Бухгалтерия ҳисобининг тамойиллари ва концепциялари - Iqtisodiyot - Referatlar

Бухгалтерия ҳисобининг тамойиллари ва концепциялари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

162 KB

Ko'chirib olish

Бухгалтерия ҳисобининг тамойиллари ва концепциялари Режа: 1. Бухгалтерия ҳисобининг таърифи. 2. Бухгалтерия ахборотининг фойдаланувчилари. 3. Молиявий ва бошқарув ҳисоби. 4. Бухгалтерия ҳисобининг концепциялри. 5. Бухгалтерия ҳисобининг тамойиллари. 1

1.Бухгалтерия ҳисобининг таърифи. Бухгалтерия ҳисобини бизнес тили дейишади. Бу бежиз эмас, чунки бозор иқтисодиёти шароитида хўжалик юритувчи субъектларни қизиқтирувчи унинг хўжалиги фойда берадими,, йўқми, у ўз зиммасидаги мажбуриятларни у з а оладими каби саволларга жавоб топишга тўғри келади. Бу саволларга бухгалтерия ҳисобини билиш ва унинг маълумотларини тўғри таҳлил қила олиш орқалигина жавоб олиш мумкин. Шу сабабли ҳам бухгалтерия ҳисоби фанини ўрганиш муҳим аҳамиятга эгадир. Фанни ўрганиш одатда унинг таърифини беришдан бошланади. Бухгалтерия ҳисобининг бозор иқтисодиётига мос келувчи таърифини бериш учун унинг хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини бошқаришдаги ўрнини аниқлаб олиш зарурдир. Мамлакатимиз бухгалтерлари анъанавий равишда бухгалтерия ҳисобини алоҳида бир тизим кўринишида эмас, балки хўжаликдаги умумий ҳисоб тизимининг бир бўлаги сифатида ўрганишади. Ҳар кандай хўжаликни юритиш учун уни доимо кузатиб туришни ташкил қилиш сўралади. Ана шу кузатишни хўжалик ҳисоби амалга оширади. Хўжалик фаолиятини бошқариш ва унинг амалга оширилиши устидан назорат ўрнатиш учун эса фақат кузатишнинг ўзи етарли эмас. Кузатиш натижасида олинган маълумотларни ўлчаш, яъни маълум бир миқдорий кўрсаткичларда ифода этиш лозим. Сўнгра бу кўрсаткичларни шундай қилиб рўйхатга олиш керакки, токи улардан хўжаликни бошқариш мақсадида ҳар кандай вақтда фойдаланиш имкони пайдо бўлсин. Кузатиш, ўлчаш ва рўйхатга олиш орқали миқдорий ифода этиш хўжалик ҳисобининг асосий мазмунини ташкил этади. Шундай қилиб, хўжалик ҳисоби- бу умуман хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг ҳисоби экан. 2

Хўжалик ҳисоби тушунчаси бухгалтерия ҳисоби тушунчасига нисбатан кенгроқ тушунча бўлиб, у ўз таркибига кўра ҳисобнинг учта турини қамраб олади: 1. Тезкор ҳисоб. 2. Статистик ҳисоб. 3. Бухгалтерия ҳисоби. Уларнинг қисқача мазмуни, вазифаси ҳамда бир-биридан асосий фарқларини қуйидагича тавсифлаш мумкин. Тезкор ҳисоб одатда ишлаб чиқариш жойларида, цех, омбор ва бошқа шу каби бўлимларда юритилади, унинг маълумотлари корхона миқёси билан чегараланади. Унинг маълумоти корхона фаолиятини кундалик бошқариш учун ишлатилади. Мисол тариқасида, бир сменада ишлаб чиқарилган махсулот хажми, харидорларга жўнатилган махсулот хажми, ишга келганлар сони ва ҳ .к. Бу маълумотларни менежерлардан телефон орқали, ёзма, оғзаки олиш мумкин. Демак, тезкор маълумотларни фақат эхтиёж туғилгандагина олинар экан, шу сабабли эса улар узлуксиз эмас. Тезкор ҳисоб хўжалик фаолияти айрим жараёнларига, улар амалга оширилаётган пайтда, уларга таъсир кўрсатиш мақсадида алоҳида хўжалик жараёнларини жорий кузатиш ва назорат туридир. Маълумотларнинг тезкор равишда олиниши ва ишлатилиши- бу тезкор ҳисобнинг асосий хусусияти. Статистик ҳисоб ёки статистика эса иқтисодиёт, маданият, таълим ва бошқа соҳаларда оммавий тусдаги ходисаларни ўрганади. Корхоналарда статистик ҳисоб ишлаб чиқарилган махсулот, ишчи кучи ва бошқалар ҳақидаги маълумотларни ҳам натура, ҳам қиймат кўринишида тўплайди. Статистика кузатиш ва рўйхатга олиш усулларидан фойдаланиб, маълумотларни тезкор ҳамда бухгалтерия ҳисоби ёрдамида олади. Тезкор ҳамда статистик ҳисобдан фарқли равишда бухгалтерия ҳисоби хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини -хужжатлар ёрдамида, 3

-узлуксиз, -ёппасига, -ўзаро боғлиқликда, -пул бирликларида акс эттиради. Ёппасига акс эттириш шуни англатадики, бухгалтерияда барча мулк турлари, товар-моддий заҳиралар, пул маблағлари, барча хўжалик муомалалари, бир сўз билан айтганда, хўжалик фаолияти билан боғлиқ барча объектлар ҳисобга олинади. Узлуксизлик эса хўжаликдаги барча жараён, ўзгаришларни доимий равишда кузатиб, хужжатларга ёзиб боришни талаб этади. Ўзаро боғлиқлик эса бухгалтерия ҳисобида акс эттирилган воқеаларнинг ўзаро узвий боғлиқ ҳолда акс эттирилиши билан белгиланади. Масалан, ходимларга иш хаки берилганда фақатгина кассадаги пул озайибгина колмайди, балки корхонанинг ўз ходимларидан қарзи ҳам камаяди. Ана шу белгилари билан бухгалтерия ҳисоби тезкор ҳамда статистик ҳисобдан фарқ қилади. Энг муҳими эса шундаки, бухгалтерия ҳисоби бу хужжатли ҳисоб, яъни ундаги барча операциялар у ёки бу хужжатлар асосида акс эттирилади. Хўжаликни самарали юритиш учун учала турдаги ҳисобни биргаликда қўллаш даркор. Бунда уларнинг тўлиқлигини, ўз вақтидалигини ва ишончлилигини таъминлаш лозим. “Бухгалтерия ҳисоби нима?“ деган саволга жавоб бериш учун юқоридаги таъриф етарли эмаслигини унўтмаслигимиз керак. Бухгалтерия ҳисобига турли нуктаи назардан бир неча хил таърифни бериш мумкин. Биринчи таърифни юқорида келтирдик. Иккинчи таъриф бўйича эса бухгалтерия ҳисоби хўжалик фаолиятини бошқаришнинг функцияларидан бири деб, учинчи таърифни, махсус билимлар тизими, яъни фан деб, туртинчи таърифни эса корхоналар хўжалик фаолиятини тавсифловчи ахборотлар тизими деб бериш мумкин. 4

