Божхона статистикаси - Iqtisodiyot - Referatlar

Божхона статистикаси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

148 KB

Ko'chirib olish

Б ожхона статистикаси Режа 1. Ташқи иқтисодий фаолият статистикасининг мазмуни ва мақсади. 2. Божхона статистикасининг асосий вазифалари ва объектлари. 3. Ташқи савдо статистикасида товарларни ҳисобга олиш тизими. 4.Декларациялаш божхона статистикасининг асосий манбаи сифатида. 5. Божхона статистикаси кўрсаткичлари. 6. Божхона статистикаси маълумотларини қайта ишлаш усуллари.

Таянч иборалар. Ташқи савдо статистикаси, товарлар импорти, товарлар экспорти, махсус импорт, умумий импорт, махсус экспорт, умумий экспорт, бевосита транзит, билвосита транзит. 1. Ташқи иқтисодий фаолият статистикасининг мазмуни ва мақсади Ташқи иқтисодий фаолиятни самарали бошқариш учун ташқи иқтисодий алоқаларни тўлиқ акс эттирувчи маълу мотларга эга бўлиш керак. Ташқи иқтисодий алоқалар ста тистикасида асосан, маҳсулотлар экспорти ва импорти, хизматлар экспорти ва импорти, халқаро молиявий опера циялар, шартнома бўйича хорижда ишлаб чиқариш фаолияти билан шуғулланиш, ишчи кучи ва туристлар ҳаракати, шу нингдек, халқаро фаолиятнинг бошқа йўналишлари бўйича маълумотлар тўпланади ва қайта ишланади. Маълумотларнинг асосий қисми ташқи савдодан оли нади. Ташқи савдо божхона чегараси орқали ҳаракатлана ётган товарлар ва хизматлар билан боғлиқ экспорт-импорт операцияларидан ташкил топади. Ташқи савдо натижасида мамлакат моддий ресурслари кўпайиши (импорт) ёки ка - майиши (экспорт) мумкин. Ташқи савдо статистикаси қуйидаги икки хусусиятга эга:  статистика фақат божхона чегарасини кесиб ўтаётган то варлар ва хизматлар массасини ҳисобга олади;  статистика божхона чегарасини тижорат ва нотижорат мақсадларда кесиб ўтаётган ҳар қандай товар массасини (вазни бўйича) ҳисобга олади. Демак, мамлакат томонидан олинган барча инсонпарварлик ёрдамлари импортга, мамлакатдан берилаётган барча инсонпарварлик ёрдам лари экспортга қўшилади. 1991 йилдан бошлаб товарлар ҳисоби божхона ҳисоби сифатида фақат божхонада олиб борилади. Божхона юк декларацияси, шунингдек, товарлар билан бирга олиб юриладиган ҳужжатлар, счетлар, битимлар гувоҳномаси ва

ҳоказолар товарларни ҳисобга олиш асоси ҳисобланади. Божхона чегарасини кесиб ўтаётган қуйидаги товарлар ташқи савдо ҳисобига кирмайди:  бевосита транзит (омборларга тўхтамасдан);  дипломатик муассаса ходимлари ва якка шахсларнинг ба гажлари;  қайтариладиган тара (контейнерлар, шиша идишлари) ва намуналар;  шартнома бўйича бир йилдан кам муддатга олиб ўтилаёт ган жорий ижара товарлари;  монетар олтин, шунингдек, муомаладаги бошқа тангалар, қимматбаҳо қоғозлар, банкноталар;  вақтинчалик олиб кириладиган ва олиб чиқиладиган то варлар, масалан, театр декорациялари, спорт инвентар лари, машиналар, кўргазмалар , ярмаркалар, аукционлар ва бошқалар учун мўлжалланган товарлар ;  товарларни кафолат ҳисобига етказиб бериш;  транспорт воситалари ва бошқа асбоб-ускуналарни таъмирлаш ишлари;  товарларни олиб кирмасдан реэкспорт қилиш;  хизматлар қиймати (номоддий);  нейтрал, ҳудудий ва хорижий сувларда концессия доира сида овланган балиқлар. Ташқи савдо статистикасида товар дейилганда ҳар қандай ҳаракатланаётган буюм, жумладан, валюта, валюта бойликлари, электр ва бошқа турдаги энергия, транспорт воситалари тушунилади. Товарлар ҳаракати тўғрисидаги маълумотларни аниқ ҳисобга олиш учун экспорт ва импорт тушунчаларини тўғри тушунмоқ зарур. Товарлар импорти дейилганда:  ички истеъмол ёки қайта ишлаш учун олиб кирилаётган товарлар;  кейинчалик реэкспорт учун мўлжалланган товарлар;  божхона омборларида қайта ишлаш учун олиб кирилаёт ган товарлар тушунилади. Биринчи тоифага кирувчи барча товарлар божхона тозалавудан ўтади.

