Birja ishida vositachilik faoliyati - Iqtisodiyot - Referatlar

Birja ishida vositachilik faoliyati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

76 KB

Ko'chirib olish

Birja ishida vositachilik faoliyati Reja: 1. Birja ishida vositachilik amaliyoti 2. Investitsiya vositachisi majburiyatlari va unga qo‘yiladigan talablar

1. Birja ishida vositachilik amaliyoti Birja ishida vositachilik faoliyati muhim ahamiyat kasb etadi. Bunday faoliyatni, asosan, investitsiya vositachilari o‘zlarining qo‘l ostidagi treyderlari yordamida amalga oshiradi. Shuningdek, investitsiya vositachilari (broker-dilerlar) fond bozorining professional ishtirokchilari ichida ko‘p sonli va eng tajribali guruhni tashkil etadi. Vositachilik yoki topshiriq shartnomasi, yoxud mijozning vositachisi, yoki ishonchli vakili sifatida qimmatli qog‘ozlarga doir bitimlarni tuzish uchun berilgan ishonchnoma asosida ish olib boruvchi yuridik shaxs broker dir. Mijozlarning bitimlar tuzish uchun brokerga berilgan qimmatli qog‘ozlari va pul mablag‘lari, shuningdek, broker tomonidan shartnomalar asosida mijozlar bilan tuzilgan bitimlar bo‘yicha olingan qimmatli qog‘ozlar va pul mablag‘lari broker tegishlicha Qimmatli qog‘ozlar markaziy depozitariysida va bankda ochadigan (ochiladigan) alohida hisobvaraqda (hisobvaraqlarda) turishi kerak. Broker o‘ziga mijozi tomonidan topshirilgan pul mablag‘laridan, mijozga uning topshiriqlari ko‘rsatib o‘tilgan pul mablag‘lari hisobidan bajarilishini yoki ular mijozning talabiga binoan qaytarilishini kafolatlagan holda o‘z manfaatlarini ko‘zlab foydala nishga, agar bu mijoz bilan tuzilgan shartnomada nazarda tutilgan bo‘lsa, haqlidir. Brokerga pul mablag‘laridan o‘z manfaatlarini ko‘zlab foydalanish huquqini bergan mijozlarning pul mablag‘lari brokerga bunday huquqni bermagan mijozlarning pul mablag‘lari turgan hisobvaraqdan (hisobvaraqlardan) alohida bo‘lgan hisobvaraqda (hisobvaraqlarda) turishi kerak. Broker o‘z pul mablag‘larini bu hisobvaraqqa (hisobvaraqlarga) o‘tkazishga haqli emas, Qonun hujjatlarida belgilangan tartibda pul mablag‘larini mijozlarga qaytarish va (yoki) mijozlarga qarz berish hollari bundan mustasno. Broker har bir mijozning pul mablag‘lari hisobini yuritishi, qimmatli qog‘ozlarga doir bitimlar va operatsiyalarni faqat mijozning topshirig‘iga binoan va u bilan tuzilgan shartnomaga muvofiq amalga oshirishi, amalga oshirilgan bitimlar va operatsiyalar to‘g‘risida unga hisobot berib borishi shart.