Хақиқатан, бухгалтерия ҳисоби корхоналарни бошқаришдаги режалаштириш, ташкил қилиш, назорат ва таҳлил каби фукциялардан биридир. Унинг маълумотлари асосан назорат ва таҳлил учун хизмат қилади, уларнинг натижаларидан эса корхонани режалаштириш ва унинг истиқболини белгилаш учун фойдаланилади. Демак, у ҳозирги кунда энг керакли касбдир . Фан сифатида эса бухгалтерия ҳисоби корхоналар фаолиятини ҳисобга олиш усуллари, асослари ва йўллари билан таништирувчи билимлар тизими сифатида юзага чиқади ва ўз тарихига эгадир. Бозор иқтисодиёти шароитида эса бухгалтерия ҳисоби хўжалик юритувчи субъектлар фаолияти ва унинг натижалари билан қизиқувчи барча шахсларга, жумладан ички ва ташқи фойдаланувчиларга тегишли маълумотларни тегишли тарзда тайёрлайди ва тақдим этади. Шундай қилиб, бухгалтерия ҳисобига бериладиган энг замонавий таъриф қуйидагича: Бухгалтерия ҳисоби-бу корхона ва ташкилотлар хўжалик муомалаларини кузатиш ҳамда тўлиғича, узлуксиз равишда, ўзаро боғлиқ ҳолда хужжатлар ёрдамида рўйхатга олиш орқали корхона мулкининг, мажбуриятлари ва ҳисоб-китобларининг, иқтисодий ресурсларининг ҳолати ва харакатини акс эттирувчи моделлаштирилган ахборот тизимидир. Бу таъриф унинг вазифаси, объектлари, усулларини ўрганишга энг қулай йўналтирувчи бўлиб хизмат қилади, деб уйлаймиз Бухгалтерия ҳисобининг ўтган ХХ асрнинг 70- йилларигача берилган олдинги таърифларида асосий эътибор унинг анъанавий функцияси - счётларни юргизиш билан боғланарди.1970 йилда Америка нуфузли бухгалтерлар нститути бухгалтерия ҳисобининг функцияси бошқарув қарорлари қабул қилиш учун хўжалик юритувчи субъектлар ҳақидаги 5

молиявий ҳарактердаги миқдорий ахборот билан таъминлаш эканлигини эълон қилди. Шундай қилиб, замонавий бухгалтер фақатгина счётларни юргизиш билангина шуғулланмаслиги, балки у режалаштириш ва қарорлар қабул қилиш, назорат ва раҳбарнинг эътиборини жалб қилиш, фаолиятга баҳо бериш ҳамда уни шарҳлаш, аудиторлик текширувидан ўтказиш кабиларни қамраб олувчи кенг миқёсдаги фаолият билан шуғилланмоғи лозим экан. Замонавий бухгалтер у тайёрлаган ахборотдан фойдаланувчиларнинг барчасининг, улар ички ёки ташқи бўлишидан қатъий назар, талабларини қондириши керак экан. Бу жиҳатдан қуйидаги таъриф энг маъқўлидир: Бухгалтерия ҳисоби маълум бир хўжалик юритувчи субъект тўғрисидаги молиявий ахборотларни ўлчаш, қайта ишлаш ва молиявий ҳисобот кўринишида тақдим этиш тизимидир. Бухгалтерия ҳисоби хўжалик фаолияти ва у билан боғлиқ қарорларни қабул қилувчи шахслар ўрта сида богловчи восита бўлиб хизмат қилади. У хўжалик фаолиятини уни кайд этиш орқали ўлчайди. Ўлчанган хўжалик муомалаларини фойдали ахборот кўринишига келтириш ва зарур пайтгача сақлаш мақсадида уни қайта ишлайди. Бу ахборотга қизиқувчилар ундан фойдалана олиши учун маълумотларни молиявий ҳисоботлар кўринишида тақдим этади. Бухгалтерия ҳисоби тизим эканлиги эса шунда намоён бўладики, хўжалик фаолияти ҳақидаги маълумотлар бухгалтерия ҳисоби тизимига кириш бўлса, қизиқувчи шахслар учун фойдали ахборот эса ундан чиқиш ҳисобланади. Ҳисоб ўз олдидаги вазифаларни давр талаби асосида бажариши учун турли ўлчов бирликларидан фойдаланиш имкониятига эгадир. Бухгалтерия ҳисобида натура меҳнат ва пул ўлчов бирликларидан фойдаланилади 2.Бухгалтерия ахборотининг фойдаланувчилари 6

Ўзбёкистон Республикасининг бозор иқтисодиётига ўтиши бухгалтерия ҳисоби олдида турган вазифаларнинг тубдан ўзгаришига олиб келди. Бозор иқтисодиёти муносабати билан ҳаётга турли хўжалик юритиш ва мулкчилик шакллари, жумладан, давлат корхоналари билан бир қаторда ширкатлар, хиссадорлик жамиятлари, қўшма ва кичик корхоналар кириб келди. Айнан шу шароитда фойда ва самарадорлик кўрсаткичлари барча бошқарувчиларнинг диққат марказида бўла бошлади. Корхоналар хўжалик юритиши тобора мураккаблашиб кетиши, бошқарув назарияси ва амалиётининг замонавий иқтисодий билимлар ҳисобига, асосан, бухгалтерия ҳисоби ва иқтисодий таҳлилга таяниб ривожланиши кераклигини такозо этади. Юқорида айтиб ўтганимиздек, ҳозирги шароитда бухгалтернинг ахборот билан таъминлаш вазифаси айниқса яккол намоён бўлмокда. Агар ишлаб чиқаришни бошқариш самарадорлигини оширишда корхона фаолиятини ишлаб чиқаришнинг барча босккичлари бўйича тавсифловчи ҳисоб-бухгалтерия маълумотлари катта аҳамиятга эга бўлса, корхона билан алоқадорлар (таъминотчи , харидор, инвестор, банклар ва ш.к) учун эса унинг ишончлилиги, тулов кобилияти, молиявий ҳолати, махсулот сифати ҳақидаги маълумотлар заруррокдир. Демак, бугунги кунда бухгалтерия ҳисобининг асосий вазифаси ички ва ташқи фойдаланувчиларни тегишли ахборот билан таъминлашдир. Ўзбёкистон Республикаси “Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида“ги Қонунида бухгалтерия ҳисобининг мақсади ва вазифалари қуйидагича қилиб белгиланган: “Бухгалтерия ҳисобининг мақсади фойдаланувчиларни ўз вақтида, тўлиқ ҳамда аниқ молиявий ва бошқа бухгалтерия ахбороти билан таъминлашдир. 7

Бухгалтерия ҳисобининг вазифалари: бухгалтерия ҳисоби ҳисоб варакларида активларнинг ҳолати ва харакати, мулкий хуқуқлар ва мажбуриятларнинг ҳолати тўғрисидаги тўлиқ ҳамда аниқ маълумотларни шакллантириш; самарали бошқариш мақсадида бухгалтерия ҳисоби маълумотларини умумлаштириш; молиявий, солиққа доир ва бошқа ҳисоботларни тузишдан иборатдир “. Шундай қилиб. бухгалтерия ҳисоби ўз мақсадига эришиш учун ана шу вазифаларни бажариши керак экан. Ахборотдан фойдаланувчилар кимлар? Бухгалтерия ахборотидан фойдаланувчилар - бухгалтерия маълумотларига асосланиб у ёки бу қарорни қабул қилувчи жисмоний ва хуқуқий шахслардир. Масалан, корхона раҳбари молиявий ҳисобот билан танишиб, корхонанинг истиқболини белгилаши, инвестор эса ана шу корхона баланси билан танишган ҳолда инвестиция қилиш ҳақида қарор қабул қилиши мумкин. Молиявий ҳисоботларнинг турли фойдаланувчилари (улар ташқи қарор қабул қилувчилар сифатида ҳам маълум) бухгалтерия ахборотидан турлича фойдаланадилар. Масалан, кўпгина алоҳида олинган сармоядорлар жамоат эгалигидаги корхоналар ўз акциядорларига бериши шарт бўлган йиллик ҳисоботлардаги ёки чорак йиллик фойда бўйича ҳисоботлардаги молиявий ахборотга камдан-кам жиддий назар ташлайдилар. Улар молия ва сармоя масалалари борасида нисбатан тажрибасиз бўлганликлари сабабли, компания билан таништирувчи (одатда, бухгалтерлар томонидан эмас, балки ижтимоий муносабатлар соҳасидаги мутахассислар томонидан тайёрланган) маълумотларни ўқийдилар ва силлиқ суръатларни томоша қиладилар холос. Текширувдан ўтган ҳисоботларда бериладиган бухгалтерия ҳисоби ахбороти бўлса, уларни одатда кам қизиқтиради, оддийроқ қилиб айтганда, улар уни ўқишга уриниб овора бўлмайдилар, англашга эса харакат қилмайдилар ҳам. 8

