Bank risklarini boshqarish tizimi va uning tuzilishi - Iqtisodiyot - Referatlar

Bank risklarini boshqarish tizimi va uning tuzilishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

195 KB

Ko'chirib olish

Bank risklarini boshqarish tizimi va uning tuzilishi Reja: 1.Bank risklarini boshqarish strategiyasi. 2.Bank risklarini boshqarish usullari. 3.Diversifikatsiya, sug‘urtalash, kreditning ta’minlanganligi: garov, kafolatlar. 4.Valyuta risklari va ularni xedjirlash.

1. BANK RISKLARINI BOSHQARISH STRATEGIYASI. Bank faoliyatini risksiz tasavvur qilish mumkin emas. Albatta risk har qanday biznesda ham bo‘ladi. Lekin faoliyat xususiyatidan kelib chiqiladigan bo‘lsa, bank biznesi uchun risk albatta va darhol yuz beradigan jarayon hasoblanadi. Shu tufayli, bu erda gap bank faoliyatida riskdan umuman qochish to‘g‘risida emas, balki uni oldindan ko‘ra bilish va minimal darajaga tushirish haqida boradi. Riskni boshqarish aksariyat hollarda bankning o‘z mablag‘larining bir qismini yo‘qotish “xavfi”, daromad ololmay qolish yoki moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish natijasida qo‘shimcha xarajatlarga yo‘l qo‘yib bo‘lsada jarayonni ijobiy natija bilan yakunlashni maqsad qilib qo‘yadi. Bank faoliyati jamg‘arma egalariga foizlar to‘lash, boshqa moliya-kredit institutlaridan xarid qilingan kredit resurslariga to‘lovlar, bank xizmatchilari ish haqqisi uchun mablag‘lar ajratish va boshqa operatsion xarajatlarga bevosita bog‘liqdir. Bu erda risk jamg‘armalarga bo‘lgan foizlarning, kredit resurslari qiymatining, ish haqi to‘lovlarining oshishi muhim bo‘lib qolganda paydo bo‘ladi. Risklarni aniqlab uni boshqara olmaslik natijasida yuzaga keluvchi to‘liq daromad ololmaslik yoki kutilgandan ko‘ra ko‘proq xarajat qilib yuborishlik riski bo‘lg‘usi operatsiyalarning, hisobotlarning etarli tahlil qilinmaganligi, vaziyatni to‘g‘ri baholanmaganligi yoki ko‘zda tutilmagan holatning paydo bo‘lishi natijasida yuz beradi. Hozirgi vaqtda ixtisoslashgan, tarmoq va universal banklarning mavjudligi banklar uchun bank riski ko‘lamlarini har xillashtiradi. Ixtisoslashgan banklarning bir soha, bir tarmoqni kreditlashga moslashuvi ular faoliyatida risklarning yuqori bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Bu holat bank riskini boshqarishning asosiy usullarini jumladan, hukumat kafolatini olish, garov huquqini joriy qilish va boshqalarni talab qiladi. Bank riskini boshqarish tizimi riskning yuzaga kelishini oldindan xomcho‘t qilish, risk tufayli yuzaga keladigan holatlarga yo‘l qo‘ymaslik yoki ularning ta’sirini kamaytirish borasida chora-tadbirlar, usullar yig‘indisini o‘z ichiga

oladi. Bank riskini boshqarish tizimi ikki asosiy kichik tizim: boshqarish ob’ekti va boshqarish sub’ektidan iborat bo‘ladi. Riskni boshqarish tizimida boshqarish ob’ekti- bu bank faoliyatidagi risk, bank bilan mijoz o‘rtasidagi yoki kreditor bilan qarz oluvchi o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlar, bankning mablag‘larini jalb qilish va ularni joylashtirish bilan bog‘liq operatsiyalarda yuzaga keluvchi risklar bo‘lsa, risklarni boshqarish tizimining sub’ekti bu riskda o‘z ta’sirini o‘tkaza oluvchi guruh, tadbirkor, bank, risk bo‘yicha menejerlar hisoblanadi. Bank riskini boshqarish banklar faoliyatini chuqur bilish, ular bajaradigan operatsiyalarining samaradorligini aniqlay olish bankning kredit, investitsiya, valyuta siyosati va boshqa faoliyat turlari bo‘yicha optimal qarorlar qabul qilishga erishish, mijozlarning xo‘jalik faoliyati va ularning moliyaviy ahvoli tarmoqlar faoliyatining xususiyatlarini o‘z ichiga oladi. Bank riskini boshqarishda bank boshqaruvchisining asosiy vazifasi bank faoliyatini olib borishda yuzaga keladigan daromad bilan unda yuzaga keluvchi risklar o‘rtasidagi optimal variantini topishdan iborat. Tijorat banklarida riskni boshqarish strategiyasini ishlab chiqishda korxonalardagi foydalanilmagan rezervlarni baholash va bank xizmatining asosiy yo‘nalishini aniqlab olish uchun o‘rtacha tarmoq riskining hajmini hisobga olish zarur. Hozirgi kunda tijorat banklari tomonidan kreditlash jarayonini olib borishda tarmoq risklari deyarli inobatga olinmaydi. Tarmoq riski kredit riski bilan bog‘liq bo‘lib, unga bevosita ta’sir qiladi. SHunga asoslangan bank tarmoq siyosatini tuzishda nafaqat mijozlar, balki sohalar to‘g‘risida keng axborotlarga ega bo‘lishi, tarmoq riskini baholashda quyidagilarni hisobga olishi kerak: - aniq davr mobaynida ushbu tarmoqning hamda qo‘shimcha sohalarning faoliyati; - ularning mamlakat iqtisodiyotiga nisbatan barqarorligi; - turli xil firmalarning bir yoki boshqa sohadagi faoliyatlari natijalariga sezilarli mos kelmasliklarning mavjudligi va boshqalar.

Tarmoq riskini baholovchi ko‘rsatkichlaridan biri biror iqtisodiy faoliyat natijalariga nisbatan soha faoliyati natijasining o‘zgarishidir. Bu xil risk xalqaro amalig‘tda biz oldin ta’kidlaganimizdek «beta» harfi bilan belgilanadi. Beta ko‘rsatkichi birga teng bo‘lsa, bu bozor iqtisodig‘ti uchun me’g‘r hisoblanadi. Ko‘rsatkich birdan kam bo‘lsa u nisbatan barqaror soha bo‘ladi va katta o‘zgarishlar bo‘lmaydi. Beta ko‘rsatkichi birdan katta bo‘lganda tarmoqda katta o‘zgarishlar mavjudligi kuzatiladi. SHu sababli «beta» ko‘rsatkichi qancha yuqori bo‘lsa, tarmoq riski shunchalik kuchli bo‘ladi. «Beta» ko‘rsatkichini hisoblash uchun keng axborotlar kerak. Odatda tarmoq riskini tahlil qilishda ushbu ko‘rsatkichni hisoblash sohaning kelajakdagi ishi bilan bog‘liq holati maxsus agentliklar tomonidan amalga oshirilgan regressiv tahlil bilan solishtiriladi. Xalqaro amaliyotda tarmoq riski uchun axborotlar ushbu axborotlaga ega bo‘lgan tashkilotlardan olinadi. Birok ko‘rib o‘tilgan analitik yondoshuv bo‘lmasa, unda muqobil sifatida: . sohaning hayotiy sikli bosqichi; • sohada ichki raqobat muhiti kabi maxsus omillar ko‘rib chiqiladi. Sanoatni olib qaraydigan bo‘lsak, unda hayotiylik sikli bir nechta bosqichga bo‘linadi. Kelajak va hozirgi rejada xususiyatiga ega bo‘lgan risklarning o‘rnini aniqlash muhimdir. Raqobatning ichki muhiti biror bir tarmoqqa qarashli firmaning barqarorligi haqidagi axborotning qo‘shimcha manbai hisoblanadi. Raqobatning soha ish muhitini baholashda baho va nobahoviy raqobatning darajasi, tarmoqqa kirishning engilligi yoki murakkabligi, baho bo‘yicha raqobatdosh o‘rin bosuvchilarning etishmasligi yoki borligi, sotib oluvchining bozor qobiliyati, siyosiy va ijtimoiy muhit kabi axborotlar qo‘llaniladi. Bank mijozlarining tarkibiy tuzilishi bank riski va uning darajasini hisoblash usulini aniqlab beishi mumkin. Kichik qarzdorning faoliyati yirik qarzdornikiga nisbatan bozor iqtisodiyotining kutilmagan vaziyatlariga ko‘proq bog‘liq bo‘ladi. SHu bilan bir vaqtda, bir mijozga yoki biri bilan aloqador qarzdorlar

guruhiga berilgan yirik kreditlar ko‘pincha banklarning inqiroziga sabab bo‘ladi. Bank riski darajasini boshqarishda bank o‘tkazaligan operatsiyalarning kafolatlanganligi, sug‘urtalanganligi va boshqa tartibga solish usullaridan foydalanganligiga qarab to‘la, o‘rtacha va past risklar yuzaga kelishini hisobga olish lozim. Bozor iqtisodiyoti sharoitida risklarni vaqt bo‘yicha taqsimlash muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Banklarning asosiy operatsiyalari o‘tgan va hozirgi risklarga , boshqalari esa kelgusi risklarga tortilgan bo‘ladi. Hozirgi risklarga kafolat berish bo‘yicha operatsiyalar, hujjatlashtirilgan akkreditiv operatsiyalari, regress huquqi bilan aktivlarni sotish va boshqalar kiradi. Lekin kafolatning o‘zini ma’lum muddatdan so‘ng to‘lab berish , bank krediti hisobidan akkreditivni amalga oshirish ehtimolligi shu operatsiyalarni kelgusi riskga tortadi. Bank riskini boshqarish jarayonida e’tiborga molik soha risklarining hisobga olish xususiyatidan kelib chiqqan holda balans operatsiyalari bo‘yicha va balansdan tashqari operatsiyalar bo‘yicha risklarga bo‘linishidir. Bank risklarini boshqarish strategiyasini ishlab chiqishda risklarning quyidagi asosiy turlariga e’tiborni jalb qilish lozim: 1. Depozitlarni shakllantirish riski; 2. YAngi faoliyat turi riski; 3. Lizing kelishuvi riski; 4. Qarzdorning o‘z moliyaviy majburiyatlari yuzasidan bajarmagan faoliyat bilan bog‘liq kredit riski; 5. Bozor foiz stavkalarining tebranish ehtimoli bilan bog‘liq foiz risklari; 6. Qimmatli qog‘ozlarning qadrsizlanish ehtimoli bilan bog‘liq bozor riski; 7. Valyuta kurslari tebranishi bilan bog‘liq valyuta risklari. Bank bunday riskka chet el valyutasida turli xildagi operatsiyalarni o‘tkazish va valyuta oldi- sotdisi, valyutaviy kreditlar berish natijasida duch keladi. Bank risklarini boshqarish strategiyasi bankning barcha imkoniyatlaridan to‘la foydalanish, bankni rivojlantirish istiqbollarini belgilab beradi va bank