Qimmatli qog‘ozlarni sotib olish va (yoki) sotish narxini oshkora e’lon qilish orqali ushbu qimmatli qog‘ozlarni o‘zi e’lon qilgan narxlarda sotib olish va (yoki) sotish majburiyati bilan o‘z nomidan hamda o‘z hisobidan qimmatli qog‘ozlarga doir oldi-sotdi bitimlari tuzuvchi yuridik shaxs diler dir. Diler qimmatli qog‘ozlar narxidan tashqari ularga doir oldi-sotdi shartnomasining boshqa muhim shartlarini: sotib olinadigan va (yoki) sotiladigan qimmatli qog‘ozlarning eng kam va eng ko‘p miqdorini, shuningdek, e’lon qilingan narxlarning amalda bo‘lish muddatini oshkora e’lon qilish huquqiga ega. Ushbu e’londa qimmatli qog‘ozlarga doir oldi- sotdi shartnomasining boshqa muhim shartlari ko‘rsatilmagan taqdirda, diler o‘z mijozi taklif qilgan muhim shartlar asosida shartnoma tuzishi shart. Diler qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdi shartnomasini tuzishdan bo‘yin tovlagan taqdirda, unga nisbatan shunday shartnoma tuzishga majbur qilish haqida va (yoki) mijozga yetkazilgan zararlarning o‘rnini qoplash to‘g‘risida da’vo qo‘zg‘atilishi mumkin. Yuridik shaxsni – investitsiya vositachisini tugatish faqat qimmatli qog‘ozlar bozorini tartibga solish bo‘yicha vakolatli davlat organi investitsiya vositachisi o‘z mijozlariga tegishli bo‘lgan qimmatli qog‘ozlarni qaytarganligini yozma ravishda tasdiqlaganidan keyin amalga oshirilishi mumkin. Birja boshqaruvi tomonidan belgilangan tartibda ro‘yxatdan o‘tgan birja a’zolari birja bitimlarining ishtirokchilari hisoblanadi. Birja a’zosiniug faqat birjada muayyan qoidalarga muvofiq ro‘yxatdan o‘tgan va ishonchnoma asosida faoliyat yurituvchi treyderlari birja a’zosi nomidan bitimlar tuzish huquqi bilan birja savdolarida ishtirok etishi uchun ruxsat beriladi. Birja a’zosi o‘zining treyderi (treyderlari) tomonidan birjada amalga oshiriladigan barcha harakatlar uchun javobgardir. Treyderlarning noto‘g‘ri yoki ruxsat etilmagan harakatlari natijalari uchun birja javobgar emas. Birja savdo zaliga birja savdolarida bitim tuzmaslik sharti bilan kirish uchun quyidagilarga ruxsat beriladi: – birjaning bosh makleri; – birja maklerlari;

– savdo tizimining belgilangan tartibdagi faoliyatini ta’minlovchi birja mutaxassislari; – birja boshqaruvi raisi, uning o‘rinbosarlari; – qimmatli qog‘ozlar bozorini tartibga solish bo‘yicha vakolatli davlat organining vakolatli vakillari; – qonunda ko‘zda tutilgan tartib va hollarda boshqa shaxslar. Savdolarni vaqtinchalik to‘xtatib qo‘yish va to‘xtatish huquqi bilan savdolar jarayoniga tezkor aralashish huquqiga keyinchalik o‘z harakatlarini yozma rasmiylashtirish bilan, birja boshqaruvi raisi, uning o‘rinbosarlari, birjaning bosh makleri, qimmatli qog‘ozlar bozorini tartibga solish bo‘yicha vakolatli davlat organining vakolatli vakillari ega. 2. Investitsiya vositachisi majburiyatlari va unga qo‘yiladigan talablar Broker quyidagi majburiyatlarga ega: – unga berilgan topshiriqni shaxsan o‘zi bajarishi, agar shartnomada boshqa narsa ko‘zda tutilmagan bo‘lsa yoki mijozning manfaatlarini himoyalash zarurati bilan bog‘liq bo‘lgan vaziyatlar tufayli boshqa narsa kelib chiqmasa; – mijozning talabiga ko‘ra unga topshiriqning bajarilish jarayoni haqida axborot berish; – mijozga topshiriqni bajarish borasida amalga oshirilgan bitimlar bo‘yicha olingan barcha natijalarni zudlik bilan topshirish; – topshiriq bajarilganidan keyin darhol mijozga amal qilish muddati tugallanmagan ishonch qog‘ozini qaytarish va, agar shartnoma shartlari hamda topshiriqning xususiyatiga ko‘ra talab etilsa, oqlovchi hujjatlar ilova qilingan hisobotni taqdim etish; – agar mijozning bitim narxini to‘lashiga ishonch bo‘lmasa, qimmatli qog‘ozlarni xarid qilish uchun topshiriq shartnomasini tuzmaslik; – agar mijoz haqiqatdan ham ushbu qimmatli qog‘ozlarga va ularni topshiriq berilgan yildan boshlab 5 ish kuni ichida investitsiya vositachisi ixtiyoriga