Бошқа тарафдан, қимматбаҳо қоғозлар соҳасини таҳлил қилувчи мутахассислар, юристлар, инвесторлар, муассисалар ва молиявий корпорацияларда фаолият кўрсатувчи шахслар компаниянинг молиявий ҳисоботлари таҳлилини баъзида мазкур компаниянинг бошқарувчи ходимларидан ҳам жиддийроқ равишда амалга оширадилар. Банклар ва бошқа кредитор муассасаларда ҳам, айниқса, бир неча миллион долларлик молиялаштиришни кўзловчи операция амалга оширилаётган бўлса, худди шундай синчиковликни кузатиш мумкин. Бу икки тарафнинг ўртасида турувчи эхтиёткор инвесторлар тадбиркорлик ва молиявий масалаларда етарлича тажрибага эга бўлган шахслар бўлиб, улар сармоя куйиш бўйича қарорларни мавжуд ахборотларга асосланган ҳолда қабул қиладилар ва бу қарорлар хаққоний ходисаларга асосланган бўлади, фактларнинг талқинида эса интуиция ва кишилар орасида тарқалган гаплардан бошқа омиллар ҳам ҳисобга олинади. Шу билан бирга, ана шу ўрта майдондан эхтиёткор кредиторлар ҳам жой олган бўлиб, улар кишиларнинг фикрига кўра, кредит бериш ва кредит беришни кенгайтиришга оид қарорларни фақатгина ўз ички инстинктларига ёндашиб эмас, балки хақиқатдаги масалаларга асосланиб қабул қиладилар. Ахборотга бўлган эхтиёжларни қондириш ҳақида сўз борар экан, фойдаланувчилар доирасини тўлиқлигича бир вақтнинг ўзида қамраб олиш мумкин эмаслигини кайд этиш зарур. Шунинг учун, МХКлари ўрта майдондан ўрин олган фойдаланувчиларга, яъни аниқ, ишончли ва холисона бухгалтерия ахборотига эхтиёжи катта бўлган сармоядор ва кредиторларга йўналтирилгандир, зеро улар сармоя куйиш ва кредит беришга оид қарорлар қабул қилишда бу ахборотлардан кенг фойдаланадилар. Мазкур доиранинг икки карама-карши тарафидан урин олган кишилар эътибордан ташкари эмаслар, лёкин улар муҳим аҳамиятга сазовор фойдаланувчилар ҳам эмаслар. Молиявий ҳисоботларни тақдим қилувчи компанияга боғлиқ бўлган “бошқа фойдаланувчилар”нинг умумий гурухи ҳам МХКсидаги фойдаланувчилар қаторига киритилгандир. Унга компаниянинг ходимлари, 9

бошқарувчилари ва директорлари, мижозлар, ракобатчилар, юристлар, брокерлар, солиқ инспекторлари, илмий ходимлар, ўқитувчилар ҳамда тадбиркорлик асосларини ва бухгалтерия ҳисобини ўрганувчи талабалар киради. Эгалик қилиш кўпинча бошқарувдан ажратилганлиги сабабли, сармоядорлар номидан ўзига керакли бўлган ахборотни талаб қила оладиган ваколатли ахборот манбаи мавжуд бўлиши керак. Хақиқатда, бир томондан профессионал ва институционал сармоядорлар корпорациядан исталган ахборотни олиш кудратига эгалар. Бошқа томондан эса, тажрибасиз кишиларнинг, кушимча ахборот бўлган такдирда ҳам, лозим даражадаги кунт билан ўқиш орқали ўз харакатларини ўзгартириш эхтимоли кичикдир. Фойдаланувчиларнинг турли гурухлари орасида ва хатто алоҳида олинган фойдаланувчилар гурухи ичида ҳам, келишмовчиликлар юзага келишининг эхтимоли жиддийдир. Мисол учун, истеъмол моллари ишлаб чиқарадиган компаниялардан бирининг яхши сотилаётган битта асосий махсулоти ва ишлаб чиқирилиши энди ташкил этилаётган яна иккита махсулоти бўлсин. Мазкур компания ташкилий фаолиятини молиялаштириш учун қарзга пул олмокчи деб фараз қилайлик. Жорий акциядорлар кредит олишга каратилган аризани қўллаб-кувватлаш учун молиявий ҳисоботларни талаб қиладилар, шунингдек, савдо хажмининг ўсиши ҳамда фаолият ва активлар ўсишидан келиб чиқадиган пулларнинг мусбат окимини кўрсатувчи эркин бир суръат уларга кўрсатилишини хохлайдилар. Потенциал кредитор эса, кредит олиш учун қўйиладиган гаров химоясининг чегарасини таъминлаш мақсадида активлар бўйича пессимистик нуктаи назарга эга бўлиши мумкин. Потенциал кредитор ишлаб чиқарилиши ташкил қилинаётган икки махсулотнинг хусусиятлари, ҳамда уларнинг харид қилиниши ва бундан келадиган пул окимининг истиқболи билан танишишга ҳам қизиқиши мумкин. Бундай ахборот жамоатчиликка етказилганда, у кредиторларга ва келгусидаги потенциал акциядорларга маълум бир 10

ахборотга асосланган қарорлар қабул қилишда катта ердам беради. Шу билан бирга, у компаниянинг ракобатчилари орасида тўтган ўрнига ва келгусида ривожланиш имкониятларига жиддий пўтур етказиши ва шу боис жорий акциядорларга ҳам зиён келтириши мумкин. Инвесторлар ва кредиторларнинг манфаатлари карама-карши бўлгани каби, жорий ва келгусидаги потенциал инвесторларнинг манфаатлари ҳам карама-каршидир. Шундай қилиб,бозор иқтисодиёти шароитида ахборотдан фойдаланувчиларнинг 2 гуруҳи учун ахборот тайёрланади: ички ва ташқи. мунтазам назоратни амалга ошириш: -корхона мулкчилигининг хавфсизлигини таъминлаш: -иқтисодий тартибнинг амалга оширилиши устидан назорат олиб бориш. Ташқи ахборотдан фойдаланувчиларни амалда яна иккита гуруҳга ажратиш мумкин: Бевосита молиявий қизиқиши бўлган ва билвосита молиявий қизиқиши бўлган фойдаланувчилар. Агар бевосита молиявий қизиқиши бўлган фойдаланувчиларга хўжалик юритувчи субъектлар молиявий натижаларидан бевосита молиявий манфаатдорлар, яъни Агар ташқи фойдаланувчилар учун юқоридаги вазифаларни бажариш етарли бўлса, ички фойдаланувчилар учун бухгалтерия ҳисобининг вазифалари корхона ишлаб чиқариш хўжалик фаолияти вазифаларидан келиб чиққан ҳолда аниқланади: -корхона раҳбари ва маъмуриятини ҳамда юқори ташкилотни зарур ҳисобот маълумотлари билан ўз вақтида таъминлаш: -моддий меҳнат ва молия ресурсларидан самарали ва тўғри фойдаланиш устидан инвестор ва кредиторлар кирса, билвосита молиявий қизиқиши бўлган шахсларга солиқ органлари, статистика бошқармалари ва бошқа тартибга солиб турувчи ташкилотлар киради. 1-чизма 11

12Маъмурият Якка мулкдорлар Шерик мулкдорлар Директорлар кенгаши Компаниянинг олий бош қ арувчи ходимлари Менеджерлар Бевосита молиявий манфаатларга эга булган Билвосита молиявий манфаатларга эга булган Сармоядорлар Кредиторлар 1. Соли қ идоралари 2. Тартибга солувчи идоралар  Қ имматба ҳ о қ огозлар б ў йича давлат агентлиги  И қ тисодиёт ва Молия Вазирлиги  Фонд биржалари 3. Статистика идоралари 4. Бош қ а идоралар  молиявий масалалар б ў йича масла ҳ атчилар ,  аудиторларИчки фойдаланувчилар Бухгалтерия ҳ исоби ахбороти Таш қ и фойдаланувчиларТадбиркорлик фаолиятига к ў рсатиладиган таъсир