Иккинчи тоифага кирувчи товарлар реэкспорт учун божхона омборларига жойлаштирилади. Учинчи тоифага кирувчи товарлар эса қайта ишланади. Товарларнинг баъзилари божхона назорати остида қайта ишлаш учун олиб кирилади - хом ашё, ярим фабри катлар ва бошқа маҳсулотлар импортёр мамлакатда қайта ишлаш учун олиб кирилади ва қайта ишлаш маҳсулотлари тўлалигича олиб чиқиб кетилади. Товарлар экспорти дейилганда:  экспортёр мамлакатда ишлаб чиқарилган, қазиб олинган ёки сезиларли қайта ишланган товарлар;  божхона назорати остида қайта ишланган товарлар;  божхона омборларидан олиб чиқилаётган товарлар;  миллий товарлар:  ички истеъмол учун олиб кирилган ва эркин муомалага чиқарилган, кейин қайта ишланмасдан олиб чиқилаётган товарлар тушунилади. Бошқа мамлакатларда экспорт ва импорт тушунчаларига таъриф беришда бошқача ёндошув мавжуд бўлиши мумкин. Бундан ташқари, товар номенклатурасида ҳам фарқлар бў лиши мумкин, аммо ташқи савдо ва божхона статистикасида етарлича унификациялашган ёндошув мавжуд. 2. Божхона статистикасининг асосий вазифалари ва объектлари Ташқи иқтисодий операцияларни ҳисобга олишнинг халқаро андозаларига ўтишда халқаро амалиётга мос ра вишда олинган божхона маълумотларидан фойдаланиш талаб этилади. Божхона статистикаси - бу ташқи иқтисодий алоқалар статистикасининг таркибий қисмлари бўлиб, унда товарлар ҳаракатидан ташқари ишлар бажариш, хизматлар кўрсатиш ва бошқа операциялар ҳам ҳисобга олинади. Божхона статистикаси ёрдамида қуйидаги вазифалар ҳал этилади:  экспорт ва импорт тўғрисида ишончли маълумотлар олиш;

 ташқи савдо таркиби, динамикаси ва ривожланиш йўна лишларини таҳлил этиш;  макроиқтисодий ҳолатни таҳлил этиш, ташқи савдо ва божхона сиёсатини давлат томонидан тартибга солиш со ҳасида қонуний ҳужжатлар тайёрлаш;  давлат бюджетига божхона божлари ва йиғимларининг тушишини назорат қилиш;  валюта назоратини амалга ошириш;  савдо ва тўлов балансларининг қатор бандларини тузишда маълумотлар тўплаш. қиймат ва миқдор кўрсаткичларида ифодаланувчи мамлакат ташқи савдо обороти, экспорт ва импорт геогра фияси (товар-мамлакат), божхона чегараси орқали ҳара катланаётган ишчи кучи, туристлар, ва хизматлар божхона статистикасининг кузатиш ва ўрганиш предмети бўлиб хизмат қилади. МДҲ Товар номенклатурасида (МДҲ ТИФ ТН) келти рилган экспорт ва импорт товарлар божхона статистикаси нинг бевосита кузатиш объекти ҳисобланади. Ҳозирда МДҲнинг деярли барча мамлакатларида божхона чегараси орқали ўтаётган товарлар мана шу номенклатура асосида декларацияланади. Божхонада ҳисобга олишнинг халқаро тизимига ўтиш учун аввало, бу тизимга ўтиш асосларини яратиш лозим. Кўпчилик мамлакатларда ўтиш даврининг ҳуқуқий асослари ишлаб чиқилди ва у зарур ҳужжатлар билан таъминланди. Бундан ташқари, маълумотларни йиғиш, қайта ишлаш ва расмий эълон қилишга тайёрлашнинг маъмурий муддати таъминланган. Маълумотларни тегишли давлат органларига етказиб бериш услуби ҳам ишлаб чиқилган. Бу кварталлик, ярим йиллик ва йиллик ҳисоботларни тайёрлаш ва уларни Макроиқтисодиёт ва статистика вазирлиги, Ташқи иқтисодий алоқалар вазирлиги ва бошқа муассасаларга бе риш орқали амалга оширилади.