topshirishining kafolati bo‘lmasa, qimmatli qog‘ozlarni sotish uchun topshiriq shartnomasini tuzmaslik; – bitim bajarilganidan keyin yoki topshiriqning amal qilish muddati tugashi bilan mijozga qimmatli qog‘ozlar bilan bitimlarning tuzilganligi yoxud tuzilmaganligi va uning natijalari haqida zudlik bilan xabar qilish; – mijoz nomidan qimmatli qog‘ozlar bilan ketma-ket operatsiyalarni bajarish uchun yoki mijozning aktivlarini boshqarish haqida mijozdan ishonch qog‘ozini olish chog‘ida ishonch qog‘ozida kelishilgan vakolatlar doirasiga qat’iv amal qilish, ishonch qog‘ozida mijoz va brokerning o‘zaro munosabatlariga taalluqli barcha shartlar belgilanishi lozim. Dilerlarning majburiyati quyidagilardan iborat: – qimmatli qog‘ozlar bilan bitimlar tuzilgunga qadar qimmatli qog‘ozlarni xarid qilish va sotishning qat’iy boshlang‘ich narxlarini ochiqcha e’lon qilish; – ularga qimmatli qog‘ozlarni xarid qilish yoki sotish taklifi bilan murojaat qilgan shaxslar bilan qimmatli qog‘ozlarning oldindan e’lon qilingan narxlari va miqdoriga muvofiq bitimlar tuzish hamda bunday bitimlarni tuzishdan bo‘yin tovlamaslik. Investitsiya brokeri – tashkilotning investitsiya vositachisi bo ‘ lgan xodimi ; investitsiya vositachisi – yuridik shaxs – qimmatli qog ‘ ozlar bozorida brokerlik ( va dilerlik ) faoliyatini amalga oshiruvchi investitsiya muassasasi ; yakka tartibdagi investitsiya vositachisi – maxsus shahodatlashdan o ‘ tgan , mahalliy hokimiyat idoralarida qimmatli qog ‘ ozlarning birja bozorida yakka tartibdagi brokerlik va dilerlik faoliyatini yuritishga ruxsat olgan jismoniy shaxs . Birja a’zolarining treyderlari Savdo tizimining ish tartibiga muvofiq muayyan qoidalarda belgilangan tartibda savdolarda ishtirok etishlariga ruxsat beriladi. Birja a’zosining treyderi quyidagilarga ega bo‘lishi lozim: a) qimmatli qog‘ozlar bozorini tartibga solish bo‘yicha vakolatli davlat organi tomonidan mutaxassisga berilgan qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalarni amalga oshirish huquqini beruvchi I yoki II toifali malaka guvohnomasi; b) treyderning attestatsiya sinovidan o‘tganligi to‘g‘risidagi bir-

ja malaka komissiyasining guvohnomasi; d) Savdo tizimida ishlash huquqini beruvchi birja malaka komis- siyasining guvohnomasi; e) birja a’zosi tomonidan berilgan tegishli ishonchnoma; f) birja a’zosi tomonidan qonunchilikda belgilangan tartibda tayyorlangan va treyderga berilgan treyderning ro‘yxatga olish shtampi (treyder shtampi). Birja a’zosi treyderining birja savdolarida qatnashishi uchun Sav do tizimiga ulanishida uning Savdo tizimiga kirishi uchun asos bo‘lgan hujjatlarning mavjudligi va huquqiy holati tekshiriladi. Birja a’zosi qonunchilik va mazkur qoidalarda belgilangan tartibda o‘z treyderlarining harakatlari (harakatsizligi) uchun javobgardir. Bosh makler (maklerlar)ga qo‘yiladigan talablar birja makleriati to‘g‘risidagi Nizom bilan belgilanadi. Qimmatli qog‘ozlar bozorini tartibga solish bo‘yicha vakolatli davlat organi vakilining vakolatlari qonunchilikka muvofiq belgilanadi. Savdolarga qo‘yish, savdo ishtirokchilarini identifikatsiyalash ustidan nazorat qilish hamda ularga qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalarni bajarish huquqini berish birjaning bosh makleri va birja a’zolarini ro‘yxatga olish uchun mas’ul bo‘lgan birja bo‘linmasi tomonidan amalga oshiriladi. 2.1. Birja a’zolarining mijozlar bilan tuziladigan shartnomalarining muhim shartlari Birja a’zosi – broker qonunchilikda, mijoz bilan tuzilgan shartnomada va ishonchnomada topshiriqni boshqa kishilarga ishonib topshirish ko‘zda tutilgan holatlarni istisno qilgan holda, unga berilgan topshiriqni shaxsan o‘zi bajaradi. Birja a’zolari – brokerlar tomonidan bitimlarni amalga oshirish uchun beriladigan ishonch noma faqat boshqa birja a’zolariga topshiriladi. Birja a’zosi brokerlik xizmatlarini bajarish jarayonida o‘z pul mablag‘laridan foydalanishga haqli. Bunda ushbu mablag‘lar shartnoma muddati tugaganidan keyingi o‘zaro hisob-kitoblarni amalga oshirish paytida mijoz tomonidan qoplanadi.