3.Молиявий ва бошқарув ҳисоби Молиявий маълумотлардан фойдаланувчиларнинг турли гуруҳлари мавжудлиги бухгалтерия ҳисобининг ягона тизим сифатида иккига бўлинишига олиб келди: 1)Молиявий ҳисоб 2)Бошқарув ҳисоби Ҳисобнинг бу 2 тури ўзининг вазифаси , яъни ахбороти ва услубияти билан бир-биридан фарқ қилади. Молиявий ҳисоб — корхоналар томонидан жамоатчилик хукмига тақдим этиладиган ҳамда ички ва ташқи фойдаланувчилар учун мўлжалланган ахборотни тақдим этувчи ҳисобдир. Жамоатчиликни компанияга сармоялар куядиган, кредитлар ажратадиган ёки у билан ўзаро ҳамкорликда иқтисодий фаолият юритадиган турли тоифадаги шахслар ташкил қилиши мумкин. Бу шахслар ушбу компанияга сармоя куйиш ва уни молиялаштириш бўйича қарор қабул қилишда унинг молиявий ва бошқа ҳисоботларига турли даражада таянадилар. Компаниядан ташкари бўлган кишиларнинг маълумотга бўлган эхтиёжлари молиявий ҳисобнинг марказида туради. Бошқарув ҳисоби — ички фойдаланувчилар эхтиежини иқтисодий ҳўжалик муомалалари ва махсулот ишлаб чиқариш устидан назорат ўрнатишда ,бюджет бажарилиши ва фойда олишнинг мониторингини ўрнатишда бухгалтерия ҳисоби маълумотларининг ролини , шунингдек компаниянинг келажакда мувафаккиятга эришишидаги бухгалтерия ҳисоби маълумотларини кўриб чиқади. Бошқарув ҳисобининг қоида ва қўлланмалари кўпинча мураккаб, баъзида эса бир-бирига карама-карши ва мунозаралидир. Шу билан бирга, фикр ва талқинларда ҳам фарқлар мавжуд 13

бўлади. Молиявий ҳисоб масалаларининг тўғри ечим ва жавоблари бир нечта бўлиши ҳам мумкин, лекин улардан бирини танлаш асосий принцип ва стандартларга мос келиши керак. Ушбу курс мақсадлари учун халқаро бухгалтерия ҳисоби стандартлари (ХБХС) асосий стандарт сифатида қабул қилинган. Шундай қилиб, молиявий ва бошқарув ҳисобларини бухгалтерия ҳисобининг айрим бўлаклари сифатида тушунмоқ керак экан. Уларнинг моҳияти, аҳамияти ва вазифалари билан чуқуррок танишиб чиқиш учун бухгалтерия ҳисоби бўйича жахон тажрибасига мурожаат этиш керак. Шу сабабли биз халқаро ва миллий бухгалтерия ҳисоби тизимлари ҳақида тўхталиб ўтмокчимиз. Бухгалтерия ҳисоби тизими деб, шундай яхлит комплексга айтиладики, у ишлаб чиқариш, таъминот, сотиш жараёнларини бирлаштириб курсатувчи, макро ва микро даражада стратегик ва тактик масалаларни ҳал қилишга имконият берувчи ҳисоблар режасига асосланган бўлади. Халқаро тажриба курсатишича, ҳисоб тизимлари миллий ва халқаро даражада қуйидаги бешта курсаткич билан тавсифланади: - макро ва микро даражада қарорлар қабул қилиш учун етарли даражада ахборотни олишда ривожланган миллий бухгалтерия стандартларининг мавжудлиги ва ишлатилиши; - бухгалтерия ҳисоботининг миллий ҳисоблар режаси; - ҳўжалик юритувчи субъектлар миқёсида бухгалтерия ҳисобининг ташкилий тузилиши; - ҳўжалик юритувчи субъектлар фаолияти якуний натижаларини аниқлашнинг турличалиги; - ҳисоб тизимининг мақсади корхона фаолияти натижаларини маълум бир курсаткич ёки курсаткичлар тизими бўйича аниқлашга каратилган бўлиши. 14

Мана шу курсаткичлар билан бир-биридан фарқ қилиб турувчи ҳисобтизимлари сони ХХ аср 60-йиллари охирига келиб 100 дан ортиб кетди. Бу тизимларнинг бирортаси тўлиғича бошқа бирортасига мос тушмайди. Жахон тажрибасини ўрганиш шуни курсатадики, кўпчилик ҳисоб тизимларида бухгалтерия, юқорида айтганимиздек, иккига, яъни молиявий ва бошқарув бухгалтериясига бўлинар экан. Молиявий ёки умумий бухгалтерия корхонанинг давлат, банк, акционерлар, мол етказиб берувчилар, харидорлар ва бошқа алоқадор ташкилотларни ахборот билан таъминлаш масалаларини хал қилиш билан шуғулланади. Айрим миллий ҳисоб тизимларига мос келувчи ташқи ёки молиявий бухгалтерия у ёки бу даражада давлат томонидан белгиланади, баъзи ҳолларда бир неча давлатлари томонидан аниқлаб берилади. Бу ҳисоб тури кўпроқ ташқи алоқалар билан боғлиқ бўлгани учун давлат томонидан аралашув турли фирмалар молиявий ва мулкий фаолиятини бир хил баҳолаш, молиявий натижалар, яъни фойдани аниқлаш бир хил усулда амалга ошиши учун ташкил этилади. Бошқарув ҳисоби эса ёрдамчи ёки ички бухгалтерия деб юритилиб, у корхона фаолияти самарадорлигини ошириш муаммоларини хал қилишга ёрдам беради. Бошқарув ҳисоби одатда, давлат ёки профессионал ташкилотлар томонидан белгиланмайди. Лекин баъзи бир миллий ва миллатлараро тизимларда (масалан, франц у з ҳисоб тизими, Германия ҳисоб тизими) бир ёки икки синф ҳисоблари билан ажратилган бўлади. Бошқарув ёки аналитик бухгалтериянинг мақсади жавобгар (масъулият) марказлар, фаолият сохалари бўйича ахборот бериш ва унинг таҳлилидир . Натижада жуда йирик бўлган фирма ва корпорацияларда даромадлар (маржалар), харажатлар ва фойда ҳисоби бир неча ун ёки юзлаб жавобгар марказлар бўйича ташкил қилинади. Бунда бошқарув ҳисоби ва молиявий ҳисоб Ўртасида ўзаро боғлиқлик турли усуллар билан махсус (акс эттирувчи, параллель, кесишувчи, йигиб 15

таксимловчи) ҳисоблар ёрдамида амалга оширилади. Молиявий ҳисоб умумқабул қилинган стандартлар ва тамойиллар асосида юритилади. Айнан ана шу стандарт ва тамойиллар молиявий ахборотнинг ёзилиши, баҳоланиши ва топширилишини тартибга солиб туради. Бухгалтерия ҳисобининг бу умумқабул қилинган тамойиллари кредиторлар манфаатини химоя қилиб, олинадиган ахборотга ишончни кучайтиради, лекин бухгалтериянинг усул ва услубиятларини танлаш имкониятини чегаралайди. Бухгалтерия ҳисоби стандартларини ривожлантириш жараёнига кенг қизиқиш мавжудлигининг сабаблари қуйидагича: (1) ишончсиз ва ноадекват молиявий ҳисобот туфайли хавотирланиш, (2) бухгалтерия ҳисоби қоидаларининг молиявий ҳисоботга курсатадиган таъсири ва (3) харажат билан унумдорликни таккослашда келиб чиқадиган чегараланиш (бухгалтерия ахборотини ишлаб чиқиш бўйича харажатлар фойдаланувчилар олиши мумкин бўлган нафга нисбатан). Қизиқувчи гуруҳлар - тайёрловчилар , яъни ўз молиявий ҳисоботларини тайёрлашда бухгалтерия ҳисоби стандартларини қўллайдиган корхоналар; аудиторлар, яъни ушбу молиявий ҳисоботларда акс эттирилган ҳолат бўйича ўз фикрини берувчилар; ва фойдаланувчилар, яъни қарор қабул қилишда молиявий ҳисоботларга таянадиган гуруҳлар ташкил қилади. Бу гуруҳларнинг манфаатлари ва мотивацияси кўпинча карама-карши бўлади, чунки алоҳида олинган ҳар бир гуруҳ бошқа гуруҳ ва бўтун жамият эхтиёжларини кондира олмайди. Шунинг учун ҳам, бухгалтерия ҳисоби стандартларини белгиловчи идора карама- карши манфаат ва мотивациялар бўйича зиддиятларни бартараф этиб, барчага маъқўл тушадиган қарорга келиши керак. Ушбу карама- каршиликларнинг бартараф этилиши эркин сиёсий жараённи ўзида мужассамлаши лозим. Мақсад - бир ёки бир нечта ўзаро боғлиқ гуруҳларнинг шахсий манфаатларига эмас, балки бўтун жамият манфаатларига хизмат қилувчи барчага маъқўл тушадиган қарорга эришиш. Сиёсий термини кўпинча шахсий манфаатларни кўзловчи гуруҳлар ҳақида салбий таассурот беради. Бунга карама-карши равишда, сиёсий жараён термини барчага 16