Ўзбекистон Республикаси Божхона Кодексида божхона статистикаси маълумотларидан яна қуйидаги мақсадлар йў лида фойдаланиш белгилаб берилган:  ички ва ташқи бозор конъюнктурасини таҳлил этиш;  ҳукумат органларини халқаро савдо музокараларини тай ёрлаш ва тезкор тижорат ишларини олиб бориш учун за рур маълумотлар билан таъминлаш;  ҳукумат органларини божхона сиёсати соҳасида қарорлар қабул қилиш учун зарур маълумотлар билан таъминлаш;  ташқи савдони давлат томонидан тартибга солиш учун за рур маълумотларни тўплаш;  тўлов ва савдо баланси ҳолатини таҳлил этиш учун зарур маълумотлар билан таъминлаш;  божхона статистикаси маълумотлари билан МДҲ мамла катлари ўртасида ўзаро алмашинишни таъминлаш;  давлат божхона сиёсатидан кўзланган бошқа вазифалар. Барча турдаги божхона декларациялари божхона ста тистикасининг асосий манбаи ҳисобланади. 3. Ташқи савдо статистикасида товарларни ҳисобга олиш тизими Ташқи савдода товарлар ҳаракатини ҳисобга олишнинг қуйидаги тизимлари мавжуд:  айрим товарларни ҳисобга олиш учун мўлжалланган мах сус тизим;  барча турдаги товарларга нисбатан қўлланувчи умумий тизим. Уларнинг қайси бирини қўллаш статистик кузатишни ташкил этиш, унинг объектлари ва уларни ҳисобга олиш тартибига боғлиқ. Аммо бу тизимларни қўллаш шароитлари бир хил. Ташқи савдо операцияларини ҳисобга олишнинг умумий тизимида товар давлат чегарасини кесиб ўтганда рўйхатга олинади. Ҳисобга олишнинг махсус тизимида эса товарлар мамлакат божхона чегарасини кесиб ўтганда рўй хатга олинади.

Ҳисобга олиш тизимлари ўртасидаги фарқ товар эркин иқтисодий ва божхона зоналари, божхона омборлари орқали ўтаётганда, яъни товарлар божхона ҳудуди ва божхона на зоратидан ташқарида бўлган ҳолларда муҳим аҳамият касб этади. Махсус тизимда товарлар эркин зоналар ва эркин ом борлардан божхона ҳудудига эркин муомалага чиқа-рилгандан (махсус импорт) кейингина ҳисобга олинади. Махсус импортга қуйидаги товарлар киради:  ички истеъмол ёки қайта ишлаш учун олиб кирилган то варлар;  божхона назорати остида қайта ишлаш учун олиб кирилган товарлар;  божхона омборларида қайта ишлаш учун олиб кирилган товарлар. Умумий импортга эса:  барча махсус импорт;  божхона омборларига жойлаштирилган товарлар (реэкс порт) киради. Махсус экспорт мамлакатда ишлаб чиқарилган, қазиб олинган, етиштирилган ёки қайта ишланган, шунингдек, аввал махсус импорт сифатида олиб кирилган товарларни ҳисобга олади. Махсус экспортга:  миллий экспорт;  божхона назорати остида қайта ишланган товарларни олиб чиқиш;  миллийлаштирилган товарлар киради. Демак, умумий экспорт қ махсус экспорт қ реэкспорт. Европанинг барча мамлакатларида (Буюк Британиядан ташқари) ҳисобга олишнинг махсус тизимидан фойдалани лади. Миллийлаштирилган товарлар ташқи савдода махсус экспорт сифатида ҳисобга олинади. АқШ ҳисобга олиш ус лубида сезиларли фарқ мавжуд. Унда махсус экспорт ва ре - экспорт тўғрисида маълумотлар берилади ва миллийлашти рилган товарлар реэкспортга қўшилади.

Умумий ҳисобга олиш тизимида олиб чиқилган товарлар ҳажми, гарчи улар эркин муомалага кейинроқ чиқарилсада, олиб чиқилган вақтдан бошлаб ҳисобга олинади. БМТнинг Статистика Кўмитаси товарларни умумий ҳисобга олиш тизими асосида ҳисоблашни тавсия этади. Бу тизим мамлакатга олиб кирилаётган ва ундан олиб чиқиб кетилаётган товарларни етарлича тўлиқ ҳисобга олиш им конини беради (транзит юклардан ташқари). Транзитни шартли равишда икки турга бўлиш мумкин:  бевосита;  билвосита. Бевосита транзит - бу товарларни бир мамлакатдан бошқасига учинчи мамлакатда тўхтамасдан олиб ўтишдир. Бевосита транзитда товарлар ташқи савдо натижаларига қўшилмайди. Билвосита транзит - товарларни бир мамлакатдан бошқасига учинчи мамлакат ҳудудидаги божхона омборла рига жойлаштириш орқали олиб ўтишдир. Бевосита транзит реэкспорт сифатида ҳисобга олинади ва умумий экспорт-импортга қўшилади. Бевосита транзитда товар эгаси норе зидент ҳисобланса, реэкспортда резидент ҳисобланади. Ҳамкор мамлакатларни аниқлаш импорт қилинаётган товарлар келиб чиққан мамлакатни ҳамда экспорт қилинаётган товарлар белгиланган мамлакатни ҳисобга олишни назарда тутади. Келиб чиқиш мамлакатига ишлаб чиқариш, сотиш ва юклаш мамлакатларини киритиш мумкин. Экспорт товарларни етказиш белгиланган мамлакат ларга истеъмол этувчи, сотиб олувчи ва товар етказиб бе рилиши лозим бўлган мамлакатлар киритилиши мумкин. БМТнинг Статистика Кўмитаси ҳамкор мамлакатларни биринчи усулга мувофиқ аниқлашни тавсия этади. Агар бу нинг иложи бўлмаса, унда юклаш- етказиб бериш ҳисобга олинади.