Birja a’zosi mijoz tomonidan unga berilgan pul mablag‘laridan, agar bu mijoz bilan tuzilgan shartnomada ko‘zda tutilgan bo‘lsa, o‘z manfaatlari uchun foydalanishga haqli. Bunda u mijozga ushbu pul mablag‘lari hisobiga uning topshiriqlarini bajarishni yoki ularni mijozning talabi bo‘yicha qaytarishni kafolatlaydi. Birja a’zosiga o‘z manfaatlari uchun foydalanish huquqini bergan mijozlarning pul mablag‘lari birja a’zosiga bunday huquqni bermagan mijozlarning pul mablag‘lari saqlanadigan hisobraqam (hisobraqamlar)dan alohida bo‘lgan hisobraqam (hisobraqamlar)da saqlanishi lozim. Birja a’zosi o‘zining pul mablag‘larini ushbu hisobraqam (hisobraqamlar)ga o‘tkazishga haqli emas; ularni mijozlarga qaytarish va (yoki) qonunchilikda belgilangan tartibda mijozlarga qarz berish hollari bundan mustasno. Birja a’zosi mijoz bilan tuziladigan shartnomada quyidagi barcha muhim shartlarni ko‘zda tutishi kerak: a) shartnoma turi – topshiriq yoki komissiya; b) xizmatlar turi – qimmatli qog‘ozlarni sotib olish yoki sotish hamda mijoz xohishiga ko‘ra birja a’zosining vakolatlariga kiruvchi boshqa qo‘shimcha xizmatlarni ko‘rsatish; d) emitentning nomi, qimmatli qog‘ozlarning turi va tipi, ular- ning soni, nominal qiymati, sotib olish (sotish) narxi; e) mijozning qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdi shartnomasi bo‘yicha huquq va vazifalarni o‘z zimmasiga olganligi to‘g‘risidagi majburiyatlari; f) qimmatli qog‘ozlarni topshirish hamda ularning to‘lov mud- dati va usuli; g) birja a’zosiga to‘lanadigan haq miqdori va uni to‘lash mud- dati; h) qimmatli qog‘ozlarni birja savdolariga qo‘yishda ushbu qimmatli qog‘ozlarni sotayotgan yuridik shaxsning ustav jamg‘armasidagi davlat ulushining miqdorini ko‘rsatish; i) aksiyalarni sotib olishda bank aksiyalarining 20 foizidan va

xo‘jalik yurituvchi subyekt aksiyalarining 35 foizidan ortiq aksiyalar paketi ulushining shakllanishiga olib kelish-kelmasligi; j) bank aksiyalarini sotib oluvchi yuridik shaxs offshor hududda ro‘yxatga olingan norezidentmi yoki yo‘qmi; k) birja savdolarida bitimlar amalga oshirilgunga qadar mijoz birja a’zosiga quyidagi hujjatlarni taqdim etishga majbur: – investor – xaridor tomonidan ochiq aksiyadorlik jamiyati ustav jamg‘armasining jami 15 va undan ortiq foizini tashkil qiluvchi aksiyalar paketini sotib chsh niyati to‘g‘risidagi oldindan nashr qilingan e’lon nusxasi; – O‘zbekiston Respublikasi norezidentlari, aksiyalarining ellik foizidan ko‘pi O‘zbekiston Respublikasining norezidentlari egaligida, foydalanishida va (yoki) tasarrufida bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasi rezidentlari hisoblangan yuridik shaxslar hamda bank aksiyalarini xarid qiluvchilarning mablag‘larini boshqaruvchilar (ishonchli vakillari) hisoblangan O‘zbekiston Respublikasi rezidentlari tomonidan bank aksiyalarini sotib olishga Markaziy bankning oldindan berilgan roziligi to‘g‘risidagi hujjat nusxasi; l) mazkur qoidalarda belgilangan birjadagi bitim va komissiya yig‘imlarining to‘lov muddatlari buzilgan hollarda birja akseptsiz tartibda bitimning ikkala tomoni uchun sotib oluvchi tomonidan depozitga qo‘yilgan pul mablag‘laridan komissiya yig‘imlarini undirishini ko‘rsatish; m) tomonlarning javobgarligi, shu jumladan, mijoz tomonidan ma’lumot taqdim etish talabining buzilishi oqibatida birjaning bitimni ro‘yxatdan o‘tkazishni rad etishi. Mijoz tomonidan birja a’zosiga taqdim etilgan ma’lumotning haqqoniyligi uchun uning mijozi javobgar bo‘ladi. Qimmatli qog‘ozlarni sotavotgan yuridik shaxsning ustav jamg‘armasida davlat ulushi mavjud bo‘lgan taqdirda, qimmatli qog‘ozlarni sotish uchun baholashni o‘tkazish va baholovchi tashkilotning baholash haqidagi hisobotini taqdim etish zarur. Agar aksiyalarni sotib olishda bank aksiyalarining 20 foizidan yoki xo‘jalik yurituvchi subyekt aksiyalarining 35 foizidan ortiq aksiyalar paketi ulushining