risklarining oldini olib banklar faoliyatining samaradorligini oshirishga imkon yaratadi. Risklarni boshqarish strategiyasining maqsadi va vazifalari ko‘p darajada bank ishlaydishag tashqi iqtisodiy muhitga bog‘liq. Oxirgi yillarda bank faoliyatiga ta’sir ko‘rsatuvchi tashqi iqtisodiy muhit sifatda inflyasiyaning mavjudligi, banklar va ularning shu’balarining sifatli faoliyat ko‘rsatishlari, banklar faoliyatining Markaziy bank tomonidan muvofiqlashtirilib borilishi, banklar yangi xizmatlarining yuzaga kelishi, banklar o‘rtasidagi raqobatning yuzaga kelishi va yirik banklar tomonidan mayda kredit muassasalarining qamrab olinishi, xo‘jalik sub’ektlari faoliyatining o‘zgarishi, bozor munosabatlariga moslashuvi natijasida aylanma kapitallarga bo‘lgan ehtiyojning o‘sishi natijasida bankning kredit resurslariga bo‘lgan talab ortib borishi tufayli faqat bank risklarini o‘z vaqtida sezish va boshqarish yo‘li bilan bank faoliyatining ijobiyligiga erishish mumkin. Banklar o‘z faoliyatida mavjud riskni aniqlashi, uni qabul qilishi, kuzatib borishi va boshqarish qobiliyatiga tayyor ekanligini o‘z zimmasiga olishi lozim. Buning uchun bank rahbariyati o‘z faoliyati, bank ishi jarayonlari bo‘yicha to‘liq bilimga ega bo‘lishi lozim. Bank risklarini boshqarishda ma’lum tamoyillarga rioya qilish katta ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. Bizning fikrimizcha, bank risklarini boshqarishning asosi qilib quyidagi tamoyillar olinishi lozim: o‘ z kapitalidan ortiq summaga risk qilmasligi; riskning oqibatlari to‘g‘risida o‘ylashi, zararlarni qoplash manbalarini prognozlashtirish, ularni sifat jihatidan o‘lchash lozimligi; ris klarni moliyalashtirish, ularni kamaytirishni rag‘batlantirish; kam daromad olish imkoniyatida yuqori risk qilishiga intilmasligi; bankning barcha bo‘limlarida risklarni nazorat qilish. Bu tamoyillarga asosan bank o‘zida mavjud resurslar atrofida risk qilishi, risk qilishi uchun uni zararlarga olib kelmasligini va faoliyat natijasini o‘lchay olishi lozim. Risklarni boshqarish samaradorligini kuzatib borish va boshqa operatsiyalar bo‘yicha risklarni ilmiy boshqarishning asosiy vazifasi u yoki bu

riskning tabiiyligi va mumkinligi darajasini aniqlash, risklilik holatlarining yo‘nalishini aniqlash va tez orada amaliy choralar ko‘rish, u yoki bu operatsiyalarni o‘tkazishdan bo‘lishi mumkin bo‘lgan yo‘qotishlarning oldini olish imkoniyatini beradi. Risklarni boshqarishning asosiy usullari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: ris klarni o‘lchash usullaridan foydalanish; tashqi risklarni hisobga olish; bank mijozining moliyaviy ahvolni muntazam nazorat qilib borish, to‘loqga layoqatlilik ko‘rsatkichlari, reytingini aniqlash va boshqalar; ris kni taqsimlash yo‘lini qo‘llash, kreditni qayta moliyalashtirish; diversifikatsiya siyosatini o‘tkazish; banklarning hisobga olish opretsiyalarini kengaytirish; kreditlar va depozitlarni sug‘urtalash; garov asosida kreditlashni kengaytirish va boshqalar. Agar risklarni oldini olishning to‘liq imkoniyati bo‘lmasa, u holda oxirgi manba – bu riskni boshqarish usuli, ya’ni riskni qoplash hisoblanadi. Riskni qoplash quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 1. Banklar tomonidan umumiy va maxsus rezerv fondlarini tashkil qilish; 2. Ma’lum yig‘indilarni zararlarga o‘tkazish; 3. Kreditlar bo‘yicha foizlar belgilashni to‘xtatish va boshqalar. Risklarni boshqarish daromad bilan risk o‘rtasidagi optimal nisbatni topish, mavjud riskni minimallashtirishni o‘z ichiga oladi. Risklarni bu bosqichlar bo‘yicha boshqarish ma’lum nazariy va amaliy bilimlarga ega bo‘lishni, xarajatlarni talab qiluvchi jarayondir. SHu bilan birga riskni inkor qilish juda salbiy hollarga olib kelishi mumkin. Risklarni boshqarishda ssudalar bo‘yicha to‘lovsizlik riskidan himoyalanish uchun kredit portfelini diversifikatsiyalash usulidan foydalanish yuqori samara berishi mumkin.

2. BANK RISKLARINI BOSHQARISH USULLARI. Albatta yuqori darajada daromadli faoliyat ko‘rsatishni ta’minlash masalasi bankirlarni juda qiziqtiradi, ammo bir paytning o‘zida ular bank operatsiyalarining riskli ekanligini e’tirof qilishadi. YAqin va uzoq perspektivada bankning daromadliligini ta’minlovchi eng asosiy omillardan biri bank risklarini samarali boshqarish bo‘lib qoladi. Ssudalar va boshqa bank operatsiyalari bilan bog‘liq muammolarning ko‘payib borishi, bankirlardan bank risklarini aniqlash, baholash va nazorat qilish imkoniyatlarini alohida e’tibor bilan o‘rganishni talab qilmoqda. Bank risklarini boshqarishni samarali tashkil etish ularni muayyan belgilar bo‘yicha aniq guruhlarga bo‘lish bilan bog‘liq. Risklarning ilmiy asoslangan tasnifi ularni xar birining umumiy tizimdagi o‘rnini belgilash, ularni boshqarishning samarali usullarini qo‘llash imkonini beradi. Bank riskini boshqarish jarayonining ikkinchi bosqichida bank riski son va sifat jixatdan baholanadi. Bank riskini sifat jixatdan baxolanishi uning darajasini belgilanishidan iborat buladi. Ushbu riskning qiymatdagi ifodasi uning son jixatdan baxolanish jarayoni maxsuli bo‘lib hisoblanadi. Tijorat banklar tomonidan bank riskini rejalashtirish boshqarishning navbatdagi bosqichni tashkil etadi. Bu bosqichda bank strategiyasiga muvofik riskni qabul qilish me’yorlari belgilanadi. YA’ni tijorat banklar agressiv yoki konservativ strategiya qabul qilishlariga qarab bank tomonidan qabul qilinadigan riskning me’yori belgilanadi. Tijorat banki tomonidan qabul qilingan strategiyaga muvofik, qabul qilingan riskning me’yori belgilangandan so‘ng boshqarishning yakuniy bosqichiga - foiz stavkasi riskining chegaralash va uning ma’lum darajada ushlab turishga qaratilgan chora - tadbirlarni ishlab chiqish bosqichiga o‘tiladi. Mazkur bosqich foiz stavkasi riskini tahlil etish, chegaralash va nazorat qilishga doir xujjatlar, uslublar va usullarni ishlab chiqishni o‘z ichiga oladi.

Bank riskining boshqarishga qaratilgan mazkur jarayon tijorat banklar tomonidan bir butun yaxlitlikda olib borilishi maqsadga muvofiqdir. Bunday yondashuv banklarga nafaqat bank risklarini to‘g‘ri baholash, rejalashtirish va nazorat qilishga, balki bankning foyda va risk kombinatsiyasiini optimallashtirishiga xam ko‘mak beradi. Risklarni o‘lchash va identifikatsiya qilish bank sektorida risklarni boshqarish va nazorat ostiga olishning birinchi bosqichidir. Bankirlar risklarni boshqarish jarayoniga muammoni qo‘yish va uni hal qilishning logik davomi tariqasida qarashlari kerak. Bank sektorida risklarni boshqarish jarayoni quyidagi asosiy bosqichlardan iborat: 1. Bankning risklarga ta’sirchanligini o‘lchash va identifikatsiya qilish. Bank rahbariyati bankning turli bo‘linmalariga risklarning qanday omillari xavfli ekanligini aniqlashi hamda ushbu risklarning hajmi va darajasini qanday o‘lchash kerakligi yuzasidan qaror qabul qilishi kerak. 2. Bankning har bir bo‘linmasining joriy siyosati va risk omillarining har biri adekvat tarzda kompensatsiya qilinayotganligini aniqlash uchun bu siyosatning har kunlik amaliyotga joriy qilinishining holati. Bank rahbariyati bo‘linmalar faoliyatidagi eng asosiy va jiddiy risk omillarini bartaraf qilish uchun joriy faoliyat yoki strategik maqsadlarni o‘zgartirilish zarurati mavjudligini (yoki zarurat yo‘qligini) aniqlashi lozim. 3. Risklarni boshqarish sohasidaga chora – tadbirlarni tahlil qilish bilan bankning qisqa va uzoq muddatli rejalarini muvofiqlashtirish. Bank rahbariyati risk faktorlarining boshqarilish darajasi qo‘yilgan maqsadlarga mosligini aniqlashi kerak. 4. Risklarni boshqarish sohasida (har bir hisobot davri davomida va yakunida) olib borilgan tadbirlar va qarorlar tahlili. Bank rahbariyati risk omillarini to‘liq aniqlab olganligi va ularni bartaraf qilish yuzasidan olib borilayotgan ishlar bankning qisqa va uzoq muddatli rejalarida ko‘zda tutilgan maqsadlarga erishishni ta’minlay olishiga ishonch hosil qilishi zarur.