Ҳисобга олишда маълумотлар ўртасида фарқ юзага ке лиши мумкин. Бунинг асосий сабаби экспорт ва импортни ҳисобга олишда миллий қоидаларнинг мавжудлигидир. Масалан, Буюк Британияда умумий ҳисобга олиш тизими, ГФРда эса махсус ҳисобга олиш тизими қўлланилади. Фарқлар ҳамкор мамлакатларда қўлланиладиган баҳо лаш асосларининг турличалигига ҳам боғлиқ бўлиши мум кин. Чунки, қаердадир FOB баҳолари, бошқа жойда эса FAS ёки SIF баҳоларидан фойдаланилади. АқШ FОВ баҳоларини қўлласа, Буюк Британия асосан, CIF баҳоларидан фойдала нади. Францияда экспорт FOB баҳоларида, импорт эса SIF баҳоларида белгиланади. Божхона органлари SIF баҳоларида 3%лик чегирмалар қўллайди. Ўзбекистонда эса қайта ҳи соблаш товарларнинг статистик божхона қийматини аниқлаш6 учун амалга оширилади. Масалан, N корхона товарни Ўзбекистон Республика сидан Германия Федератив Республикасига шартномада кўрсатилган CIF шартларида 1 тонна учун 1700 АқШ дол лари нархида экспорт қилади. Етказиб беришнинг базис шартларидан келиб чиқиб, товарнинг шартнома нархига товар етказиб берувчи томонидан экспортёрнинг божхона чегарасидаги белгиланган жойга қадар қилган барча хара жатлари, шу жумладан товар нархи, кира ҳақи, юклаб жў натиш ва юкни тушириш, суғурта, транзит харажатлари ва ҳоказолар киритилади. Экспорт қилинаётган товарнинг статистик қиймати FOB шартларидаги нархлар бўйича ҳисобланишини эътиборга олиб, товарнинг шартнома қиймати товарни Ўзбекистон Республикасининг божхона чегарасидан ГФРдаги белги ланган жойга қадар экспорт қилиш билан боғлиқ харажат ларни чегириш йўли билан қайтадан ҳисобланиши керак. Товарнинг статистик қийматини аниқлаш учун божхона органи қўшиб чиқиладиган харажатларни таҳлил қилади ва товар нархига қуйидаги харажатларни киритади: Ўзбекистон Республикасининг божхона ҳудудидан ташқаридаги т ранс порт харажатлари - 1 тонна учун 350 доллар ҳажмида, транзит харажатлари - 1 тонна учун 50 доллар ҳажмида, суғурта йиғими

суммаси - 1 тонна учун 50 доллар ҳажмида, Ўзбекистон ҳудудидан ташқаридаги бошқа харажатлар - 1 тонна учун 30 доллар ҳажмида. Етказиб беришнинг бундай шартларида 1 тонна товар нинг статистик қиймати мазкур харажатларни шартномада кўрсатилган товар қийматининг умумий суммасидан чеги риш йўли билан аниқланади: 1700 - (350 қ 50 қ 50 қ 30) қ 1220 доллар. БЮДнинг 46-«Статистик қиймат» устунига товарнинг FOB шартларидаги нархидан ёки 1 тонна учун 1220 АқШ доллари ҳажмида белгиланиб, экпорт қилинаётган товар миқдорига кўпайтирилган нархидан келиб чиқиб ҳисоб ланган товар қиймати киритилади. Ҳамкор мамлакатлар амалиётидаги турли ҳисоб-ки тоблар операцияларнинг бир мамлакатда биринчи сотувчи бўйича, иккинчисида эса воситачи бўйича ҳисобга олини шини келтириб чиқаради. Масалан, Франция испан апель синларини Россияга сотди. Франция Россиянинг савдо ҳам кори ҳисобланади, аммо Испанияда экспорт Россияга экс порт сифатида қайд этилади. Россия ўз навбатида, ушбу импортни Франциядан импорт сифатида қайд этади. Экспорт ва импортни ҳисобга олиш муддатларининг ўртасидаги фарқ ҳамкор мамлакатларнинг аниқ муддатдаги экспорт-импорт ҳажмлари ўртасидаги фарқнинг ҳам юзага келишига сабаб бўлади. 4. Декларациялаш божхона статистикасининг асосий манбаи сифатида Юқорида айтиб ўтилганидек, божхона юк декларацияси божхона статистикасини юритишнинг ҳужжатли асоси ҳи собланади. БЮД Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳ камасининг 1993 йил 7 октябр қарорига мувофиқ жорий этилган. Унда 1994 йил 1 январдан бошлаб мамлакат бож хона чегараси орқали ўтаётган товарлар ва бошқа буюмлар мажбурий декларацияланади. Бунинг учун Ўзбекистон Рес публикаси Давлат Божхона

