларга алоҳидалик, узлуксизлик, баҳолаш ва даврийлик каби тамойиллар киради. Алоҳидалик тамойили. Бу хўжалик юритувчи субъектни мустақил фаолият юритувчи, ўз мажбуриятлари олдида жавоб берувчи бирлик эканлигини ифодалайди. Мустақил хўжалик юритувчи субъект, бизнес бирлиги сифатида ҳар бир корхона ўзида бухгалтерия ҳисобини юритиши ҳамда молиявий ҳисоботни тузиши ва тегишли фойдаланувчиларга тақдим этиши шарт. Узликсизлик тамойили. Бу тамойил корхонани доимо ҳаракатдаги субъект, яъни ўз фаолиятини келгусида давом эттирувчи ва ривожлантирувчи субъект сифатида қарайди. Бухгалтерия ҳисобини узликсиз юритилиши корхонанинг келажаги борлигидан дарак беради. Бундан ташқари бухгалтерия ҳисоби корхонанинг келажакда равнақ топишига хизмат қилувчи восита ҳамдир. Қиймат тамойили. Бу тамойил корхона активлари ва пассивларини таннарх ёки бозор баҳоларида (улардан қайси бири паст бўлса, ўшанда) ҳисобга олишни билдиради. Пулда ифодалаш тамойили. Бу тамойил барча актив ва пассивларни, юз берган операцияларни миллий валютада, яъни сум ва тийинларда акс эттиришни билдиради. 3.Бухгалтерия ҳисобининг методологик тамойиллари Методологик ёки соҳа тамойиллари деганда бевосита бухгалтерия ҳисобини юритишга ва молиявий ҳисоботларни тузиш ҳамда тақдим этишга тегишли тамойиллар тушунилади. Уларга ҳисоблаш, икки ёқлама ёзув, мазмуннинг шаклдан устунлиги, ҳисобот даври даромадлари ва харжатларининг мослиги, эҳтиёткорлик ёки консерватизм, нейтраллик, аҳамиятлилик, муҳимлилик каби тамойиллар киради. Ҳисоблаш тамойили. Бу тамойил корхонанинг даромад ва харажатларини юз берган вақтига кўра тан олиш ва шу вақтдан бошлаб уларни бухгалтерия ҳисобида ва ҳисоботда акс эттиришни билдиради. Солиқ

Кодексига мувофиқ 1998 йил 1 январдан бошлаб барча корхоналар учун уларнинг мулк шаклидан қатьий назар сотиш моменти қилиб маҳсулот (иш, хизмат) ни жўнатиш (бажариш) санаси, улар учун тўлов пулини қачон келиб тушишидан қатьий назар, қабул қилинди. Икки ёқлама ёзув тамойили. Бу тамойил корхонада юз берган ҳар қандай операциянинг суммасини бир вақтнинг ўзида иккита счетда, яъни бирининг дебетида ва иккинчисининг кредитида акс эттиришни билдиради. Ушбу тамойилга амал қилиш корхонанинг активлари ва уларнинг ташкил топиш манбалари суммаларини доимо тенг бўлишини таъминлайди. Ҳисобот даври даромад ва харажатларининг мослиги тамойили . Бу тамойил ҳисобот даври харажатларига шу даврда реал даромад келтирган қисмини киритишни билдиради. Мазмунни шаклдан устунлик тамойили. Бу тамойил корхона активларини ҳуқуқий мақоми бўйича эмас, балким уларнинг иқтисодий мазмуни, эгалик қилиш ҳуқуқини берилиш вақтига кўра ҳисобга олиш ва балансга киритишни ифодалайди. Масалан, товар-моддий бойликлар корхонага келиб тушган санадан бошлаб, улар учун хақ тўланган ёки тўланмаган бўлишидан қатъий назар, корхона активлари таркибига киритилади ва балансга олинади. Узоқ муддали ижарага олинган асосий воситалар ҳам уларнинг ҳақи тўланиши муддатидан қатъий назар корхона балансига олинган кундан бошлаб киритилади. Эҳтиёткорлик ёки консерватизм тамойили. Бу тамойил корхона ҳисоботида активлар ва даромадларни кам (кўп) қилиб кўрсатмасликни, шу билан бирга мажбуриятларни ёки харажатларни кўп (кам) қилиб кўрсатмасликни ифодалайди. Ушбу тамойилни қўллаш яширилган резервларни вужудга келтириш, бирон мақсадда актив ёки фойдани камайтириб (кўпайтириб) кўрсатиш, харажат ва мажбуриятларни кўпайтириб (камайтириб) кўрсатиш ҳуқуқини бермайди.