Banklar amaliyotida eng keng tarqalgan, kredit riskini kamaytirish maqsadida quyidagi tadbirlarni amalga oshirish lozim: 1. Qarzdorning kreditga bo‘lgan layoqatliligini baholash. Bu usul mijoz reytingini aniqlashni ko‘zda tutadi. Qarzdorni baholash mezonlari har bir bank uchun qattiq individuallashgan bo‘lib, uning amaliyotidagi mavqeidan kelib chiqishi va vaqti-vaqti bilan qayta ko‘rib chiqilishi lozim. 2. Bir qarzdorga beriladigan kreditning hajmini kamaytirish. Bu usul mijozning kreditga layoqatliligiga to‘liq amin bo‘lmagan hollarda qo‘llaniladi. 3. Kreditlarni sug‘urtalash. Kreditni sug‘urtalash uning qaytmaslik riskini to‘liq sug‘urtalash bilan shug‘ullanuvchi tashkilot zimmasiga yuklanishini ko‘zda tutadi. Sug‘urtalash bilan bog‘liq barcha harajatlar ssuda oluvchilar tomonidan to‘lanadi. 4. Etarli ta’minlanishni talab qilish. Bunday usul bankdan berilgan summaning qaytishini va foiz olinishini kafolatlaydi. Kredit riskidan himoyalanishda asosiy e’tibor zararlarni qoplash uchun mo‘ljallangan etarli ta’minotni jalb qilishga emas, balki ushbu zararlarga yo‘l qo‘ymaslik uchun qarzdor kreditga layoqatliligini tahlil qilishga qaratadi. 5. Diskontli ssudalar berish. Diskontli ssudalar unchalik katta bo‘lmagan darajada kredit riskini pasaytirishga yordam beradi. Bunday usulda kredit berish kreditga minimum to‘lov olishni ta’minlaydi. Agar kredit riskidan himoyalanishning boshqa usullari qo‘llanilmasa, uning qaytishi muammolar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Banklarda foiz riski quyidagi usul vositasida pasaytirilishi mumkin: 1. Foiz riskini quyi bo‘g‘indagi tegishli sug‘urta tashkilotiga o‘tkazish yo‘li bilan sug‘urtalash. 2. Kreditlarni suzuvchi foiz stavkasida berish. Bu narsa bankka berilgan kreditlarining foiz stavkasiga bozordagi foiz stavkalarining tebranishni hisobga olib tegishli o‘zgarishlar kiritishga imkoniyat beradi va bank ssuda foizining

bozor normasi oshishi natijasida ko‘rishi mumkin bo‘lgan zararlardan qochish uchun sharoit yaratib beradi. 3. Muddatli kelishuvlar Mijoz va bank o‘rtasida belgilangan hajmva o‘rnatilgan foizda, ma’lum bir kelishilgan kunda ssuda bilan ta’minlash to‘g‘risida maxsus forvard bitim iimzolanadi. Bunday bitimni tuzish bilan bank ssudalarni berish vaqtida bozor foiz stavkalarining tushib ketishi xavfidan o‘zini ximoyalaydi. Bunda ancha past to‘lov evaziga kredit olgan mijoz esa yutadi. Xedjirlashning bu usuli foiz stavkalari tebranishi bilan bog‘liq riskni mijoz bilan taqsimlab olishga imkoniyat beradi. 4. Foizli fyuchers kontraktlari.Foiz fyucherslari bozor foiz stavkalarining tebranishidagi spekulyasiyalar hamda foiz riskini qoplash uchun qo‘llaniladi. 5. Foiz opsionlari. Foiz opsioni – bu opsion egasiga qat’iy o‘rnatilgan bahoda kelgusida belgilangan kunda yoki ungacha qisqa muddatli depozit yoki ssudani sotish yoki sotib olish huquqini (majburiyat emas) beruvchi kelishuvi. 6. Foiz svoplari. Bitta summaga, lekin turli shartlarda tuzilgan kredit majburiyatlari bo‘yicha bashslar o‘rtasida bo‘ladigan foiz to‘lovlari (asosiy qarz bo‘yicha to‘lovlarni emas) almashinuvi foiz svoplari deyiladi. Masalan, foiz stavkasi suzuvchi, qat’iy belgilangan yoki har xil ssuda kapitallari bozordagi stavkalarga moslashtirilgan bo‘lishi mumkin. Bozor riski quyidagi vositalar orqali kamaytirilishi mumkin: 1. Qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdisiga tuzilgan fyuchers kontraktlari. Ular kontrakt egalariga oldindan o‘rnatilgan kurs bo‘yicha qimmatli qog‘ozlarni sotish yoki sotib olish huquqini beradi. F’yucherslar qimmatli qog‘ozlar bozor qiymatidagi tebranishlarda «o‘ynash» yoki bunday tebranishlarning zarar keltiruvchi risklarni kamaytirish imkoniyatini beradi. 2. Fond opsionlari.Fond opsioni-bu aksiyalarni (yoki boshqa qimmatli qog‘ozlarni,agar ular fond birjasida aylanayotgan bo‘lsa)kelishilgan muddat mobaynida sotish yoki harid qilish huquqini beradi.

3. Investitsiya portfelining difersifikatsiyasi. Qimmatli qog‘ozlarni qadrsizlanishdan himoya qilishning eng muhim vositasi bank investitsiya portifelini diversifikatsiya qilishdir. Valyuta riskini kamaytirish uchun quyidagi usullardan foydalanilish mumkin: 1. Kredit shartnomasida o‘rnatilgan forvard kursini hisobga olib boshqa valyutada qaytarish sharti bilan biror bir valyutada ssuda berish. Bunday tadbirlar bankni kredit valyutasi kursining pasayishi ehtimolligidan himoya qiladi. 2. Forvard valyuta kontraktlari. Bu valyuta riskini pasaytirishning asosiy usulidir. Bunday operatsiyalar bitim summasini va forvard almashuv kursini shartnomada qat’iy o‘rnatib xorijiy valyutani oldi-sotdisi bo‘yicha bank va mijoz o‘rtasida muddatli kelishuv imzolanishini ko‘zda tutadi. 3. Valyutaviy f’yuchers kontraktlar. F’yucherslar ma’lum birmiqdordagi xorijiy valyutani kelgusida aniq bir kunda sotish yoki sotib olish kelishuvini o‘zida aks ettiradi. Lekin forvard kontraktlaridan farqli ravishda uning shartlari nisbatan oson va engil ko‘rib chiqiladi. 4. Valyuta opsionlari. 5. Valyuta svoplari. Valyuta svopi ikki tomon o‘rtasida turli valyutalardagi to‘lovlarning almashinishi (albatta, kelajakda) haqidagi kelishuvdir. 6. Valyuta riskini sug‘urtalash. Hamma riskni sug‘urta tashkilotiga o‘tkazishni ko‘zda tutadi. Banklarning o‘z faoliyatlari jarayonida duch keladigan turli xildagi risklarni kamaytirish usullari bo‘yicha tadbirlarning ishlab chiqishi risk sohasida bank strategiyasining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Bunday turdagi operatsiyalarni bank o‘z mablag‘lari hisobidan ham (bu holda tegishli moliyaviy riskni pasaytirish yoki u uchun bozar shartlari qulay kelgan taqdirda imzolangan shartnomalardan olingan daromadlarni kuzatib borishi kerak) hamda mijoz

topshirig‘iga asosan ham (bu holda vositachi sifatida ishtirok etib mukofot oladi) amalga oshiradi. 3. Diversifikatsiya, sug‘urtalash, kreditning ta’minlanganligi: garov, kafolatlar. Diversifikatsiya so‘zi lotincha so‘z bo‘lib "diyersus" har xil, + sacere - qilish, ya’ni har xillashtirish, turli-tumanlashtirish degan ma’noni bildiradi. Diversifikatsiya - firmaning asosiy faoliyatidan tashqari yangi faoliyat turini o‘zlashtirish borasida olib boradigan yangi marketing strategiyasidir. Diversifikatsiya darajasi firmaning asosiy va qo‘shimcha faoliyat turlari ob’ektlari orasidagi nisbati firmaning tarmoqlar miqyosida mustaqil faoliyat turlari mavjudligi bilan o‘lchanadi. Diversifikatsiyaning maqsadi bozor kon’yukturasi o‘zgarishini o‘z vaqtida ilg‘ay olish va korxonaning iqtisodiy faoliyatini barqarorlashtirishdan iborat. Diversifikatsiya, bu - investitsiya va boshqa resurslarni turli xil tovarlar ishlab chiqarish va har xil xizmatlar ko‘rsatish sohalari bo‘yicha faoliyat ko‘rsatuvchi yo‘nalishlarga taqsimlash orqali firmaning riskini kamaytirish strategiyasidir. Yuqori diversifikatsiyalangan firmalar konglomerantlar deyiladi. Riskni kamaytirish maqsadida investitsiya yoki boshqa mablag‘larni bir necha yo‘nalishlar bo‘yicha taqsimlab chiqish deb ta’riflash diversifikatsiya mohiyatini to‘liq bo‘lmasada boshqa keltirilgan fikrlarga nisbatan aniqroq ifodalashi mumkin. Diversifikatsiya - bu korxonaning faoliyat sohasini o‘zgartirish: ishlab chiqarishni maydalashtirish, korxonalarni aholi ehtiyoji uchun zarur mahsulotlarni ishlab chiqarishga o‘tkazishdir. Ba’zi iqtisodiyotchilar tomonidan bank faoliyatida diversifikatsiyaga bir tomonlama ta’rif berilganligini uchratish mumkin. Masalan,V. Konopliykiy, A. Filina "Bank diversifikatsiyasi bu: — kredit riskini qisqartirish; — ssuda portfelini muvofilashtirish masadida bank aktivlarini imkoniyati boricha ko‘p sonli mijozlar o‘rtasida taqsimlash demakdir", degan ta’rifni berishadi.