қўмитаси органлари томонидан белгиланган тартибдаги БЮД намунаси тақдим этилади. Ўзбекистон Республикаси божхона чегараси орқали ўтаётган товарларни декларациялаш ташқи савдони давлат томонидан тартибга солиш тизимида доимий амалда бўлган ягона дастак бўлиб қолмоқда. Божхона статистикасига хос хусусиятлардан бири унинг текшириладиган бирламчи ҳужжатлардаги маълу мотларга таянишидир. Улар ташқи иқтисодий фаолият қатнашчилари томонидан товарлар ва транспорт воситала рини декларациялашда келтириладиган расмий маълумот лардан иборат. БЮД мамлакат божхона чегараси орқали олиб ўтила ётган товарлар тўғрисидаги расмий маълумотларни қамраб олади. Бу эса барча ташқи савдо операцияларини ҳисобга олиш имконини беради. БЮДда товарлар оқимининг йўналиши, белгиланган мамлакат, товарнинг келиб чиқиш мамлакати, товарнинг статистик қиймати, юк ташиш усули, ҳажми, товар оғирлиги ва бошқа маълумотлар кўрсатилади. Бу ташқи савдо бўйича барча маълумотларга эга бўлиш мумкинлигини билдиради. Бунинг устига БЮД шакли барча ҳудудларда бир хил. БЮД универсал мақомга эга. У божхона статистика сининг шаклланишида бирламчи маълумотлар асоси бўлиш билан бирга:  декларацияланаётган товарлар ва транспорт воситалари нинг божхона расмийлаштируви ва божхона назоратини амалга оширишда юридик ҳужжат;  ташқи иқтисодий фаолият қатнашчиларининг давлат бюджети билан боғлиқлигини белгилаб берувчи молиявий ҳужжат;  бир томондан мажбуриятларни ҳуқуқий жиҳатдан тасдиқловчи, иккинчи томондан эса хорижий ҳамкорларга импорт товарлар учун тўловларни тўлиқ ва ўз вақтида амалга ошириш мажбуриятини юкловчи бирламчи ҳужжат ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Божхона Кодексининг 9-бўлимида товарларни мамлакат божхона чегараси орқали олиб ўтишни ташкил этиш ва

декларациялашнинг асосий принципларини белгилаб берувчи умумий қоидалар келти рилган. Масалан, товарларни олиб ўтишда уларнинг қиймати 1000 АқШ долларига етгандагина БЮД тўлдири лади. Мамлакат божхона чегараси орқали олиб ўтилаётган товарлар ва транспорт воситаларини назорат қилиш ташқи иқтисодий фаолият қатнашчиларига боғлиқ бўлмаган ҳолда давлат органлари томонидан олиб борилади. БЮДни тўлдириш ташқи иқтисодий фаолият қатнашчилари ёки уларнинг қарорига мувофиқ шартнома асосида фаолият юритаётган божхона брокерлари томо нидан амалга оширилади. БЮДда келтириладиган маълумотлар асосида ташқи савдонинг географик тақсимланишини қуйидаги тамойиллар бўйича аниқлаш мумкин:  товарнинг келиб чиқиш мамлакати-товар етказилиши лозим бўлган мамлакат;  сотувчи-сотиб олувчи мамлакат;  жўнатиш (юклаб жўнатиш) мамлакати. Экспорт-импорт операциялари қийматини баҳолаш БЮДнинг қуйидаги устунларида келтириладиган маълу мотлар орқали ифодаланади: товарнинг қиймати; божхона қиймати; статистик қиймат. 5. Божхона статистикаси кўрсаткичлари Ташқи савдо статистикаси экспорт-импорт қиймати ва миқдори, ташқи савдо баланси, товарлар келиб чиққан мамлакат, улар етказилиши лозим бўлган мамлакат, етказиб бериш шартлари, баҳолар ва ҳоказолар тўғрисида маълу мотлар беради. қиймат кўринишида ҳисобланган экспорт ва импорт асосий иқтисодий кўрсаткичлардан ҳисобланади. Улар асо сида ташқи савдо самарадорлиги, ташқи савдо баланси, ташқи савдонинг мамлакат тўлов балансидаги роли ва ўрни аниқланади.