маъқўл бўлган қарорга эришиш контекстида, тайёрловчилар, аудиторлар ва фойдаланувчилар ўз шахсий манфаатлари ва устун бўлган жамият манфаатлари орасидаги қонуний фарқларни хал этиш учун халол музоқаралар олиб борганларида ишлатилади. Ана шу ҳолат умумий манфаатларга хизмат қилиш мақсадида турли хил харажатлар, мантикий таҳлил, жиддий асослаш, ва ўзаро муросага эришиш хусусида жамият форумини таъминлаши лозим. Ўзбёкистонда 200 3 йил 1 август ҳолатига 18 бухгалтерия ҳисобининг миллий стандартлари (БХМС) қабул қилинган: БХСМ №1 – Хиосб сиёсати ва молиявий ҳисобот БХСМ №2 – Асосий ҳўжалик фаолиятидан даромадлар БХСМ №3 – Молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот БХСМ №4 – Товар-моддий заҳиралар БХСМ №5 – Асосий воситалар БХСМ №6 – Лизинг ҳисоби БХСМ №7 – Номоддий активлар БХСМ №8– Консолидация қилинган молиявий ҳисоботлар ва шуъба ҳўжалик жамиятларига қилинган инвестициялар БХСМ №9 – Пул окимлари тўғрисидаги ҳисобот БХСМ №10 – Давлат субсидияларининг ҳисоби ва давлат ёрдамининг очиб берилиши БХСМ №11 – Илмий тадқиқот ва тажриба-констукторлик ишланмалар харажатлари БХСМ №12 – Молиявий инвестициялар ҳисоби БХСМ №13 – Бир акцияга тўғри келадиган фойда БХСМ №14 – Қўшма фаолиятда иштирок этиш хиссасининг молиявий ҳисоботда акс 17

эттирилиши БХСМ №15 – Бухгалтерия баланси БХСМ №16 – Кутилмаган ходисалар ва бухгалтерия балансини тузиш санасидан кейин рўй берадиган ҳўжалик фаолияти ходисалари БХСМ №17 – Капитал қурилиш бўйича пудрат шартномалари БХСМ №21 –Бухгалтерия ҳисоби счетлари режаси ва уни қўллаш бўйича йўриқнома 4. Бухгалтерия ҳисобининг концепциялри. Бозор иқтисодиёти шароитида ҳўжалик фаолиятининг ташкилий- хуқуқий шаклларининг асосий 3 шакли бўлиб ,қуйидагилар саналади:  Якка тартибдаги  И кки ёки ундан ортиқ мулкдорлар томонидан ташкил этилган шерикчилик  Корпорация ёки акционерлик жамиятлари Корхоналар ташкилий-хуқуқий шаклларидан қатъий назар барчаси молиявий ҳисобни Республикада урнатилган умумий тартибда бухгалтерия ҳисоби миллий стандартларига мувофик ҳолда юритишлари шарт. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, бухгалтерия ҳисоби миллий стандартлари тавсиявий ҳарактерга эга бўлганлиги сабабли алоҳида ҳўжалик юритувчи субъектлар ҳисоб сиёсатини ишлаб чиқиш учун асос бўлиб хизмат қилиши мумкин холос. Ҳисоб сиёсати эса - бу корхона раҳбарияти томонидан тасдиқланган бухгалтерия ҳисобини юритиш ва молиявий ҳисоботни тузиш бўйича усуллар ва шакллар жамламасидир. Ҳозирги кунга қадар Ўзбёкистон Республикасида йигирма битта бухгалтерия ҳисоби миллий стандарти мухокамага қўйилган бўлиб, уларнинг 18

аксарияти Молия Вазирлиги томонидан тасдиқланиб, Адлия Вазирлиги томонидан рўйхатдан ўтказилган. Миллий стандартларнинг ҳар бири алоҳида ҳисоб объектлари бўйича муаммоларни ва уларнинг ечимларини кўриб чиқади. Стандартлар ичида барча бошқа стандартлар учун пойдевор бўлиб хизмат қилиш аҳамиятига эга бўлган муҳим стандартлар - бу нолинчи ва биринчи стандартлардир. Нолинчи стандартга мувофиқ Ўзбёкистон Республикасида ахборот тизими сифатида бухгалтерия ҳисоби концептуал асослари ишлаб чиқилди. Биз ҳозирча ҳисоб тизими ҳақидаги бошлангич тасаввурга эгамиз. Лекин, биз энди у қандай тартибда ва нима учун ишлайди деган саволни қўймоғимиз керак. Бизнинг мақсадимиз ушбу параграфда бухгалтерия ҳисоби концептуал асоси ҳақида умумий маълумот бериш. Концепциялар ҳақида умумий тушунчага эга бўлиш учун эса бухгалтерия ҳисоби ахборотининг ўзига хос хусусиятларини аниқлаб оламиз. Бухгалтерия ҳисоби ахборотларининг хусусиятлари 1- схемада акс эттирилган. Биринчи, бухгалтерия ҳисоби ахборотидан фойдаланувчилар қарор қабул қилувчилар сифатида каралган. Бу қарор қабул қилувчилар Ўртача, эхтиёткор инвесторлар, кредиторлар ва молиявий маслаҳат берувчи экспертлар сифатида аниқланади. Улардан бухгалтерия ҳисоби концепциялари ва процедураларини яхшилаб тушуниб олиш талаб қилинади. Бухгалтерия ҳисобининг асосий вазифаси фойдаланувчиларни қарор қабул қилишлари учун зарур бўлган ахборот билан таъминлашдир. Бу вазифани амалга ошириш учун бухгалтерия ҳисоби маълумотлари муҳимлилик ва ишончлиликнинг бошлангич (асосий) сифат тавсифларига эга бўлиши керак. 2-чизма Бухгалтерия ҳисоби маълумотларининг асосий хусусиятлари 19

Бухгалтерия ҳисоби маълумотлари Қуйидагилар асосида: Асосий хусусиятлар 1. Фойдаланувчилар - Молиявий ахборотга му ҳ тож бўлган қарор қабул қилувчилар 2. Мақсадлар - Қарорнинг фойдалилиги қарорларни яхширо қ тузишда ёрдам беради. 3. Бошлан ғ ич сифатлар - Ў ринлилик-қарорларга нисбатан Ишончлилик- тўғри маълумотга нисбатан 4. Иккинчи даражали - Таккосланувчанлик-олдинги даврлар ва сифат бошқа субъектлар билан 5. Аҳамиятлилик - М уҳим қарорга таъсир кўрсатиш учун унча катта бўлмайдиган сумма 6. Харажатлар-даромадлар - Ф ойдаланувчиларнинг махсус (самарадорлик) ахборотдан фойдаланиб олаётган даромадлари, ўша ахборотга кетган харажатлардан ошиқ бўлиши керак 20

Келтирилган схема бухгалтерия ҳисобининг концептуал асосларининг моҳиятини ёритишга ёрдам беради. Шундай қилиб, бухгалтерия ҳисобининг концептуал асослари бухгалтерия ҳисобининг фойдаланувчиларни ахборот билан таъминлаш вазифасидан келиб чиқар экан. Аниқроги, бухгалтерия ҳисоби берадиган маълумот, яъни молиявий ҳисоботдан фойдаланувчилар, уларнинг ахборотга бўлган эхтиёжи, ана шу ахборотнинг сифати ҳамда мазмуни, уни эътироф этиш мезонлари, уларни тайёрлаш ва тақдим этиш қоидаларининг барчаси концептуал асослар билан белгиланиб қўйилади. Ўзбекистон Республикасида молиявий ҳисоботни тайёрлаш ва тақдим этишнинг 1998 йил 14 августида N 475 билан адлия Вазирлиги томонидан рўйхатдан ўтказилган концептуал асосларини қуйидаги 2-схема билан тавсифлаб бериш мумкин; 3-чизма Молиявий ҳисоботни тайёрлаш ва тақдим этиш КОНЦЕПТУАЛ АСОСЛАРИ Молиявий ҳисоботнинг мақсади ва вазифалари Молиявий ахборотларнинг сифат тавсифлари 21