Bank faoliyatida diversifikatsiya o‘tkazish faqat aktivlarini joylashtirishni o‘z ichiga olmasdan bankning barcha faoliyati bilan bog‘liq jarayonlardagi risklarni kamaytirish soxasida qo‘llaniladigan usul bo‘lib, uni nafaqat bank aktivlarini joylashtirish bo‘yicha balki banklar tomonidan resurslarni jalb etish, mijozlarning o‘rni bankning umumiy strategiyasini olib borish va boshqa soxalarda ham qo‘llash mumkin. Shu sababli diversifikatsiyaning bank ishida ishlatilishi bankning passiv operatsiyalarida bank jalb qiladigan mablag‘lar turli tarmoqlarni ko‘p sonli jamg‘armachilar tomonidan bo‘lishini tokozo qilsa bank aktiv, kreditlash, investitsiyalash operatsiyalarini bajarganda pul mablag‘larini turli tarmoq, soxaga kam miqdorda ko‘p sonli mijozlarga taqsimlashni ko‘zda tutadi. Mablag‘larni yuqoridagi usul bilan taqsimlashdan asosiy maqsad mablag‘larning qaytib kelmaslik bilan bog‘liq risklarni oldini olish va minimallashtirishga bo‘lgan intilishdir. Bankning passiv operatsiyalari bo‘yicha diversifikatsiya o‘tkazilishi bankning kredit potensialining mustaxkamlanishini ta’minlaydi. Bank resurslarining asosiy summasini cheklangan sanoqli mijozlarga to‘g‘ri kelishi va shu mijozlarning moliyaviy axvolini yomonlashuvi natijasida ularning bankdan ko‘p miqdorda o‘z depozitlarini qaytarib olishi natijasida banklarning resurs bazasining kamayishiga, bu o‘z navbatida tijorat banklarining kredit potensialiga zaiflashuviga olib keladi. Passiv operatsiyalar bo‘yicha diversifikatsiyalarning ahamiyati shundaki bir biri bilan aloqador bo‘lmagan turli tarmoqdagi mijozlarning zarur bo‘lgan xollarda mablag‘larni bankdan olishi bankning kredit potensialiga katta ta’sir ko‘rsatmasligi mumkin. Kredit resurslarining kam miqdorda ko‘p sonili, turli tarmoqlarga ta’lukli bo‘lgan bir-biri bilan aloqador bo‘lmagan soxalarga taqsimlanishi bankni har xil risklardan zarar ko‘rishdan saqlaydi. Tijorat bankining sezilarli miqdordagi resurslarining bir yoki bir necha mijozlar faoliyati uchun yunaltirishi bank uchun juda katta riskni yuzaga kelishiga olib keladi. CHunki miqdorda bank resursini

olgan xujalik sub’ektining moliyaviy axvolini yomonlashuvi, uning to‘lovga layokatligi va likvidliligini tushib ketishiga olingan kreditlar va ular bo‘yicha foizlar stavkasi bankga qaytib tulanishida katta muammolar tug‘dirishi mumkin. Kredit risklarini kamaytirishning eng samarali yo‘llaridan biri bankning kredit resurslarini yig‘ish va ulardan foydalanish bo‘yicha diversifikatsiya o‘tkazishdir. Shundan kelib chiqqan xolda bankning kredit portfelining diversifikatsiyasi bankning ba’zi mijozlardan ko‘rgan zararlarini boshqa mijozlardan ko‘rgan daromad hisobidan koplpsh imkoniyatini beradi. Diversifikatsiyani uch xil yunalish bo‘yicha olib borish mumkin. 1. Portfel. 2. Geografik 3. Kreditlarni to‘lash muddatiga karab o‘tkaziladigan diversifikatsiya turlaridir. Banklarning kredit portfelini diversifikatsiya qilish bankning kreditlarini har xil soxadagi bir necha mijozlar o‘rtasidagi taqsimlashni o‘z ichiga oladi. Diversifikatsiya qilinmagan kredit portfeli doimo yuqori risk bog‘liq bo‘ladi. Bankning kredit portfelini diversifikatsiya qilish yo‘li bilan kredit portfelini boshqarish bankning strategik rejalashtirish jarayoni bilan uzluksiz bog‘liqdir. Diversifikatsiyaning xususiyatlari shundakim: -birinchidan- diversifikatsiya hamma vaqt riskni yoqtirmaydigan banklar uchun qulay keladi, chunki u riskni kamaytiradi; -ikkinchidan kredit bo‘yicha foyda harakati qancha kam mos kelsa, riskni kamaytirish hisobiga diversifikatsiyadan shuncha ko‘p naf ko‘rish mumkin. Diversifikatsiyalangan portfel bu risk jixatdan bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan kichik kreditlar tuplamini o‘zida mujassamlashtiradi. Kredit portfeli yigirmadan ortiq kreditdan tashkil topgan bo‘lsa, bunday portfel yaxshi diversifikatsiya qilingan portfel deyiladi. Diversifikatsiya talab darajasida bo‘lishi uchun quyidagi shartlar bajarilishi kerak. -portfel ko‘p sonli nisbatan mayda kreditlardan tashkil topishi.

-kreditlar risk jixatidan bir biriga bog‘liq emas, ya’ni biron bir kredit bo‘yicha tulay olmaslik extimoli boshqa kredit bo‘yicha tulay olmaslik extimoli bilan bog‘liq bo‘lmasligi kerak. Diversifikatsiya yordamida kredit portfelining umumiy risk darajasini kamaytirishga erishish mumkin. Ba’zida alohida olingan kredit bo‘yicha risk o‘zgarmagan holda haqiqiy olinadigan daromad kutilayotgan daromadga tenglashishi mumkin. Banklar uchun kredit portfelini diversifikatsiyalash oson, kreditni kam summada turli soxalarga turli mintakalarga ajratishga erishish lozim. Kreditlarni ta’minlanganligi bo‘yicha diversifikatsiya qilishda ta’minlash asos qilib olingan ob’ektning likvidlik darajasiga e’tibor berish zarur. Kredit ta’minlanganligi likvidlilik darajasi qancha yuqori bo‘lsa, kredit va u bo‘yicha foizning ham o‘z vaqtida qaytishi oson va tez bo‘ladi. Bankning kredit siyosatini va kredit portfelini tahlil qilishning asosiy maqsadi- ssuda bo‘yicha asosiy qarz va u bo‘yicha foizlarni o‘z vaqtida to‘lashga erishishdan iborat. Albatta barcha kreditlar bo‘yicha ma’lum bir sabab bilan to‘lay olmaslik sharoiti yuzaga kelishi mumkin. Agar bank kreditni faqat juda ishonchli mijozga beradigan bo‘lsa, uning yuqori foyda olishi imkoniyati qisqarishi mumkin. SHu bilan birga agar kreditni to‘lash bo‘yicha muammolar yuzaga kelsa, bu bankka juda qimmatga tushushi mumkin. SHuning uchun bankning kredit siyosati ehtiyotkorlik bilan bank resurslarini oqilona joylashtirishi asosida yuqori foyda olish o‘rtasidagi balansni ta’minlashga qaratilgan bo‘lishi kerak. Kredit portfelini diversifikatsiyalash usulidan foydalanishda bank kreditlarini turli soxalardagi kompaniyalarga, kichik miqdorda qisqa muddatlarga va ko‘proq mijozlarga berishni afzal ko‘rishi lozim. Yana kreditlarni diversifikatsiya qilishda berilgan kreditlarning ta’minlanganligini hisobga olish yo‘li bilan kreditlar bo‘yicha risklarni kamaytirib, bank undan foyda olishga erishishi mumkin. SHunday qilib, kredit

portfelini diversifikatsiya qilish usuli quyidagi to‘rt asosiy xususiyatni o‘zida ifoda qilishni e’tiborga olish zarur. Bular: birinchidan, kreditni ko‘p sonli, turli tarmoqqa taaluqli mijozlar o‘rtasida taqsimlash; ikkinchidan, kreditni kam miqdorda berish va bir mijozdan ko‘rilishi mumkin bo‘lgan zararni boshqa mijozlardan keladigan foyda orkali qoplash; uchinchidan, kreditning umumiy hajmini saqlab turg‘an holda qisqa muddatlarga kredit berish; o‘rtinchidan, kreditlarning ta’minlanganligi bo‘yicha diversifikatsiya o‘tkazish. Kreditlarni diversifikatsiya qilishda kreditlarni kam miqdorda ko‘proq mijozlarga berishga alohida e’tibor qilish lozim. Kreditlarni ta’minlanganligi bo‘yicha diversifikatsiya qilish quyidagi belgilar bo‘yicha o‘tkaziladi: -Kreditning tovar moddiy boyliklar bilan ta’minlanganligi. -qimmatli qog‘ozlarni garovga olish yo‘li bilan ta’minlanganligi. -Bank garantiyasi bilan ta’minlanganligi darajasi. -Boshqa huquqiy shaxslarning kafolati asosida ta’minlanganligi va boshqalar. Tijorat banklari kredit berishda 2 xil foiz stavkasi bilan kreditlar beradi. Birinchisi-o‘zgarmas foiz stavkasi, ikkinchisi esa so‘zib yuruvchi foiz stavkalari. Foiz stavkalarini urnatishda bank ichki va tashqi bozorda yuzaga kelgan urta foiz stavkalaridan mamlakatdagi inflyasiya darajasi va bankning daromadligiga karaydi. Kredit berayotganda bank kredit bo‘yicha foizlar qanday to‘lanilishini inobatga olishi kerak, o‘z mablag‘lari hisobidanmi yoki boshqa manbalardanmi, bu holda diversifikatsiyaning yana bir turi foiz to‘lash manbalari bo‘yicha diversifikatsiyalash maydonga chiqadi. Diversifikatsiyani yana kreditni qaytarish yoki to‘lash muddati bo‘yicha; oylik; kvartallik; ma’lum vaqtdan so‘ng; odatda investitsion kreditlar bo‘yicha; oldindan, diskontirlangan kreditlash usuli bo‘yicha, kredit berish muddatiga qarab diversifikatsmyalashni qo‘llash mumkin.

Kredit portfelini muddati bo‘yicha diversifikatsiyalash ham ahamiyatga ega, chunki turli muddatli ssudalar bo‘yicha foiz stavkalari turli o‘lchovdagi tebranishlar ta’siri ostida bo‘ladi va qarz oluvchining bilvostita zimmasiga tushuvchi risklar ham ssudalarning muddatiga bog‘liq. Diversifikatsiyaning keyingi turi-bu geografik diversifikatsiyalash bo‘lib, unda geografik mintakani nazarda tutadi. Diversifikatsiyaning ushbu turi yirik banklarga xosdir. O‘zbekiston Respublikasida ushbu usul qarz oluvchining kelib chiqish joyiga qarab qo‘llaniladi, ya’ni bank kredit portfelini O‘zbekiston Respublikasi rezidentlariga va norezidentlariga berilgan kreditlarga bo‘ladi. Bank kreditlashning geografik limitlarini o‘rnatish ijobiy samara berishi mumkin. Mulkchilik shakllariga ko‘ra bankning kredit portfelini davlat korxonalariga, nodavlat korxonalariga xorijiy kapital katnashuvchisiga berilgan kreditlarga ajratiladi. Diversifikatsiyaning barcha usullari kredit riskidan ximoyalanish usuli bo‘lib xizmat qiladi. Bank tomonidan berilgan kreditning samaradorligi, uning o‘z vaqtida bankga qaytib kelishi tijorat bankining kredit portfelining sifatiga, uning diversifikatsiyalanganligiga bog‘liq. Tijorat banklari kreditni qaytmaslik xatarini oldini olish maqsadida quyidagi (ikkilamchi) ta’minot turlarini qabul qiladi: • mol-mulk (ko‘chmas va ko‘char mulklar); • xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning kafilligi (kafolati); • uchinchi (jismoniy) shaxslarning kafilligi; • qarz oluvchining muddatli va jamg‘arma omonatlari (depozitlari); • qimmatli qog‘ozlar; • sug‘urta polislari va boshqa ta’minot turlari; Ta’minot sifatida olinayotgan mol-mulk va kafillar (tashkilotlar) kredit olinayotgan hududda (filialda) joylashgan bo‘lishi shart. Boshqa hududlarda joylashgan mol-mulk va kafillar (tashkilotlar) ta’minot sifatida tan olinishiga yo‘l qo‘yilmaydi.