Ташқи савдода товарларни ҳисобга олиш фақат қиймат кўрсаткичлари орқали эмас, балки шартномада кўрсатилган товар баҳоси ёки ўртача статистик баҳолар тўғрисидаги маълумотларни олиш имконини берувчи миқдорий кўрсат кичлар орқали ҳам амалга оширилади. Божхона статистикасининг шаклланишида қуйидаги кўрсаткичлардан фойдаланилади:  товар оқимининг йўналиши;  олиб киришда товарнинг келиб чиқиш мамлакати;  олиб чиқишда белгиланган мамлакат;  статистик қиймат;  товарлар коди ва номлари;  соф (нетто) оғирлик;  қўшимча ўлчов бирликларининг коди ва номланиши;  қўшимча ўлчов бирликлари бўйича миқдор;  битимлар хусусияти;  божхона режимининг тури;  товар жўнатувчи тоифаси;  ҳудуд. Келтирилган кўрсаткичлар нафақат божхона статисти каси бўйича даврий нашрларни тайёрлашни таъминлаш, балки турли хил таҳлилий тадқиқотлар, хусусан, ташқи сав донинг ривожланиши тўғрисида ҳудудлар бўйича тадқиқотлар олиб бориш имконини ҳам беради. Бундан ташқари, бу кўрсаткичлар орқали экспорт-импорт опера цияларини ташқи иқтисодий алоқалар қатнашчилари бўйича таҳлил этиш мумкин. Божхона статистикасида қуйидаги кўрсаткичлар ҳи собланади:  ташқи савдо товар айланиши.  савдо баланси қолдиғи.  қоплаш коэффициенти қ (экспорт қиймати)/(импорт қиймати).  савдо баланси.  тўлов баланси.

Божхона статистикаси ташқи савдо статистикасидан ташқари қуйидаги бўлимлардан ташкил топган махсус бож хона статистикасини ҳам қамраб олади:  божхона юк декларацияси базаси - товарларни божхона режимлари бўйича олиб чиқиш ва олиб киришни ифода этади;  божхона тўловлари - бюджет даромадларини шакллан тирувчи божхона тўловлари ҳажмини ифода этади. Бунда ҳисобга олиш божхона тўловлари бўйича олиб борилади: импорт божи, қўшилган қиймат солиғи, акциз ва бошқа турдаги солиқлар;  импорт товарлар ва ҳар бир шартнома бўйича нақд хори жий валюталар ҳамда валюта тушумлари суммаси ва муддатини ҳисобга олган ҳолда товарлар экспорти бўйича валюта назоратини амалга ошириш;  мусодара қилинган товарлар - божхона қонунчилигининг бузилиш ва ташқи савдо оборотида контрабанда, шунин гдек, жисмоний шахслардан мусодара қилинган товарлар қиймати ва ундирилган жарималар - суммасини ҳисобга олиш;  халқаро почта жўнатмалари - Ўзбекистондан чиқиб кетаётган ва Ўзбекистонга кириб келаётган почта жў натмаларини ҳисобга олиш;  халқаро юк ташиш - божхона чегарасини кесиб ўтаёт ган транспорт воситаларини ҳисобга олиш;  йўловчилар ҳисоби - Ўзбекистон Республикаси чега раси орқали ўтаётган жисмоний шахсларни ҳисобга олиш. Ташқи иқтисодий фаолият статистикаси товарлар ҳа ракатини ифодаловчи кўрсаткичлардан ташқари консалтинг, суғурта, молия ва бошқа хизматларни ҳам ҳисобга олади. 6. Божхона статистикаси маълумотларини қайта ишлаш усуллари Амалиётда божхона статистикаси маълумотларини қайта ишлашнинг қуйидаги асосий усулларидан кенг фой даланилади:  статистик сводкалаш ва гуруҳлаш;

 график усул;  баланс усули;  индекс усули;  омиллар усули. Статистик сводкалаш ва гуруҳлаш. Биринчи навбатда БЮД асосида олинадиган бирламчи божхона маълумот-ларини сводкалаш амалга оширилади. Статистик сводкага мисол қилиб божхонада тўлдири-ладиган статистик ҳисоботларни келтириш мумкин. Ста тистик шаклдаги ҳисоботлар божхона статистикасининг турли объектлари бўйича бирламчи статистик маълумот - ларни акс эттиради. Статистик маълумотларни иккиламчи сводкалаш гу-руҳлаш усули асосида амалга оширилади. Божхона стати стикасида экспорт ва импортни мамлакатлар, мамлакатлар гуруҳи, минтақалар, товар турлари, товарларнинг қайта ишланганлик даражаси, божхона тўловлари, транспорт во ситалари ва ҳоказолар бўйича гуруҳлаш кенг қўлланилади. Графикли усул бир томондан ўрганилаётган ҳодисани қабул қилишни енгиллштириш, иккинчи томондан эса ста тистик маълумотларни умумлаштириш ва таҳлил этиш мақсадида қўлланилади. Графикли усул ёрдамида ўргани лаётган объектларнинг ривожланиш динамикаси, таркибий ўзгаришлари, миқдорий ва таққослама кўрсаткичлари акс эттирилади. Кўпинча чизиқли графиклар ва турли кўринишдаги диаграммалардан фойдаланилади. Чизиқли графикларда божхона статистикаси объектлари бўйича бериладиган маълумотлар динамикаси келтирилади. Бунда, абсцисса ўқида вақт оралиқлари, ордината ўқида эса миқдорий кўр саткичлар берилади. Бу усул асосан йўловчилар ва юк та шувчиларни божхона иши билан таништириш ва божхона органларини реклама қилиш мақсадида қўлланилади.