shakllanishiga olib kelsa, unda aksiyalarni sotib olish uchun vakolatli organlarning ruxsatnomasini taqdim etish kerak. Shuningdek, birja a’zosining mijozi tomonidan barcha talab etilgan hujjatlar taqdim etilmagan bo‘lsa, shuningdek, bank aksiyalarining xaridori offshor hududda ro‘yxatga olingan norezident yuridik shaxs bo‘lsa, birja a’zosi topshiriq va komissiya shartnomalarini tuzishga haqli emas. Shartnomaning muhim deb hisoblagan boshqa shartlari taraflar tomonidan qonunchilikka muvofiq ravishda belgilanadi. 2.2. Birja a’zosining dilerlik faoliyatini amalga oshirish shartlari Birja a’zosi birjada dilerlik faoliyatini amalga oshirishda qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdisi bo‘yicha tuzilgan bitimlar majburiyatlarini vijdonan bajarishi lozim. Birja a’zosi – diler: a) qimmatli qog‘ozlar bilan bitimlarni amalga oshirishdan oldin qimmatli qog‘ozlarni sotib olish va (yoki) sotishning o‘zgarmas boshlang‘ich narxlarini e’lon qilishi; b) qimmatli qog‘ozlarni sotib olish yoki sotish taklifi bilan mu- rojaat qilgan shaxslar bilan ular tomonidan qimmatli qog‘ozlarning oldindan e’lon qilingan oxirgi o‘zgarmas (qat’iy) narxlari va soniga muvofiq ravishda bitimlar tuzish va bunday bitimlarni tuzishdan bosh tortmasligi shart. Diler narxdan tashqari qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdi shartnomasining boshqa muhim shartlarini e’lon qilish huquqiga ega, xususan: a) sotib olinadigan va/yoki sotiladigan qimmatli qog‘ozlarning minimal va maksimal miqdori; b) e’lon qilingan narxlarning amalda bo‘lish muddati. Ushbu e’londa qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdi shartnomasining boshqa muhim shartlari ko‘rsatilmagan bo‘lsa, birja a’zosi – diler muqobil buyurtmada ko‘rsatilgan muhim shartlar asosida shartnoma tuzishga majbur. Birja a’zosi – diler qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdi shartnomasini tuzishdan bosh tortgan taqdirda, unga nisbatan majburiy ravishda shunday shartnomani tuzish

to‘g‘risida va/yoki yetkazilgan zararlarni qoplash to‘g‘risida da’vo qilinishi mumkin.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. – T.: O‘zbekiston, 2001. 2. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni – T.: O‘zbekiston, 1998. 3. «Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to‘g‘risida» O‘zbekiston Respublikasi Qonuni. 1991-yil 19-noyabrda qabul qilingan. 4. «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar huquqlarini himoyalash to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, 1996-yil 26-aprelda qabul qilingan. 5. «Birjalar va birja faoliyati to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, 2001-yil 29-avgust. 1-260-11. 6. «Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, 2008-yil 22-iyulda qabul qilingan.

O'xshashlar

Birja va birjalar faoliyati

Birja va birja faoliyatining huquqiy asoslari

Bank ishida balansdan tashqari moliyalashtirish

Birja faoliyatini avtomatlashtirish

Xalqaro birja markazlari