Kreditlarni qaytarish ta’minoti sifatida olingan ko‘chmas mol-mulk va boyliklarning mavjudligi va saqlanishi ssuda berishga qadar oldindan, mustaqil baholovchi yoki bank xodimi tomonidan baholanishi hamda kreditning amal qilish davrida bank xodimlari tomonidan garov ta’minoti saqlanayotgan yoki joylashgan joyga chiqib har chorakda kamida bir marta tekshirilishi zarur. Garovga olingan boyliklar hisobidan berilgan kreditlar - bu qarz oluvchining xususiy mulki hisoblangan, kreditor bankning talablari bo‘yicha aniq mulkiy boyliklar yuzasidan garov xuquqlari bilan ta’minlangan kreditlardir. Kreditlar moddiy garov bilan faqat kredit berish chog‘ida emas, balki kreditlarning butun amal qilish davri mobaynida ta’minlanishi shart. Qarz oluvchining molk-mulkiga bo‘lgan bankning garov xuquqi O‘zbekiston Respublikasining “Garov to‘g‘risida”gi Qonuniga muvofiq rasmiylashtiriladi. Garov shartnomasi notarial idorada rasmiylashtirilishi va belgilangan tartibda qayd etilgan bo‘lishi lozim. Qarz oluvchi bir vaqtning o‘zida kreditni ta’minoti sifatida bir nechta ta’minot turlaridan foydalanishi mumkin. Garov predmeti har xil mol-mulkdan, shu jumladan, buyum, jixozlar va boshqa qimmatliklardan iborat bo‘lishi mumkin. Muomaladan chiqarilgan garov ob’eketlari, qarz oluvchining shaxsiyati bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan talabnomalar, jumladan, shaxs xayotiga yoki sog‘ligiga etkazilgan zararni qoplash, aliment to‘g‘risidagi talabnomalar bundan istisno hisoblanadi va bu ob’ektlar ta’minot sifatida qabul qilinmaydi. Garovga qo‘yilayotgan mol-mulkni baholash O‘zbekiston Respublikasining “Baholash faoliyati to‘g‘risida”gi Qonuniga asosan amalga oshiriladi. Bundan tashqari ta’minotning turlari quyidagilar kiritish mumkin: qimmatbaho toshlar va metallardan tayyorlangan zargarlik buyumlari, Moliya Vazirligi, banklar, boshqa kredit institutlar va sug‘urta kompaniyalarining kafolatlari. Tijorat banklari, kreditni qaytarish qobiliyati 2-toifadan past bo‘lmagan kredit oluvchilardan, kreditni qaytarilish ta’minoti sifatida “Madad”,

“O‘zbekinvest”, “Ishonch” BSK, “Kafolat”, “Alskom” shuningdek, “O‘zdavlatsug‘urtanazorat” ning litsenziyasiga ega bo‘lgan boshqa sug‘urta kompaniyalaridan, kreditning qaytmaslik xatarini sug‘urtasi bo‘yicha bank- benefitsiar foydasiga sug‘urta polislarini qabul qilishlari mumkin. Mulkchilik shaklidan qat’iy nazar, qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish faoliyati bilan shug‘ullanuvchilarga berilgan kreditlar ta’minotiga “O‘zagrosug‘urta” davlat - aksiyadorlik sug‘urta kompaniyasi tomonidan kredit oluvchining kreditni qaytarmaslik xatari bo‘yicha bank - benifitsiar foydasiga berilgan sug‘urta polislarini qabul qilinishi mumkin. Bunda kreditlash faqat, sug‘urta to‘lovi sug‘urta kompaniyasining bankdagi hisob raqamiga o‘tkazilib, kredit oluvchi tomonidan bankka sug‘urta polisi taqdim etilgach amalga oshiriladi. Berilayotgan kredit hisobidan sug‘urta to‘lovini to‘lash man etiladi O‘zbekiston Respublikasining “Sud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlarini ijro etish to‘g‘risida”gi Qonunining 52-moddasiga muvofiq qarzdorning oilasi normal turmush kechirishi uchun zarur bo‘lgan uy-joy va boshqa mulklarni kredit ta’minoti sifatida olishga ruxsat etilmaydi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1995 yil 31 avgustdagi 119-1- sonli qarorining 1 va 2-ilovalarida ko‘rsatilgan ro‘yxatdagi korxona va mol- mulklar (2ilovada) garov ashyosi bo‘lishi mumkin emas. YUqori likvidlikka ega bo‘lgan qimmatli qog‘ozlar ham garov ashyosi bo‘lishi mumkin. Ularga quyidagilar kiradi: - davlatning qimmatli qog‘ozlari: - aksiya va obligatsiyalar; - boshqa emitentlarning depozit sertifikatlari. Garovga olinayotgan mol-mulkni turiga qarab mustaqil yoki bank ichki baholovchisi (kredit komissiyasi) baholashi mumkin. Tashqi baholovchi tomonidan molmulk baholanganda qarz oluvchi tomonidan uning xizmat xaqi to‘lanadi. Garovga olinayotgan mol-mulkni kredit komissiyasi joyiga chiqib quyidagi shartlarni hisobga olgan holda baholashi kerak:

- mol-mulkga bo‘lgan egalik xuquqi; - garovga olinayotgan mol-mulkning boshqa majburiyatlardan xolisligi; - uzoq muddat davomida saqlanish xususiyati; - mol-mulkning jismoniy va ma’naviy eskirishi darajasi; - garovga olinayotgan mol-mulk bahosining barqarorligi; - iste’mol va ishlatish chegaralari (garovga olingan ta’minot turi tor doiradagi ixtisoslashtirilgan soxalarda ishlatilmasligiga e’tiborni qaratish lozim). Garovga olinayotgan mol-mulk turiga qarab, bank filiallari qarz oluvchi bilan ipoteka, ko‘chmas mulk va boshqa turlar bo‘yicha yozma shartnoma imzolaydi. Bu shartnomalar notarial idoralarda tasdiqlanishi kerak. Garovga qo‘yilgan qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha shartnoma rasmiylashtirilib, qarzdor tomonidan ushbu qog‘ozlar bankka saqlash uchun taqdim etiladi. Qarzdor tomonidan asosiy qarz va foiz to‘lovlari to‘liq qaytarib berilgan taqdirdagina garovga olingan qimmatli qog‘ozlar unga qaytarib beriladi. Garovga olingan qimmatli qog‘ozlarni qisman berilishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Garovga olingan vositalar bo‘yicha monitoring o‘rnatilishi lozim. Monitoring jarayonida garovga olingan vositalarning narxi bozorda garovga olinayotgan davrga nisbatan pasayib ketganligi yoki yaroqsiz holga kelib qolganlik holati aniqlansa, bank qo‘shimcha ta’minot turlarini talab qilish huquqiga ega bo‘ladi va bu holat bank hamda mijoz o‘rtasidagi tuziladigan kredit shartnomasida o‘z aksini topishi kerak. Kredit ta’minoti sifatida tovarlar, valyuta, valyuta boyliklari, shuningdek, avtotransport olinishi mumkin. Bu holda garovga qo‘yilgan mol-mulk zakalat sifatida bankka (garovni saqlab turuvchiga) topshiriladi. Avtotransport vositalari bundan mustasno bo‘lib, sotish, ijaraga berish, xadya qilish va boshqalar xuquqisiz garovga qo‘yuvchi ixtiyorida qoldiriladi. Zakalat garov shartnomasi kabi rasmiylashtiriladi va notarius tomonidan tasdiqlanadi. Kafillik. Kredit oluvchi to‘lov qobiliyatini yo‘qotgan taqdirda uning qarzlarini to‘lashga roziligi to‘g‘risidagi uchinchi shaxslarning majburiyati

(kafilligi) - kredit ta’minoti sifatida qabul qilinishi mumkin. Bunday majburiyat - kafillik shartnomasi tarzida rasmiylashtiriladi. Kafillik shartnomasida, kafillik beruvchi ssuda oluvchining kredit bo‘yicha bankbenefitsiar oldidagi majburiyatlarini kredit shartnomasida belgilangan muddatda bajarmagan taqdirda, uni bajarish bo‘yicha majburiyatni o‘z zimmasiga olishi ta’kidlanadi. Kafillik beruvchining majburiyati qarzdorning kredit summasi va unga hisoblangan foizlar (shu jumladan hisoblangan penya summalari) miqdori bilan chegaralanadi. To‘lovga qobiliyatli, obro‘li yuridik hamda jismoniy shaxslar kafillik beruvchi bo‘lishlari mumkin. Quyidagi jismoniy va yuridik shaxslarni kafilligi bank tomonidan ta’minot sifatida qabul qilinmaydi: - oylik ish xaqi maoshidan ijro hujjatlariga asosan majburiy tarzda 20 va undan ortiq foiz miqdorida (fuqarolik sudlari qarorlariga muvofiq, aliment to‘lovchilar va boshqa shunga o‘xshagan toifadagi fuqarolar) ushlab qolinadigan jismoniy shaxslar; - yangidan ish boshlagan yuridik shaxslar; - yangidan ish boshlagan yoki depozit hisobvag‘i bo‘yicha oylik debet (kredit) aylanmasi eng kam ish xaqining 1000 (ming) barobaridan kam miqdorda bo‘lgan yakka tartibdagi tadbirkorlar. Kafillik shartnomasiga quyidagilar ilova qilinadi: - kafillik beruvchining bankdagi hisobraqami bo‘yicha debet va kredit aylanmalar to‘g‘risida ma’lumotnoma; - kafillik beruvchining boshqa banklardagi barcha hisobraqamlari (ulardagi mablag‘ qoldiqlarni ko‘rsatgan holda) to‘g‘risida ma’lumot,; - kafillik beruvchining o‘z banki oldida ssuda yoki boshqa qarzlari yo‘qligi xaqida ma’lumotnoma; - kafillik beruvchining №2 kartoteka bo‘yicha xech qanday qarzlari yo‘qligi to‘g‘risida ma’lumotnoma.