Баланс усули божхона статистикасида ташқи савдо обороти ва божхона тўловлари тўғрисидаги ахборотларни ёритишда учун муҳим аҳамият касб этади. Ташқи савдо баланси қуйидагича тузилиши мумкин:  товар гуруҳлари бўйича;  географик йўналиши бўйича. Экспорт қиймати импорт қийматидан юқори бўлса ташқи садо баланси актив, агар бу кўрсаткич тескари ишо рага эга бўлса, унда у пассив ҳисобланади. Экспорт ва им порт қиймати тенг бўлса, унда ташқи савдо баланси нетто-баланс деб аталади. Экспорт ва импортни баҳолаш амалий аҳамиятга эга. Чунки, ташқи савдо обороти мамлакатнинг иқтисодий ҳо латини белгилаб берувчи муҳим кўрсаткич ҳисобланади. Божхона статистикаси маълумотлари асосида Ўзбеки стон Республикасига муайян давр оралиғида қанча валюта кириб келганлиги ва мамлакатдан хорижга қанча тўловлар амалга оширилганлигини кўрсатувчи тўлов баланси тузилади. қуйидагилар тўлов балансининг асосий дастаклари ҳи собланади:  экспорт ва импорт божлари билан боғлиқ тўловлар;  қўшилган қиймат солиғи;  акциз;  барча турдаги хизматлар бўйича даромадлар ва тўловлар:  нотижорат характеридаги пул ўтказмалари;  бошқа мамлакатларга тўловлар ва бошқа мамлакатлардан олинган кредитлар. Ташқи савдо ва тўлов баланслари алоҳида мамлакат, мамлакатлар гуруҳи ёки барча мамлакатларга нисбатан ту зилади. Индекс усули икки турга бўлинади:  индивидуал (оддий);  умумий (мураккаб).

Индивидуал индекслар - божхона статистикаси кўрсаткичларининг вақт давомидаги ўзгаришини ифодаловчи нисбий катталиклардир: 0 1x x i бу ерда, X 1 - жорий давр кўрсаткичи; Х 0 - базис давр кўрсаткичи. Умумий индекслар турли хил ҳодисаларни таққослаш учун хизмат қилади. Экспорт (импорт)нинг умумий суммаси мамлакатга олиб келинган товарлар миқдорини уларнинг ҳақиқатдаги нархини товар бирлигига кўпайтириш орқали топилади. Агар, р - товар бирлигининг ҳақиқатдаги нархи, q - товар бирлигини билдирса, унда экспорт (импорт) қилинаётган товарлар қуйидагича аниқланади:  n nq p q p q p qp I E      .... 3 3 2 2 11 , бу ерда, n - ҳар хил турдаги экспорт (импорт) қилинаётган товарлар сони. Омилли усул божхона статистикаси объектларини иқтисодий таҳлил этишда, экспорт ва импорт истиқболларини ишлаб чиқиш, Ўзбекис тон Республикаси бюджетига тушаётган божхона тўловлари улушини баҳолаш ва бошқаларда кенг қўлланилади. Ушбу усулнинг мазмуни божхона статистикаси объ ектларининг ҳолати ва ривожланишига таъсир этувчи омилларни тадқиқ этишдан иборат. Агар омилли усулдан фойдаланилаётган бўлса, унда экс порт ёки импортнинг тадқиқ этилаётган миқдорини танлаш биринчи босқич ҳисобланади:  мамлакат экспорти ёки импортининг умумий кўрсаткич лари;  товарлар гуруҳи ёки мамлакатлар даражасидаги кўрсат кичлар йиғиндиси ;  алоҳида товарларга тегишли кўрсаткичлар. Иккинчи босқич экспорт ёки импорт ривожига таъсир этувчи омилларни танлаш ҳисобланади: Yқ f (Х 1 ,Х 2 , Хз,. .., Х n ) ,