Молиявий ҳисобот элементлари Молиявий ахборотларни эътироф этиш ва ўлчаш мезонлари Молиявий ҳисоботнинг тамойиллари А Мухит тамойиллари Алоҳида ҳўжалик субьекти Давомийлик Баҳолаш Даврийлик В Сотиш тамойиллари Таннарх Ҳисоблаш Тўлиқ очиб бериш Мувофиқлик С Чекловлар Таннарх -даромад Муҳимлик Тармоқ хусусиятлари Консерватизм Келтирилган чизмага мувофиқ концептуал асосларнинг алоҳида йўналишлари (аспектлари) билан танишиб чиқиш лозим. Бухгалтерия ҳисоби асосий концепциялари бухгалтерия ҳисобининг концептуал асосининг асосий қисмидир ва у 2-1 схемадаги ҳарактеристикаларга асосланиб, 2-2 схемада ўз аксини топган. Концептуал структурадан фойдаланишда, бухгалтерлар маълум услубий қўлланмалардан фойдаланадилар. Уларни одатда принциплар деб ҳам аталади. Уларга қоидалар, принциплар ва чеклашлар киради. 22

Тўрт асосий муҳим принциплари бухгалтерия ҳисоби маълумотларини рўйхатга олиш, ўлчаш ва тақдим этишда муҳим аҳамият касб этади. Улар қуйидагилар: Бетарафлилик- бухгалтерия ҳисоби ихтисослашган, бир-биридан алоҳида бўлган ҳўжалик субъектлари билан иш олиб боради. Уларнинг ҳар бири мулк эгаси ва бошқа ташкилотлардан қатъий назар алоҳида-алоҳида кўрилади. Масалан, корпорация ва унинг акционерлари алоҳида бирликлар ҳисобланади. Узлуксизлик-принципи кўпинча буни давом этаётган фаолият принципи деб ҳам айтадилар. Чунки, бу принципга биноан бизнинг кўзда тўтилган келажакда ликвидация қилишни назарда тўтмайди, яъни бизнеснинг мавжуд бўлиши учун чекланмаган вақт бўлиши кўзда тутилади. Баҳолаш принципи ҳўжалик операциялари, активлар ва пассивларнинг пулда баҳоланишини англатади. Даврийлик принципи. Алоҳида олинган корхона фаолияти натижаларини аниқ олдиндан айтиш кийин бўлса ҳам, фойдаланувчилар учун доимий молиявий ҳисоботлар уларнинг қарор қабул қилишлари учун жуда муҳимдир. Бундан ташкари бухгалтерия ҳисобининг принциплари «қандай қилиб мурожаат қилинади» каби концепция сифатида ҳам келиши мумкин. Бу принципларга таннарх, ҳисоблаш, мослик ёки мувофиқлик принциплари киради. Принциплар ёки тамойиллар ҳақида яна батафсил сўз юритилади. Бундан ташкари бухгалтерия ҳисоби концепцияларида молиявий ҳисобот элементлари ва бошқа процедуралар ўз ўрнига эгадир. 5. Бухгалтерия ҳисобининг тамойиллари. Юқорида бухгалтерия ҳисоби концепциялари ҳақида гапирганимизда, тамойилларининг ўрнини курсатиб ўтган эдик. Энди эса бу масалага алоҳида тўхталмоқчимиз. 23

Бухгалтерия ҳисоби бўйича тамойиллар ҳақида сўз юритилганда шу фан бўйича махсус адабиётда бу термин турли маънода ишлатилгани ва турлича талқин қилинганлигини кўриш мумкин. Баъзи олимлар тамойил сифатида бухгалтерия ҳисобига қў йиладиган талабларга таъриф берса ,бошқалар маълум бир чегаралашлар ҳақида сўз юритади, учинчилари эса хусусиятларини тушунса, туртинчи гуруҳ олимлари умуман бухгалтерия ҳисобини юритиш услуби ва услубиятлари мажмуини тушунади. Масалан; “ Принципы бухгалтерского учета” деб номланган (муаллифлари: Б. Нидлз, Х. Андерсон ва Д. Колдуэлл) китобда молиявий ва бошқарув ҳисоби ҳақида сўз юритилади. Китоб шундай номлангани билан унинг мазмуни шуни к ў рсатадики, тамойил сўзи бу ерда умуман бухгалтерия ҳисобини юритишда қабул қилинган тартиб-қоида, услубиятларни ёритиш учун қў лланилган. Лекин Френк Вуднинг “Бухгалтерский учет для предпринимателей (Business accounting) деган китоби ҳамда В.И. Ткач ва М.В.Ткачларнинг “Международная система учета и отчетности“ китобида аниқ тушунчаларга таъриф берилган. Юқорида айтилганлардан шундай хулоса келиб чиқадики, биз авваламбор “Тамойил” тушунчасининг моҳиятини ёритмо ғ имиз керак экан. Бунинг учун турли адабиётлардаги талқинларни кўриб чиқамиз. Френк Вуд тамойилларга умумий ҳолда қуйидагича таъриф беради: “ Молиявий ҳисобчилик хаққонийликка интилади ва шунинг учун ҳўжалик муомалаларини ёзиш тартибини ў рнатувчи қоидаларни ўз ичига олади. Ана шу қоидалар тамойиллар сифатида маълумдир” (13,136). Ўзининг ана шу таърифига кўра у қуйидаги тамойиллар ҳақида сўз юритади. Қиймат (баҳо) тамойили Пул кўринишида акс эттириш тамойили . Ишлаётган корхона тамойили. Корхона яхлитлиги тамойили . Сотиш тамойили. 24

Ик к иламчилик тамойили. Аҳамиятлилик тамойили. Э ҳ тиёткорлик тамойили. Доимийлик тамойили. Валютани стабил деб қабул қилиш тамойили. Бухгалтерия ҳисоби халқаро тизимини ўрганган олимлар Ткач В. И. , Ткач М. В.лар эса бухгалтерия ҳисобининг умумқабул қилинган тамойилларига таъриф берганлар ва уларни аниқ ҳолларда бироз бошқачаро қ талқин қилганлар. “Халқаро бухгалтерия тамойиллари” бу -бухгалтерия асосини ташкил қилувчи ҳамда бухгалтерия андозаларида акс эттирилган усуллар йи ғ индисидир, яъни: маблағлар ва манбаларни баҳолаш, эхтиёткорлик ,бухгалтерия даврларининг бўлиниши, ҳисобда қў лланиладиган усулнинг доимийлиги, ахборотнинг сифатлилиги ва фаолиятнинг давомийлиги”(12,33). Бу олимларнинг асарида қуйидаги тамойиллар санаб ўтилган. Маблағлар ва уларнинг манбаларини курсатувчи моддаларни баҳолаш усуллари Эхтиёткорлик тамойили Ҳисоб даврларининг бўлиниши тамойили Ҳисоб усулларининг доимийлик тамойили Ахборотннинг сифатлилиги тамойили Фаолиятнинг давомийлиги тамойили Кўриниб турибдики, бухгалтерия ҳисоби тамойиллари махсус адабиётда сони ва мазмуни жиҳатидан турлича таърифланган экан. Шу сабабли бухгалтерия ҳисоби халқаро андозалари билан шу масала бўйича танишиб чиқишни лозим деб топдик. Шуни айтиш керакки, бўзгалтерия ҳисобининг 1-халқаро андозасида бухгалтерия ҳисобини стандартлаштириш Халқаро кумитаси томонидан тан олинган қоидалар келтирилган экан: 25