Yuqoridagi ma’lumotnomalar kafillik beruvchining asosiy “talab qilib olinguncha” depozit hisobraqami ochilgan bank muassasasining rahbari va bosh buxgalteri tomonidan imzolanadi hamda dumaloq muhr bilan tasdiqlanadi. Qayd etilgan barcha ma’lumot va ma’lumotnomalar umumlashtirilgan holda, bitta xujjat ko‘rinishida taqdim etilishi mumkin. Bundan tashqari kafillik beruvchi tomonidan:  mustaqil auditorlik tashkiloti yoki auditorning kafil tashkilotning qoniqarli moliyaviy ahvolini tasdiqlovchi xulosasi (tekshirilganligi 1 yildan oshmagan muddatda bo‘lishi lozim);  shaxsning kafil nomidan kafillik to‘g‘risidagi shartnomani imzolash xuquqini tasdiqlovchi hujjatlar (Nizomi, ta’sis shartnomasi nusxalari olinadi va ushbu nusxalarning har bir varagi mijoz muhri va imzosi bilan yoki notarial idoradan asliga to‘g‘riligi tasdiqlanadi.);  aksiyadorlik jamiyatlari ko‘rinishida tashkil etilgan bo‘lsa, aksiyadorlarning kafillik berilishiga roziligi to‘g‘risidagi majlis bayoni;  qo‘shma korxona ko‘rinishida bo‘lsa, chet el sherigining kafillik berilishiga roziligi to‘g‘risidagi majlis bayoni;  sho‘‘ba korxona ko‘rinishida bo‘lsa, chet el sherigining yoki yuqori organining kafillik berilishiga roziligi to‘g‘risida majlis bayoni;  fermer xo‘jaligi yoki shirkat xo‘jaligi shaklida bo‘lsa, fermer xo‘jaligi yoki shirkat xo‘jaligi a’zolarining kafillik berilishiga roziligi to‘g‘risida majlis bayoni;  mas’uliyati cheklangan jamiyat yoki xususiy korxona (firma) ko‘rinishida bo‘lsa, ta’sischilarning kafillik berilishiga roziligi to‘g‘risida majlis bayoni taqdim etiladi. Kreditni qaytarish muddati etib kelganda qarzdorning mablag‘i bo‘lmagan taqdirda, kreditni bergan bankning yozma xabarnomasi asosida, kafillik beruvchi o‘zining “talab qilib olinguncha” depozit hisob raqamidan to‘lov topshiriqnomasi bilan bevosita qarzdorning ssuda hisob raqamiga qaytarilmagan

kredit hamda, u bo‘yicha hisoblangan, lekin to‘lanmagan foizlar summasini o‘tqazib beradi. 4. VALYUTA RISKLARI VA ULARNI XEDJIRLASH. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarda tovar va xizmatlarning almashinuvida ularning aniq bir ekvivalent qiymatlarini aniqlash ba’zi qiyinchiliklar tug‘diradi. Xalqaro savdo va to‘lov munosabatlanri har doim valyuta harakati bilan bog‘langan va shu bois xalqaro iqtisodiy aloqalarning har qaysi sub’ekti uchun hisob-kitoblar uchun chet el valyutasida amalga oshiriladi. Natijada, turli xil iqtisodiy omillar ta’sirida xalqaro shartnoma amalga oshirilgunga qadar bo‘lgan davr mobaynida bitim imzolangan valyuta kursi boshqa valyuta kursiga nisbatan tushib ketishi mumkin va bu shartnoma ishtirokchilaridan birining faoliyatida to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki egri moddiy yo‘qotishlar bo‘lishiga olib kelishi mumkin. 70- yillarning boshida suzib yuruvchi valyuta kursi rejimiga o‘tilishi xalqaro iqtisodiy munosabatlar uchun jiddiy qiyinchiliklar tug‘dirdi. Valyuta riski deganda keng ma’noda valyuta kurslarining tebranishi oqibatida xalqaro iqtisodiy aloqalar ishtirokchilarining xalqaro iqtisodiy aloqalari va xo‘jalik faoliyati natijalarining o‘zgari щ imkoniyatlari tushuniladi. Valyuta rikiga xalqaro iqtisodiy operatsiyalarning barcha sub’ektlari duch kelishadi. Bularga davlat, banklar, savdo va sanoat koipaniyalari, boshqa yuridik va jismoniy shaxslarni misol qilish mumkin. Valyuta kurslarini beqaror o‘sishi xalqaro mehnat taqsimotining buzilishiga sabab bo‘ladi, tovar va xizmatlarning ekvivalent kiymatlarda almashinuvini qiyinlashtiradi, xalqaro savdo hajmi va uni balanslashtirishga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Valyuta kurslarining nobarqarorligi eksportyor va importyorlarning chet eldan mahsulot sotib olish va chet elga mahsulot sotish hajmlarini qisqartirishlariga sabab bo‘ladi. CHunki ular kelgusida valyuta kurslari qanday o‘zgarishlarini aniq bilishmaydi. Masalan, importyor valyuta risklariga yo‘liqishdan xavfsirab tovarni chet eldan sotib olishdan ko‘ra o‘z mamlakatidan sotib olishni afzal ko‘radi.

Valyuta risklariga xalqaro savdo operatsiyalarida eksportyor ham, importyor ham to‘qnash keladi. Agar shartnoma importyor mamlakat valyutasida yoki uchinchi bir mamlakat valyutasida tuzilgan bo‘lsa va tovar puli ma’lum muddatdan keyin to‘lanishi rasmiylashtirilgan bo‘lsa, eksportyor valyuta riskiga yo‘liqadi. SHartnomada ko‘rsatilgan valyuta kursi eksportyorning milliy valyuta kursiga nisbatan tushib ketganda eksportyor zarar ko‘rishi mumkin. CHunki u milliy valyutasida hisoblab qo‘ygan summani olmaydi va rejalashtirilgan foydaga ham ega bo‘lmaydi. Importyor uchun valyuta riski qo‘yidagi paytda namoyon bo‘ladi: ya’ni agar u bahosi chet el valyutasida fiksatsiyalangan tovarni sotib olayotgan paytda chet el valyutasining kursi milliy valyuta kursiga nisbatan oshib ketsa. Bunda importyor shartnoma imzolangan vaqtdagiga qaraganda o‘z milliy valyutasida ko‘proq summa to‘lashga majbur bo‘ladi. Shuni alohida ta’kidlab o‘tish kerakki, shartnoma tuzilgan vaqt bilan uning bajarilishi o‘rtasidagi muddat qanchalik uzoqlashib borar ekan, valyuta xavf- xatari ham shunga proporsional ravishda ortib boradi. Valyuta risklarining yuzaga chiqishi shakli sifatida shartnoma ishtirokchisi bitim imzolanayotgan vaqtda olishni yoki to‘lashni rejalashtirgan summa bilan kelib tushgan yoki to‘langan summa orasidagi farqni hisoblashimiz mumkin. Bozor iqtisodiyoti korxona, jamoa birlashmalari, kooperativlar, banklar va fuqarolar tashqi iqtisodiy faoliyatini amalga oshirishlari valyuta xo‘jalik mustaqilligi uchun keng imkoniyatlar yaratib beradi. Lekin, sir emas, jahon kapital bozorida faoliyat yuritish xavfxatar bilan bog‘liq bo‘ladi. Ko‘pincha riskdan butunlay qutulib bo‘lmaydi, balki uning darajasi pasaytiriladi. Valyuta riskini pasaytirishda banklarning o‘rni muhim. Bank tizimini erkinlashtirish va korporativ banklar faoliyatini universallashtirish sharoitida bank riskini baholash va nazorat qilish g‘oyatda muhim ahamiyatga ega. Valyuta riski valyuta bozorlarida operatsiyalar bajarish, bank operatsiyalari bozorining baynalminallashuvi trans milliy korxonalar tashkil etilishi bilan bog‘liq.

Valyuta riski deganda, tashqi iqtisodiy faoliyatda turli valyuta operatsiyalar o‘tkazish jarayonida ayirboshlash kurslarining o‘zgarishi natijasida nisbatan zarar ko‘rish yoki yuqori foyda olish ehtimoli tushuniladi. Valyuta riski ko‘lami valyutani sotib olish qobiliyatining pasaytirishi (ko‘tarilishi) darajasiga bog‘liq. Agar eksporyor shartnomalarni to‘lov valyutasi kursi tushgunga qadar imzolasa, u kurs natijasida zarar ko‘rishi mumkin. U holda, tushum mablag‘i milliy valyutaga o‘girilganda ilgari ko‘zda tutilgandan kam bo‘lib chiqadi. Importyor esa, valyuta kursi oshganda zarar ko‘radi, CHunki mazkur valyuta xaridi uchun ko‘proq valyuta mablag‘i kerak bo‘ladi. Milliy moliya bozorida faoliyat yuritilganda riskni bashorat qilish mumkin hisoblansa, hududiy va xalqaro moliya bozorlarida bashorat qilish juda qiyin. Valyuta kursining o‘zgarishiga qo‘yidagi omillar ta’sir ko‘rsatishi mumkin: 1. Foiz stavkalarining o‘zgarishi. 2. Joriy savdo balansining holati. 3. Inflyasiya darajasi. 4. Iqtisodiy va siyosiy sharoitlar. 5. Davlatning iqtisodiyotga aralashuvi. Valyuta riskini 3 kategoriyaga ajratish mumkin: 1. Transmetsion risk – bu hisob amaliyoti bo‘lib, unda firma yoki bankning xorijiy valyutadagi aktivlari va majburiyatlari milliy valyutaga o‘tkazilayotganda ayirboshlash kurs o‘zgarganligi natijasida o‘zgarishi sodir bo‘ladi. Agar milliy valyutada ifodalangan xorijiy valyuta qimmatlashsa, u holda firma yoki bankning xorijiy aktivlari, majburiyatlari va mulkiy qiymati ham milliy valyutaga nisbatan oshadi. Agarda xorijiy valyuta ayirboshlash kursi qadrsizlansa, teskari hodisa yuz beradi. 2. Transaksiya risk i ham valyuta riski hisoblanib, u xorijiy valyutada aniqlangan tushum va to‘lovlar bo‘yicha hisob raqamlarga tegishli bo‘ladi. Agar tranzaksion ko‘rinish tegishli xedjirlash chora-tadbirlari orqali bartaraf etilmasa, ayirboshlash kursi, firma daromadiga milliy valyutadagi tushumiga va to‘lovlar