Бу ерда, Y - экспорт (импорт), Х 1 ,Х 2 ,Х 3 ,. .. , Х n - экспорт ёки импорт ҳажми боғлиқ бўлган омиллар. Ижтимоий маҳсулот ёки миллий даромад ҳажми мамлакат экспорти ҳажмига таъсир этувчи энг муҳим омил ҳисобланади. Товар ишлаб чиқаришнинг ўсиши билан ички истеъмол қондирилади ва экспорт қилиш имкони пайдо бўлади. Товар сифати экспорт қилинаётган товарларнинг рақаботбардошлигини аниқлаш имконини берувчи омил бўлса, товар экспортидан тушган тушумларни уни ишлаб чиқаришга кетган реал харажатларга таққослаш товар экс порти самарадорлигини акс эттирувчи омил ҳисобланади. Экспорт қилинаётган товарлар бўйича валюта самара дорлиги кўрсаткичларини таққослаш у ёки бу товар билан савдо қилиш самарадорлигини баҳолаш имконини беради. Бунда алоҳида товарлар экспортини чеклаб турувчи омиллар кўриб чиқилиши мумкин. Халқ хўжалиги ва аҳолининг импорт маҳсулотларга бўлган эҳтиёжи импорт ҳажмига таъсир этувчи муҳим омил ҳисобланади. Импорт қилинаётган товарлар самарадорлигини аниқлаш учун ташқи савдо нархлари ички нархлар билан таққосланади. Бу импорт ҳажмини ошириш ёки мамлакатда ишлаб чиқаришни ривожлантириш кераклигини белгилаб беради . қўшма корхоналарнинг яратилиши ҳам эк спорт, ҳам импорт ҳажмига таъсир кўрсатади. Уларни яратишдан мақсад мамлакат хўжалигига бошқарув тажрибасини, хо рижий техника ва технологияни олиб келиш, у орқали мамлакат экспорт базасининг ривожланишига кўмаклашиш, смарасиз импортни қисқартириш, қайта ишлаш саноати маҳсулотларини жаҳон бозорига олиб чиқишни кўпайтириш ва янги бозорларни ўзлаштириш ҳисобланади. Омилли усул ҳар бир омилнинг умумий натижага таъ сирини баҳолаш имконини беради. Бундан ташқари, қайси омиллардан тўлов ва савдо баланси кўрсаткичларини ях шилаш, ташқи савдо обороти динамикасини ўзгартириш ва Ўзбекистон Республикасининг ижтимоий-иқтисодий ри вожланиши

тезлаштириш мақсадида фойдаланиш лозим лигини аниқлашда омилли усул қўл келади.

А д а б и ё т л а р: 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, Т.1992 й. 2. Ўзбекистон Республикасининг Божхона Кодекси. «Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси». Т.: 1998 й 3. Ўзбекистон Республикасининг қонуни «Бож тарифи тўғрисида» 1997 йил 29 август. 4. Ўзбекистон Республикасининг қонуни «Давлат божхона хизмати тўғрисида» 1997 йил 29 август. 5. Божхона қонун ҳужжатларидаги янгиликлар 1. New documents and provisions in the customs law-1. Бухгалтер кутубхонаси. «Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси». Т.: 2004 й. 6. Божхона қонун ҳужжатларидаги янгиликлар -2. New documents and provisions in the customs law-2. Бухгалтер кутубхонаси. «Иқтисодиет ва ҳуқуқ дунёси». Т.: 2004 й. 7. Каримов И.А. «Ўзбекистон буюк келажак сари» Тошкент. «Ўзбекистон». 1998 йил. 8. Каримов И.А. «Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида». Тошкент. «Ўзбекистон», 1995 йил 9. Каримов И.А. «Ўзбекистон XXI аср бусағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари». Тошкент. «Ўзбекистон»1998 йил. 10. Ҳамидов К. «Ташқи иқтисодий фаолият асослари». Т. 2002 й. 11. Шермуҳамедов А.Т. ва бошк. «Ташқи савдони давлат томонидан бошқариш», Т.: 2002 й. 12. Камилов У. И др. «Основû таможенного дела», Т. 1999 г. 13. Додабоев А. «Таможенная статистика», Ф. 2002 г. 14. Додабоев А. «Международное таможенное право» Ф. 2001 г.

15. Экспорт-импорт юкларини расмийлаштиришда божхона органларига тақдим этиладиган ҳужжатлар руйхати. Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигидан 1998 йил 8 апрелда 428-сон билан руйхатдан ўтган. 16. Ўзбекистон Республикаси Давлат Божхона кумитасининг 05/8 - 373-сонли «Божхона қиймати декларациясини тўлдириш бўйича йўриқнома» Т.: 1998 й. 17. "Солик ва божхона хабарлари" газетаси. 2006 йил сонлари 18. www. customs . uz . 19. www. soliq .uz . 20. www . ziyonet . uz 21. www.nur.uz

O'xshashlar

Аҳоли статистикаси

Меҳнат бозори статистикаси. Миллий бойлик статистикаси

Халқаро туризм статистикаси

Ҳалқаро аҳоли статистикаси

Ташқи иқтисодий фаолият статистикаси. Молия-кредит тизими статистикаси