а) фаолият курсатаётган корхона; б) молиявий ҳисоботларни тузишда ҳисоб усулларининг ўзгармаслиги; в) жам ғ ариш. Биринчи андозада ҳисоб сиёсати ҳақида гапирилиб, уни танлашда қуйидаги учта маслаҳатни инобатга олиш кераклиги уктирилади: Хулоса қилиб айтиш мумкинки, бухгалтерия ҳисобининг бир неча асосий қоида-талаблари ёки тамойиллари мавжуд экан. Лекин улар одатда махсус равишда кайд этилмас экан, чунки ҳамма уларни амалда қўллашга мажбур, деб ҳисоблайди. Агар бу тартиб қоидаларга буйсунилмаса, уларнинг сабаби тушунтирилмо ғ и лозим. Бухгалтерия ҳисобининг ажойиб мактабини яратган Америка олимлари А.Черч(1866-1961), Р.Х. Монтгомери(1872-1953), В.Э. Патон(1889-1991), Д.О. Мэй(1875-1961) ва бошқалар ҳозир жуда кўп олимларга яхши танишдир. Уларнинг ғ оялари бухгалтерия ҳисобини ўрганишнинг мажбурий шарти сифатида билишимиз керак бўлган 9 та асосий тамойилнинг шаклланишини белгилаб берган. Улар оддий ва назарий жиҳатдан муъжаз бўлгани билан улар жиддий эътиборни талаб қилади. 1. Икқиламчилик ёки икки ёклакмалик. Ҳўжаликдаги ҳар бир во қ елик бир хил суммада икки марта бир счётнинг дебетида ва иккинчисининг кредитида к ў рсатилади. Бу тамойил баланс тенглигидан келиб чиқади: А=П+К, бу ерда А-актив, П-пассив, К-фирманинг шахсий капитали. Шунга эътибор бериш керакки, бизнинг балансимиз асосига АкП тенгликни қабул қилиб келганмиз ва пассив деганда ўз ва жалб қилинган маблағлар манбаларини тушунардик. Лекин америкалик бухгалтерлар балансини А-П=К тенглигидан келтириб чиқаришган. Бу шуни англатадики, фирма капитали барча активлардан қарзларни айириб аниқланади. Фақатгина икки ёклама ёзувни тушунтириш мақсадида П ёзуви унг томонга олиб ўтилган ва А – П=К деган ёзув келиб чиққан. ХIХ асрнинг охирида рус бухгалтери Н.С. Лунский (1867- 1956) баланснинг унг томони фирманинг нафақат кредиторлари, балки 26

хиссадорлардан ҳам қарзини кўрсатишини ҳам исбот қилиб берди, яъни унинг фикрича П ва К нинг бир-биридан принципиал фарқи йўқ. Шундай қилиб бу иккисини қў шиб юбориш мумкин. Бизнинг мамлакатимизда бу фикр 30-йиллардаё қ тан олинган. Баланснинг структуравий элементлари қуйидагича гуруҳланади: А- оборотдан ташкари активлар, айланма маблағлар (моддий қийматликлар заҳиралари, дебитор қарзлар, касса ва х.з.), П- у зоқ муддатли ва қисқа муддатли қарзлар, улар ўз навбатида хужжатлаштирилган (тўланмаган товарлар бўйича қарзлар), К-қўйилган ва жам ғ арилган капитал. Баланс бизда ҳам, бошқа мамлакатларда ҳам бухгалтериянинг асоси ҳ и с обланади. АКШ да, масалан, унга шу даражада катта аҳамият бериладики, балансдан таш қ ари ҳисоб деган нарсанинг ўзи йўқ. Шунинг учун ижарага олинган асосий воситалар, комиссияга қабул қилинган товарлар умуман корхонанинг ўз мулки бўлмаган бойликлар ҳам баланс ҳисобларида икки ёклама ёзув билан акс эттирилади. 2. Ўлчов бирликлари. Фақат пул кўринишида ифода этиш мумкин бўлган ҳўжалик во қ елигигина бухгалтерия ҳисобида акс эттирилади. Бизда эса, маълумки, нафақат пул, балки натурал ўлчов бирликлари ҳам ҳисобда ишлатилади. Бошқа бухгалтерия ҳисоби тизимларида эса фақат пул бирлиги тан олингани учун, ҳали баҳоси аниқланмаган объектлар бухгалерия объектлари қаторига қўшилмайди. Бу эса асосий воситалар ва то ва р-моддий бойликларни ҳисобга олишда жуда катта аҳамиятга эга. 3. Корхона. Фирма ўз мулкдорига нисбатан хуқуқий жиҳатдан мустақилдир. Мулкдор ва фирманинг ҳисоб-китоб варақлари алоҳида бўлади ва уларнинг мажбуриятлар бўйича масъуляти бир-бири билан кесишмайди. Шуниси қизиқки, бу тамойилни Л. Пачоли билмаган экан. Бизда бу тамойил тан олинади, лекин унга алоҳида ур ғ у берилмайди. Амалиётда эса бошқарувчилар ўзиники ва ётникини ажратиша олмайди. 4. Узлуксизлик. 27

Корхона қ айсидир бир куни пайдо бўлади ва қандайдир муддат яшайди. Бу ўзига хос тамойил бўлиб, у қуйидаги фикрга карши туради: ҳар бир одам ўзининг вафот этишини билади, шундай экан кар қандай завод, фирма ва бошқалар доимий эмас. Шундай бўлса ҳам бу тамойил асосийлардан ҳисобланади. Мана ху фараз молиявий натижаларни жуда самарали аниқлашга имкон беради ва ҳисобга олинаётган объектларни қайта баҳолашга бўлган бехуда уринишлардан воз кечишни талаб этади. Хақиқатан ҳам агар корхона абадий деб ҳисобланса, унинг мулкини қайта баҳолашга хожат йўқ. Ва аксинча, агар корхона йўқотилаётган бўлса, унинг мероси тарихий баҳода эмас, ҳозирги амалдаги бозор баҳосида аниқланиши керак. 5. Таннарх. Бухгалтерия ҳисоби объектлари уларни сотиб олиш нархи ва олиб келиш, ўрнатиш, фойдаланишга топшириш билан боғлиқ харажатлар суммаси билан баҳоланиши керак. Бизда таниқли рус бухгалтери А.П. Рудановский хизматлари туфайли таннарх тамойили ягона тўғри баҳолаш сифатида қабул қилинган ва меъёрий хужжатларда белгилаб қўйилган, биро қ вақти-вақти билан давлат томонидан ҳисоб объектларини қайта баҳолаш ўтказилиб туришини айтиб ўтиш керак. Таннарх тамойили қуйидаги сабабларга кўра тан олиниши керак: 1) у объектив, чунки баҳолаш хужжатларга асосланган бўлади ва энг асосийси баҳолаш предметига хақиқатан маълум бир суммада пул тўланган ёки тўланиши шарт; 2) икки ёкламалик тамойилидан келиб чиқади ва аниқроги ҳўжалик воқеалар -фактлар ҳисобда ўзининг амалга оширилган реал баҳосида кўрсатилиши керак; 3) мулк сотиб олинган баҳосида акс эттирилади; 4) молиявий натижалар жуда тўғри аниқланади, чунки уларга қайта баҳолашнинг таъсири ўтказилмайди. Мана шунинг учун маш ҳ ур Америка бухгалтерлари Р. Энтони ва Ю. Идзири таннарх тамойилини якдиллик билан маъқўллайдилар. 28