qiymati o‘zgarishiga ta’sir ko‘rsatadi. Barqarorlik siyosatini ko‘rsatish maqsadida tijorat banklari o‘z vaqtida mijozlardan tranzaksion xarajatlar o‘zgarish ehtimolini butunlay xedjtrlashlarini maslahat berishlari va talab qilishlari lozim. Shunday qilib, bank minejmentining valyuta savdosi borasidagi eng samarali siyosati qo‘yidagilardan iborat: a) mijozlar tomonidan tashkillashtirilgan tijorat tranzaksiyalar uchun valyuta bitimlarini cheklash; b) valyuta kassalar uchun overnayt operatsiyalariga qat’iy limitlar o‘rnatish va faqat korporativ mijozlar tomonidan muntazam talab qilinadigan asosiy konvertirlanuvchi valyutalar uchun limitlarni cheklash; v) valyuta savdosiga faol ishtirok etadigan korporativ va bank mijozlar uchun kunduzgi ish kunida valyuta ayirboshlash va overnayt uchun limitlar o‘rnatish va mazkur mijozlar aktivligining doimo monitoringini amalga oshirish. 3. Iqtisodiy risk - mazkur tur valyuta riskining eng muhim turi bo‘lib, u umummilliy firma uchun juda muhim ahamiyat kasb etadi. Iqtisodiy risk ayirboshlash kursining firma aktivlari qiymatiga uzoq muddatli ta’sirini bildiradi. Shunday qilib, valyuta operatsiyalaridan zarar ko‘rish xavf-xatarini pasaytirish uchun alohida operatsiyalar bo‘yicha alohida valyuta riskini nazorat qilish usulidan foydalanadilar. Banklar xorijiy valyutadagi aktiv va majburiyatlarning hajmi va muddatlariga limitlar qo‘yish va har bir alohida valyuta bo‘yicha limitlarni muntazam kuzatish va monitoring qilish orqali stabil siyosat ishlab chiqishlari lozim. Muolajalar va limitlar bank kredit siyosati bilan aniqlanilishi lozim. Hozirgi kunda O‘zbekistonda valyuta bozorini erkinlashtirish bo‘yicha bir qator tadbirlar amalga oshirilyapti. Bu tadbirlar valyuta operatsiyalari ko‘lamini kengaytirib ularni jahon amaliyotiga muvofiqlashtirishga yordam beradi. SHu maqsadda manfaatdor organlar xalqaro valyuta bozorining faoliyat mexanizmini

chuqur o‘rganishlari lozim. Zamonaviy sharoitda valyuta riskini nazorat qilish vositalarini to‘g‘ri qo‘llash juda muhim, chunki aks holda, valyuta tebranishlari davlat iqtisodiyotiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. VALYUTA RISKLARINI BOSHQARISH. Odatda valyuta risklari banklarda turli usullarda boshqariladi. Bank ichki tizimida valyuta risklarini boshqarishning birinchi qadami bo‘lib, valyuta operatsiyalariga limitlar o‘rnatilishi hisoblanadi. Xususan qo‘yidagi bir qator limitlar keng tarqalgan: 1.Xorijiy davlatlarda limitlar (mijozlar va kontrhamkorlar bilan bir kun mabaynida operatsiyalar o‘tkazish uchun har bir alohida mamlakat summasida maksimal darajadagi qiymat o‘rnatiladi). 2. Konthamkorlar va mijozlar bilan operatsiyalarga limitlar (har bir kontrhamkor, mijoz yoki mijozlar turiga operatsiyalar o‘tkazish uchun maksimal darajadagi qiymat o‘rnatiladi). 3. Dastak limitlari (savdo uchun valyutalar va savdo dastaklari uchun lozim bo‘lgan ro‘yxatni belgilangan holda foydalanilgan dastaklar va valyutalar bo‘yicha cheklovlarni o‘rnatish). 4. Har bir kun va dilerga limit o‘rnatiladi (savdo qilinayotgan xorijiy valyuta, har bir alohida diler va har bir alohida dastak uchun keyingi kunga o‘tkazishning ehtimoliy ulushi bo‘yicha, odatda, ehtimoliy ochiq pozitsiyaning maksimal hajmi o‘rnatiladi). 5. Zarar limiti (maksimal darajadagi zaralar hajmi o‘rnatiladi, bundan so‘ng esa, barcha ochiq pozitsiyalar zarar bilan qoplanishi mumkin). Ba’zi banklarda bunday limit har ish kuniga yoki alohida davrga belgilanadi, ba’zi banklarda 7 alohida dastaklarga taqsimlanadi, ba’zilarida esa, alohida dilerlarga o‘rnatilishi mumkin. Limitlardan tashqari jahon amaliyotida valyuta xatarlarining qo‘yidagi usullari qo‘llaniladi: - aktiv va passivlar bo‘yicha valyuta oldi-sotdisining o‘zaro hisobi, u «METching» usuli deb atalib, unla valyuta chiqimining ko‘rsatkichidan valyuti

kirimi hisob qilinishi yordamida bank ularning hajmiga va o‘z navbatida o‘z xatarlariga ta’sir o‘tkazish imkoniyatiga ega bo‘ladi; - «netting» usulining qo‘llanilishi, ya’ni bunda valyutalarni mustahkamlash evaziga bitimlar miqdorini qisqartirishning maksimal imkoniyati. Buning uchun banklar bo‘linmalar tashkil etib, bu bo‘limlar xorijiy valyutalarni oldi-sotdi qilish bo‘yicha buyurtmalar tushishini muvofiqlashtirib boradi; - axborot mahsulotlariga egalik qilish yordamida qo‘shimcha axborotlar olish, bunda ixtisoslashgan firmalarning real vaqt tartibida valyuta kurslari va so‘nggi axborotlari harakatlari ifodalangan bo‘ladi; - har kunlik asosda valyuta bozorlarini chuqur o‘rganish va tahlil etish. VALYUTA RISKINI BAHOLASH USULLARI VA RISKNI PASAYTIRISH OMILLARI O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotiga yo‘naltirilgan moliya tizimi o‘rnatilishi sharoitida moliyaviy munosabatlarni korxona darajasida muvofiqlashtirish mexanizmi iqtisodiy munosabatlar makroregulyatorlari kabi muhim ahamiyatga ega. Ma’lumki, risk so‘zi barcha lug‘atlarda «zarar ehtimoli» ma’nosida ta’riflanadi. Xavf-xatar amalga oshirilgan bitim, kelishuv yoki bozorning boshqa tranzaksiyasi natijasida qat’iy ishonmaslikni bildiradi. Bu tabiiy albatta, chunki tijoratda u yoki bu xo‘jalik operatsiyalar xususiyatlaridan kelib chiqadigan pul yo‘qotishlar xavfi doim mavjud bo‘lgan va bo‘ladi. Umumiy holda, riskni boshqarish deganda, keyingi zarar miqdorini chegaralashga olib keladigan oldini olish hatti-harakatlar konkret to‘plami yordamida favqulotda vaziyatlardagi himoyalanishni anglatadi. Riskni boshqarish metodi deganda, 2 turdagi xatti-harakatlar tushuniladi: a) bir xil turdagi risk ostidagi tadbirkorlar o‘rtasidagi xatarni qayta taqsimlash yoki b) sug‘urta firmasiga yordam uchun murojaat qilish.

Moliyaviy riskni boshqarish metodlari amalga oshirish usuliga ko‘ra jismoniy va iqtisodiy himoyaga ajratiladi. Investor moliyaviy riskni pasaytirishning ma’lum bir turini tanlaganida qo‘yidagi qoidalardan kelib chiqqan holda, ish tutishi lozim: - o‘z kapitalidan ko‘proq kapitalga tavakkal qilib bo‘lmaydi; - kichik ish uchun katta mablag‘ni riska qo‘yish mumkin emas. Mazkur tamoyillar amaliyotda shuni anglatadiki, avval mazkur tur risk bo‘yicha mavjud bo‘lgan maksimal zararni hisoblab chiqib, uni o‘z kapitali hajmi bilan taqqoslash lozim, keyin esa ehtimolni maksimal zarar o‘z moliya resurslar umumiy hajmi bilan solishtirish kerak. Oxirgi bosqichda mazkur risk bankrotlikka olib kelish-kelmasligini aniqlash lozim. SHunday qilib, moliyaviy risklarni boshqarish nazariyasining barcha jamiyatlari ishtirok etadi: rejalashtirishdan tortib to nazorat qilishgacha. Shunday qilib, daromadlar va xarajatlar turli valyutada aks etadigan har bir korxona valyuta riski ta’siri ostiga tushadi. SHu sababli, valyuta kursining favqulotda pasayishi juda katta yutuqqa yoki zararga olib kelishi mumkin. SHunday ekan, bu korxona va tashkilotlar o‘zlarida valyuta riskini baholash hamda faoliyatini optimal tarzda tashkil qilishlari mumkin. Faqatgina mazkur tizimlashgan maqsadli tadbirlar orqali xalqaro operatsiyalar ishtirokchilari nafaqat o‘z daromadlari qiymatini saqlashlari, balki qulay sharoitda qo‘shimcha darormadga ham ega bo‘lishlari mumkin. Buning uchun albatta har bir korxonada valyuta riskini baholash bilan maxsus ekspert mutaxassislar shug‘ullansalar maqsadga muvofiq bo‘ladi. Valyuta riskini oldini olish yoki undan himoya qilish uchun chet el valyutasining qiymati ko‘tarilish yoki qadrsizlanishi riskidan turlicha xedjirlash usullari tarqalmoqda. Valyuta fyuchers bitimlari xedjirlash usullaridan eng keng tarqalgani hisoblanadi. Valyuta fyuchers bo‘yicha sotuvchi belgilangan narx bo‘yicha chet el valyutasiga kelishilgan summani belgilangan narx bo‘yicha chet el valyutasiga kelishilgan summani belgilangan muddatda sotish, xaridor esa, sotib olish qimmatining ko‘tarilishi tavakkalidan xedjirlash va bitimni