Нейтраллик тамойили. Бу тамойил моливий ҳисоботни биронта шахс манфаатлари учун бошқа биронта шахс зарарлари эвазига мослаштирмасликни билдиради. Аҳамиятлилик тамойили. Бу тамойил ҳисобда шаклланган маълумотларни фойдаланувчиларнинг ахборотга бўлган эҳтиёжларини қондиришда аҳамиятлилигини билдиради. Муҳимлилик тамойили . Бу тамойил ҳисоб ва ҳисобот маълумотларини фойдаланувчиларнинг тақдим этилган ахборот асосида қабул қилган қарорларига таъсирини билдиради. 4.Бухгалтерия ҳисобининг сифат тамойиллари Сифат тамойиллари деганда бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботи ахборотларини сифат жиҳатларини ифодаловчи тамойиллар тушунилади. Уларга аниқлилик, тушунарлилик, якунланганлик, таққосламалик, тежамкорлик, тезкорлик каби тамойиллар киради. Аниқлилик тамойили. Бу тамойил ҳисобда акс эттирилган ҳар бир суммани қатъий ҳужжатли асосга эга бўлишлигини билдиради. Тушунарлилик тамойили. Бу тамойил ҳисоб маълумотларини барча фойдаланувчилар учун тушунарлилигини билдиради. Якунланганлик тамойили. Бу тамойил ҳисоб маълумотларини бирон бир ҳисобот даври учун жамланганлигини, яъни молиявий ҳисобот ҳисобот даври маълумотларини тўлиқ қамраб олганлигини билдиради. Таққосламалик тамойили. Бу тамойил ҳисобот маълумотларини ўзаро мос ҳисобот даврлари бўйича (чораклар, йил) мавжуд реал тенденцияларни аниқлаш учун ўзаро таққослаш имкониятларини билдиради. Бундай таққослашлар учун ўтган йиллар маълумотлари таққослама баҳоларда қайта ҳисобланиши лозим. Тежамкорлик тамойили. Бу тамойил ҳисоб ва ҳисоботни кам меҳнат ва молиявий маблағлар сарфлаб олиб боришни билдиради. Тезкорлик тамойили. Бу тамойил ҳисоб ва ҳисобот маълумотларини бошқарув органларига керакли вақтда ва ҳажмда беришни билдиради.

Кечиктириб берилган маълумотлар ҳисобнинг бошқарув воситаси сифатидаги ролини пасайтиради. Аксинча, ўз вақтида берилган маълумотлар ҳисобни бошқарув воситаси сифатида ролини, унинг таъсирчанлик кучини оширади. Бухгалтерия ҳисобини юритиш негизида ётувчи тамойиллар бир- бири билан узвий боғлиқдир. Мисол 1. Товарнинг қиймати 100000 сўм. Корхонага ушбу товар учун 120000 сўм таклиф этилмоқда. Даромад қандай тамойилларга асосланган ҳолда тан олиниши ва ҳисобга олиниши керак? Жавоб: даромадни тан олиш ва ҳисобга олиш негизида ҳисоблаш, қиймат, мазмуннинг шаклдан устунлиги, икки ёқлама ёзув ва муҳимлилик тамойиллари ётади. Ушбу товардан олинадиган даромад 120000 сўм миқдорида тан олинмайди, чунки ҳали товар сотилган эмас, у учун фақат таклиф тушган. Икки ёқлама ёзув ҳам берилмайди, чунки хўжалик операцияси ҳақиқатдан ҳам юз бермаган. Мазмуннинг шаклдан устунлигига кўра товар эгаси ўзгармаган. Агар ушбу таклифни эътиборга олиб, бухгалтерия ёзуви берилганда эди, даромад реал бўлмасди, мос равишда, у тўғрисидаги ахборот муҳим хатоликларга, чунончи нотўғри бошқарув қарорларини қабул қилинишига олиб келар эди. Мисол 2. Ўтган йилда ҳам, ҳисобот йилида ҳам ТМЗларни ҳисобга олишнинг бир хил усуллари корхонада қўлланилди. Жавоб : Демак, корхонада бухгалтерия ҳисобини юритишда қиймат, таққосламалик, даврийлик каби тамойиллар қўлланилган. Мисол 3. Корхона балансида пул маблағлари йилнинг бошида 10 млн. сўм, йилнинг охирида 15 миллион сўм, пул кирими 100 миллион сўм, пул чиқими 95 миллион сўм бўлган. Пул киримининг охирги қолдиғи қуйидаги тамойилларни қўллаш асосида тан олинади: қиймат; пулда ифодалаш; даврийлик; икки ёқлама ёзув; муҳимлилик; таққосламалик.

Адабиётлар : 1. Бакиева Х., Ризаев Н. Бухгалтерия хисоби назарияси. Укув кулланма. -Т.: Иктисод-молия, 2008 2. Каримов А., Исломов Ф., Авлокулов А. Бухгалтерия хисоби. Дарслик. -Т.: Шарк, 2004. 3. Пардаев А.Х., Пардаев Б.Х. Бошкарув хисоби. Укув кулланма. - Т.: Г.Еулом номидаги адабиѐт ва санъат нашриѐти, 2008. 4. Сатывалдыева Д.А. Бухгалтерский учет. Учебник. -Т.: IQTISODIYOT . 2015 г. 580 с. 5. Хамдамов Б.К., Исломов Ф.Р., Авлокулов А.З. Молиявий хисобот. Укув кулланма. - Т.: ―ИКТИСОД-МОЛИЯ‖, 2008. 7. Дусмуратов Р. Кишлок хужалигида бухгалтерия хисоби ва статистика асослари. -Т: Фан ва технология‖, 2014. 8. Жураев Н., Абдувохидов Ф., Сотиволдиева Д. Молиявий ва бошкарув хисоби. Дарслик (лотин алифбосида). -Т.: 2012 й. 480 б. 9. Холбеков Р.О. Бухгалтерия хисоби назарияси (лотин алифбосида). -Т.: Чулпон номидаги нашриѐт-матбаа ижодий уйи, 2011 й. 200 б.

O'xshashlar

Бухгалтерия ҳисоби фанининг предмети ва методи

Бухгалтерия ҳисоби фанининг муқаддимаси

Мҳт ва бухгалтерия ҳисоби

Менежмент ва иқтисодиёт фанининг предмети, объекти ва методи

Бухгалтерия ҳисобининг тамойиллари ва концепциялари