Шуни ҳам таъкидлаш керакки, баъзи мамлактларда товар таннархи хужжатдаги тўланиши керак бўлган, яъни ёзилган суммадан камроқ деб белгиланиши мумкин. Лекин баҳолар Ўртасидаги фарқ фойда сифатида акс эттирилади. 6. Консерватизм. Юқоридаги бу принципни эхтиёткорлик тамойили деб таъриф бергандик. Энди уни чет мамлакатлар амалиётида қўлланилиш тартиби билан танишиб чиқамиз. Агар объектнинг таннархи унинг сотилиш баҳосидан юқори бўлса, потенциал зарар олинган пайтда, объект сотилиш баҳосида кўрсатилади. Шундай қилиб, олинган зарар у қайси даврда аниқланган бўлса, ў ша даврда кўрсатилар экан. Фойда эса қайси даврда олинса, уша даврда ҳисобга олинади. Бундан иккита муҳим қоида келиб чиқади. -ҳисобот даврида шаклланган потенциал даромадлар, улар эътироф қилинадиган ҳисобот даврида кўрсатилиши керак; -ҳисобот даврида шаклланган потенциал зарарлар келгуси ҳисобот даврларига олиб борилмаслиги, балки ана шу ҳисобот даврининг ўзида кўрсатилиши керак. Консерватизм тамойилини қўллаш техникаси эса қуйидагича: аниқланган потенциал зарар натижавий ҳисоблар дебетига олиб борилади, лекин моддий қийматликлар ҳисобидан эмас, балки махсус тўзатишларга мослаштирилган контрактив ҳисоблардан ҳисобдан чиқарилади. Консерватзм тамойили таннарх ва нарх бўйича баҳолаш тамойилига карши эмасми, деган савол тугилади. Аксинча, бу тамойил таннарх тамойилини тўлдиради, чунки уни қўллаш учун бухгалтерияда мулкни таннарх бўйича баҳолаш талаб этилади. Объектларни минимал баҳоларда акс эттириш эса умуман “Қайта баҳолаш” деган гапнинг ўзи мазмунсиз эканлигини келтириб чиқаради. Агар қайта баҳолаш ўтказилса, таннарх тушунчасининг умуман кераги бўлмай колади. 7. Аҳамиятлилиги. 29

Объектларни у ёки бу бухгалтерия категориясига олиб бориш мулкдор унга қандай аҳамият беришга боғлиқдир. Масалан, бир корхонада асосий воситаларга олиб борилган объект, бшка корхонада материалларга олиб борилиши мумкин. Бизнинг амалиётда шу пайтгача объектнинг қиймати уни асосий воситалар қаторига кушишнинг энг асосий белгиси ҳисобланган. Лекин бу бозор шароитига тўғри келмаслигини бир неча маротаба ўтказилган қайта баҳолашнинг ўзигина кўрсатиб куйди. Бу муаммо тез эскирувчи арзон баҳоли буюмлар таркибини аниқлашга ҳам тегишлидир. Балки ана шу муаммо ва кийинчиликлар туфайли ҳам АКШда шу оралик группа умуман алоҳида ҳисобга олинмайди. Бу мос равишда “Арзон баҳоли ва тез эскирувчи буюмларнинг эскириши” деб номланган тартибга солувчи ҳисоб йўқ. Аксарият мамлакатларда энг аҳамиятли ҳисоб бўлиб “Касса” ҳисоби ҳисобланади. Чунки, бу ҳисобда фирмаларнинг барча пул маблағлари ҳисобга олинади. Бизда эса накд пул кассада, колганлари эса ҳисоб-китоб, валюта ҳисобларида ҳисобга олинади. 8. Сотиш Биз учун бозор иқтисодиёти шароитида энг тортишувли, яъни мунозарали масаларидан бири ҳисобга олинаётган объектнинг сотилиш лахзасини аниқлашдир. /арб олимлари сотиш лахзаси деб моддий бойликка бўлган мулкчилик хуқуқининг сотувчидан харидорга ўтиш лахзасини қабул қилишган, яъни улар хуқуқ концепциясини олга суришади. Биз эса шу пайтгача сотиш лахзаси деб махсулот учун харидордан пул тушган пайтини ҳисоблаб келдик. Бунда, албатта, пул тушган пайт мулкчилик хуқуқининг ўтиш пайтига тўғри келмайди. Шундай қилиб, Ғ арбликлар концепциясига кўра фойда махсулотни жўнатиш пайтидаёқ пайдо бўлар экан, бизда эса пул келиб тушган пайтда ҳисобга олинади. Биринчи ҳолда фойда бор, лекин иш хаки тўлаш, солиқ ўтказиш, кредитор қарзларни ўзиш учун пулнинг ўзи йўқ. Бундан ташкари /арбда бу муаммолар иккита ҳисобда “Сотиш” ва “Сотилган товарлар таннархи” ҳисобларида акс эттирилса, бизда фақат битта “Махсулот 30

(ишлар ва хизматлар)ни сотиш “ ҳисобининг бир томонида тушум, иккинчи томонида таннарх акс эттирилади. 9. Мос келиш. Шу ҳисобот даврининг даромадлари уларни олиш учун сарфланган харажатларга мос тушуши керак. Бу ҳисоб ишларини ташкил қилишнинг муаммоларидан биридир. Бу тамойил Э. Шмаленбах (1873-1955)нинг активларга берган тушунчасига жуда мос келади. Унинг фикрича активлар бу келажакда даромад келтирувчи харажатлардир. Биз эса уларни фақат ҳўжалик маблағлари деб тушуниб ўрганиб қ олганмиз. Бундан активларга қўйилган молиявий натижалар олиб бориш тартибини кўриб чиқиш зарурияти ту ғ иляпти. Шу сабабли харажат деб пул тўланиши эмас, балки ана шу тўловлар учун хуқуқ пайдо бўлиниши тушунилади. Бундан ташқари, пул суммаларининг ҳисобланиши ва уларнинг ҳақиқий харакати ўрта сидаги доимий фарқ борлиги ҳам ана шунга асосан пайдо бўлади. Юқорида айтиб ўтганимиздек молиявий ҳисоб тамойиллари бухгалтерия ҳисоби концептуал асосларининг таркибий элементи ҳисобланиб уларнинг моҳияти ва мазмуни Ўзбекистон Республикаси нолинчи бухгалтерия ҳисоби миллий стандартида батафсил ёритилган. Мамлакатимизда ўтказилган ислоҳотларни амалга ошириш жараёнида асосий ўқув қўлланмаси сифатида ишлаб чиқилган “Молиявий ҳисоб” китобида эса уларни қўлланилиш доирасига мувофиқ равишда қуйидаги гуруҳларга бирлаштириш тавсия этилган: А. Мухит тамойиллари - алоҳида ҳўжалик субъекти,давомийлик, баҳолаш, даврийлик. В. Сотиш тамойиллари - таннарх, ҳисоблаш, мувофиқлик, тўлиқ очиб бериш. С. Чекловчи тамойиллар - таннарх-даромад, муҳимлик, тармоқ хусусиятлари, консерватизм. 31

Ушбу ўқув қўлланмасида тамойиллар концептуал тўзилмага риоя қилиш учун бухгалтерлар фойдаланадиган маълум бир қўлланмалар деб айтиб ўтилган (14,11). 32

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. И.А.Каримов. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. Т., Ўзбекистон, 1995. 2. И.А.Каримов. Ўзбекистон - бозор муносабатларига ўтшнинг ўзига хос йўли. Т., Ўзбекистон, 1995. 3. И.А.Каримов. Ўзбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг тамойиллари. Т., Ўзбекистон, 1995. 4. Ўзбекистон Республикасида Мулкчилик тўғрисидаги қонун. 1990 йил 31 октябр. - Ўзбекистон ССР Олий Советининг Ведомостлари, 1990 йил №31-33. 5. Ўзбекистон Республикасида Мулкчилик тўғрисидаги қонунга ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳақида Ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 7 май қонуни - Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси, 1993 йил, 5-сон. 6. Ўзбекистон Республикасидаги корхоналар тўғрисидаги қонун. 1991 йил 15 феврал - Ўзбекистон Республикаси қонун ва фармонлари. Т. “Ўзбекистон” - 1992. 7. Ўзбекистон Республикасининг Кооперация тўғрисидаги 1991 йил 14 июн қонуни - Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси, 1991 йил 8-сон. 8. Ўзбекистон Республикасининг ташқи иқтисодий фаолият тўғрисидаги 1991 йил 14 июн қонуни. - Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси. 1991 йил 8- сон. 9. Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида Ўзбекистон Республикасининг 1991 йил 19 ноябр қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси, 1992 йил, 1-сон. 10. Монополистик фаолиятни чеклаш тўғрисида Ўзбекистон Республикасининг 1992 йил 2 июл қонуни. - Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси. 1992 йил, 10-сон. 11. www.ziyonet.uz 12. www.nur.uz 33

O'xshashlar

Бухгалтерия ҳисобининг предмети ва усуллари

Бухгалтерия ҳисобининг методи ва принциплари

Бухгалтерия ҳисобининг субъект ва объектлари

Бухгалтерия ҳисобининг ташкил этиш

Бухгалтерия ҳисобининг счетлари ва икки ёқлама ёзув