to‘lashga olingan valyuta qiymatining pasayishidan xedjirlash farq qilinadi. Birinchi holda, importchi mijoz o‘zini tashqi savdo bitimi to‘lovini bajarish maqsadida chet el valyutasini sotib olish paytidagi qiymat ko‘tarilish tavakkalidan himoya qiladi. Importchi tuzilgan bitim bo‘yicha eksportchiga to‘lovni bajarish uchun yaqin kelajakda chet el valyutasining sotib olishi zarurligini oldindan bilib, bank vositasidagi eksportchi bilan hisob-kitob qilish paytida uni qoniqtiradigan muayyan qarz bo‘yicha fyucherslarni chet el valyutasida sotib oladi. Agar eksportchi bilan hisob-kitob qilish muddati etgunga qadar chet el valyutasining narxi yoki kursi ko‘tarilsa, importchi o‘sha o‘zi sotib olgan fyuchers bitimini yuqori kurs bo‘yicha sotadi. Olingan foyda eksportchi bilan hisob-kitob qilish paytida endi amalda sotib oldinadigan chet el valyutasining yuqori qiymatini qoplaydi. Olinadigan chet el valyutasini qiymatining kutiladigan pasayishi riskidan himoya qilish lozim bo‘lgan holda eksportchi oldiniga fyuchers bitimini hali ham yuqori narxda sotadi. So‘ngra kutilganidek, chet el valyutasining joriy kursi haqiqattan ham pasayganda eksportchi fyuchers valyuta bitimini endi nisbatan arzon narxda sotib oladi. Olingan foyda imkonidan amalda olingan chet el valyutasining pasaygan qiymatini qoplaydi. Valyuta riskidan himoya qilishning boshqa usullari ham mavjud: - valyuta opsioni, valyuta svoplari, forvard bitimlar. Forvard shartnomasi Muddatli valyuta shartnomalari bir necha turdan iborat. Forvard shartnomasi ularning ko‘rinishlaridan biridir. Forvard odatda 6 oyga, ya’ni asosan 1 yilgacha muddatga tuziladigan shartnomadir. Uning asosiy ishtirokchilari tijorat bank va mijoz. Mukofot va diskont uslubi orqali aniqlangan kurs «Autrayt» kursi deb ataladi. Muddatiga qarab forvard kurslari – 1 oylik, 2 oylik, 3 oylik va h.k 1 yilgacha kurslar bo‘lishi mumkin. Agarda spot operatsiyasining asosiy maqsadi sotib

olish va sotish bahosi farqi sifatida foyda omili bo‘lsa, forvard operatsiyasining maqsadi – bu valyuta xavf-xataridan himoyalash, ya’ni xedjirlash. Forvard operatsiyasi -- bu muddatli valyuta operatsiyasi bo‘lib, shartnoma 1 yilgacha bo‘lgan muddatda tuziladi, ammo kurs esa shartnoma tuzilgan kunda belgilanadi. SHartnomaning ijrosi esa belgilangan muddatda amalga oshadi. Amaliyotda forvard kurslari oldindan muddatlariga qarab bankda hisoblangan bo‘ladi va ko‘pincha valyutalarni bir-biriga yoki mukofot kotirovka qilinishiga va kotirovka uslublariga e’tibor beriladi. Forvard kursi zaminida spot kursi yotadi. To‘g‘ri kotirovkada mukofot spot kursga qo‘shiladi, diskont esa ayriladi. Teskari kotirovkada mukofot spot kursdan ayriladi va diskont esa qo‘shiladi. Forvard shaotnomalariga zarurat asosan eksportyor va importyorlarga tug‘iladi hamda bu zarurat valyuta kursini o‘zgarishi bilan bog‘liq risk tufaylidir. Fyuchers shartnomalari. Fyuchers operatsiyalari muddatli valyuta operatsiyalari turkumiga kiradi. Fyuchers operatsiyalari – muddatli valyuta operatsiyalari bo‘lib, shartnomaning kursi shartnoma tuzilayotgan paytda qayd etiladi, shartnomaning o‘zi esa, kelgusidagi ma’lum bir sanada aks etadi. SHartnoma ishtirokchilari bo‘lib sotuvchi va sotib oluvchilar bo‘lib, ular shartlarga asosan bo‘nak to‘lovini kafolat sifatida to‘laydilar. Ishtirokchilar orasidagi hisob-kitoblar kliring palatasi orqali amalga oshadi. Fyuchers shartnomalarining maqsadi tovar etkazib berish emas, balki xedjirlashdir. Birjadagi marja tizimi hosil bo‘lishi mumkin bo‘lgan har qanday kamomadni qoplash imkonini beradi. Mazkur marjaning manbasi ishtirokchilar badallaridir. Badallar ishtirokchilar tomonidan shartnoma amalga oshgunga qadar birjada to‘lanadi. Masalan, 25000 AQSH dollar qiymatga ega shartnomana tuzish uchun 1500 AQSH dollar hajmida sotuvchi va sotib oluvchi tomonidan bo‘nak hosil qilinishi zarur. Opsion shartnomalari.

Odatda qo‘shimchalar sifatidagi mukofot yoki diskontlar kontragentlarni shu soha bo‘yicha qanchalik ma’lumotga ega bo‘lganligiga bog‘liq va ular shartnoma predmeti bo‘lib hisoblanadi. Bu munosabatda opsion shartnomalari muhim ahamiyat kasb etadi. Opsion- lotincha so‘zdan olingan bo‘lib, tanlov ma’nosini bildiradi. Opsion – ma’lum bir aktivni shartnomada qayd etilgan bahoda oldindan kelishilgan sanada yoki kelishilgan ma’lum bir davr ichida sotib olish yoki sotish huquqini boshqalarga berilishi haqidagi ikki taraflama shartnomadir. Shartnoma bo‘yicha bir broker opsionni yozib boshqa brokerga beradi. Boshqa broker esa, uni sotib oladi va opsiosh shartlari ko‘zda tutgan muddat ichida uni o‘rnatilgan kurs asosida opsionni yozib bergan shaxsdan ma’lum bir miqdordagi valyutani sotib olish yoki unga bir valyutani sotish huquqiga ega bo‘ladi. Shunday qilib, opsional sotuvchi valyutani sotishga majbur, opsionni sotib oluvchi shaxs esa buni qilishi shart emas, ya’ni u valyutani sotib olishi yoki sotib olmasligi mumkin. Opsionning 3 turi mavjud: 1. Sotib olishga opsion – bu opsionni sotib oluvchi shaxsni valyuta kursining o‘sishi xavfidan o‘zini himoya qilish maqsadida uning mazkur valyutani sotib olish huquqidir. 2. Sotishga opsion – bu opsionni sotib olgan shaxsni valyuta qadrsizlanishidan o‘zini himoya qilish maqsadida shu opsionni sotishga huquqini bildiradi. 3. Opsion –stellaj. Bu opsion egasiga valyutani bazis bahosi bo‘yicha sotib olish yoki sotish huquqini beradi. Opsionda uning muddati ko‘rsatiladi. Opsionning muddati bu sana yoki ma’lum bir davr bo‘lib, sana yoki davr muhlati o‘tib ketsa, mazkur opsionni ishlatib bo‘lmaydi. Amaliyotda opsionning 2 usuli mavjud: evropacha va amerikacha.

Evropacha stilda opsion faqat ma’lum bir belgilangan sanaga ishlatilishi mumkin. Amerikacha usulda opsion davrining istalgan paytida ishlatilishi mumkin. Opsion o‘z kursiga ega. Opsion kursi bu strayk bahodir. Bu valyutani sotib olish yoki sotish mumkin bo‘lgan bahodir. Opsionni sotib oluvchi shaxs opsionni sotuvchi yoki uni yozib bergan shaxsga mukofot deb ataluvchi komissiya haqini to‘laydi. Mukofot - bu opsionning bahosidir. Opsionni sotib oluvchi shaxsning xavf-xatari shu mukofot miqdori bilan cheklanadi, o‘z navbatida opsionni sotuvchi shaxsning riski esa olingan mukofot miqdoriga kamayadi. Opsionga egalik qilish uni sotib olgan shaxsga oldindan bilib bo‘lmaydigan kelgusidagi o‘zgarishlardan o‘zini himoyalash imkonini beradi. Opsion shartnomasi opsion egasi uchun ijro etilishi majburiy bo‘lgan shartnoma emas. SHuning uchun ham agarda opsion amalga oshmasa egasi uni berib yuborishi yoki ishlatmasdan qoldirishi mumkin. Svop shartnomasi. «Svop» operatsiyasi – bu hisob-kitob sanalari turlicha bo‘lgan, ta’minan teng hajmdagi xorijiy valyutani bir vaqtning o‘zida sotilishi va sotib olinishidir. «Svop» - bu valyutani so‘nggi sotuv kafolati bilan vaqtinchalik sotib olish. Amaliyotda svop bir vaqtning o‘zida valyuta almashinuvi bilan bog‘liq 2 alohida shartnomani imzolanishini ko‘zda tutadi. Bu shartnomalar qarama-qarshi yo‘nalishlarga va turli hisob-kitob sanalariga ega. Bu shartnomalarni biri bo‘yicha birinchi valyuta ikkinchi valyutaga boshqa sanada etkazib berish sharti bilan sotib yuboriladi. Svop valyuta operatsiyalarini ko‘p hollarda banklar amalga oshadi. Valyuta risklarini boshqarish bilan bog‘liq muammolar. Valyuta risklarini boshqarish bilan bog‘liq muammolarni o‘rganish va ularning echimini topish, bank tizimini barqaror bo‘lishini ta’minlaydi. Bugungi kunda tijorat banklari tomonidan iqtisodiyotni barcha tarmoqlarini investitsiyalash jarayoni ichki va tashqi mablag‘lar bilan ta’minlanmoqda. Bunda xorijiy kredit liniyalari bo‘yicha ham turli operatsiyalar bajarilmoqda. Bu

jarayonda albatta valyuta risklarini e’tiborga olish bankning moliyaviy barqarorligiga ta’sirini o‘tkazmay qo‘ymaydi. Banklarni xorijiy valyutada amalga oshiriladigan operatsiyalari yanada ko‘payib boradi. Valyuta risklarini boshqarish muammolari: Xorijiy valyutada operatsiyalar o‘tkazayotgan bank ikkita riskga duch keladi: • valyuta kurslaridagi salbiy harakat yoki ustama foizlarining ochiq pozitsiyalariga ta’siri; • ikkinchi tomonning spot, forvard yoki depozit majburiyatlari bo‘yicha imzolanishidan oldin bankrot bo‘lishi. Bir qancha yirik banklar tomonidan ko‘rilgan zararlar bu harakatlarni qo‘yidagi ikki omil bilan tasniflash mumkinligini ko‘rsatadi: - boshqaruv yoki bank boshqaruvchisining to‘liq xabardorligi yoki vakilligidagi bajariladigan operatsiyalari; - bank boshqaruvi vakolatsiz yoki vakolatidan tashqari xorijiy valyuta operatsiyalari bo‘limi dilerlari tomonidan bajariladigan operatsiyalar. Valyuta risklari darajasini ikki usul qo‘llagan holda kamaytirish mumkin: 1) valyuta narxini to‘g‘ri tanlash; 2) valyuta pozitsiyalarini shartnomalar bo‘yicha muvofiqlashtirish.

O'xshashlar

Bank balansi va uning tuzilishi

Bank tizimi va bank turlari

Bank majburiyatlarini boshqarish

Moliya va bank tizimi

Banklar va bank tizimi