Bank kreditlarini tasniflash zaxiralar tashkil etish tartibi 2 - Iqtisodiyot - Referatlar

Bank kreditlarini tasniflash zaxiralar tashkil etish tartibi 2

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

182 KB

Ko'chirib olish

Bank kreditlarini tasniflash zaxiralar tashkil etish tartibi 2 Reja: 1. O’zbekiston tijorat banklarida aktivlarni tasniflash va ularni baholash mezonlari 2. Respublika tijorat banklarida muammoli aktivlar va ularga zaxira tashkil etishni amaldagi holati tahlili

O’zbekiston tijorat banklarida aktivlarni tasniflash va ularni baholash mezonlari Hozirgi paytda mamlakatimiz tijorat banklarida aktivlarni tasniflash O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2015 yil 14 iyulda 2696-son bilan davlat ro’yxatidan o’tkazilgan va O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvi tomonidan 2015 yil 13iyunda 14/5-son bilan tasdiqlangan “Tijorat banklarida aktivlar sifatini tasniflash va aktivlar bo’yicha ehtimoliy yo’qotishlarni qoplash uchun zaxiralar shakllantirish hamda ulardan foydalanish tartibi to’g’risida”ga muvofiq olib boriladi. Mazkur Tartibga muvofiq barcha tijorat banklari o’z aktivlarini tasniflash hamda shubhali va harakatsiz aktivlar bo’yicha yuzaga kelishi mumkin bo’lgan zararlarni qoplash uchun etarli bo’lgan zaxirani tashkil etishi shart. Aktivlarni tasniflash tizimi barcha turdagi kreditlar, jumladan, bank kafolatlari, kredit liniyalari, banklararo kreditlar, overdraftlar uchun qo’llaniladi va balansdan tashqari majburiyatlarni tasniflashni ko’zda tutadi. Bundan tashqari, ushbu tizim orqali boshqa bank aktivlari, jumladan, investitsiyalar, qimmatli qog’ozlar oldi- sotdisi, olishga doir hisobvaraqlar, uchinchi shaxslar nomidan majburiyatlarni bajarish bo’yicha sotib olingan talab qilish huquqi va qaytarilmaslik xatari mavjud bo’lgan boshqa aktivlarni baholashda ham qo’llanilishi mumkin. Kreditni tasniflash tizimi quyidagi mezonlar bo’yicha qarzdorni baholashdan boshlanadi:  tarmoq (iqtisodiyot sektori) tendentsiyasi va istiqboli;  muayyan loyihaning texnik amalga oshiriluvi va iqtisodiy raqobatbardoshligi;  moliyaviy holati va kredit olishga qodirligi;  kredit tarixi, kredit ta’minotining yomonlashuvi yoki likvidliligining pasayishi;  muayyan loyihaning iqtisodiy jihatdan asoslanishi;  rahbarining boshqarish qobiliyati (agar qarzdor yuridik shaxs bo’lsa).

Kredit tahlili va aktivlar tasnifi natijalari qarz oluvchining moliyaviy ahvoli, kreditlarni to’lash tarixi va tegishli tarzda rasmiylashtirilgan garovning mavjudligi kabi omillarga bog’liq. Ushbu omillarni kredit portfeli va tijorat bankining boshqa aktivlariga xos bo’lgan tavakkalchilikni aniqlash va baholashda qo’llash juda muhimdir. Mamlakatimizda bank aktivlari quyidagi tartibda va toifalar bo’yicha tasniflanadi: Tijorat banklarining aktivlari sifatiga ko’ra “standart”, “substandart”, “qoniqarsiz”, “shubhali” va “umidsiz” toifalarga tasniflanadi. “Standart” aktivlar. Bunda qarz oluvchi moliyaviy jihatdan barqaror hisoblanadi, u etarli miqdorda kapitalga, yuqori daromadlilik darajasiga hamda barcha mavjud majburiyatlarni, jumladan, mazkur qarzni qondirish uchun etarli pul mablag’lari oqimiga, shuningdek amalga oshirilishi mumkin bo’lgan strategik rejaga, bozorda raqobatdoshlik qobiliyatiga, yaxshi mahsulotni ishlab chiqarishga va o’z mahsuloti bo’yicha marketing rejasiga ega bo’ladi. Ta’minot “yaxshi ta’minlangan” kredit mezonlariga mos keladi. Ta’minot turlari notarial jihatdan tasdiqlangan bo’lishi (agar qonun hujjatlarida notarial tasdiqlanishi nazarda tutilgan bo’lsa), zarur hollarda, tegishli mulk bitimini ro’yxatdan o’tkazish uchun belgilangan tartibda ro’yxatga olinishi, shu jumladan, tijorat bankining garov molmulkiga doir huquqlari to’g’risidagi yozuv garov reestrida aks ettirilishi lozim. Tijorat banki kredit qaytarilmagan holda cheklovlarsiz va erkin ravishda uni ta’minot hisobidan undirib olishga haqli. Ta’minotga doir taqdim etilayotgan barcha hujjatlar qonun hujjatlarida belgilangan tartibda rasmiylashtirilishi lozim. Sifati “standart” deb tasniflangan aktivlar qaytarilishida muammolar kuzatilmaydi. Bunda asosiy qarz summasining va foizlarining hech qanday qismi muddati o’tgan yoki shartlari qayta ko’rib chiqilmagan bo’lishi lozim. Asosiy qarz summasi yoki foizlardan muddati o’tgan va shartlari qayta ko’rilgan aktivlar sifati “standart” deb tasniflanishi mumkin emas.

Tijorat banki zaxira kapitali tarkibida sifati “standart” deb tasniflangan aktivlar uchun ularning qaytarilmagan asosiy qarz (qoldiq) summasining bir foizi miqdorida standart aktivlarga yaratiladigan zaxira shakllantirishi lozim. Standart aktivlarga yaratiladigan zaxiralar tijorat banklari tomonidan soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar to’langandan so’ng qolgan sof foyda hisobidan mazkur Nizom kuchga kirgan kundan keyin ajratilib, hisobot sanasiga sifati “standart” deb tasniflangan aktivlar qoldig’idan kelib chiqqan holda tashkil qilinadi. Qarzdorning moliyaviy holati barqaror hisoblangan, lekin ayrim salbiy holatlar yoki tendentsiyalar mavjud bo’lib, agar ular bartaraf etilmasa, moliyalashtirilgan loyihaning amalga oshishiga yoki qarzdorning aktivni o’z vaqtida to’lash qobiliyatiga nisbatan shubha paydo bo’lishi mumkin bo’lgan aktivlar sifati “substandart” deb tasniflanadi. Bunda moliyaviy holati yoki ta’minotni nazorat qilish borasida bir muncha shubhalar bo’lgan, kredit hujjatlarida etarlicha axborot bo’lmagan yoki ta’minot bo’yicha hujjatlari bo’lmagan “standart” deb tasniflangan aktivlarning sifati ham “substandart” deb tasniflanishi lozim. Tijorat banki sifati “substandart” deb tasniflangan aktivlar uchun ularning qaytarilmagan asosiy qarz (qoldiq) summasining o’n foizi miqdorida maxsus zaxira shakllantirishi lozim. Quyida keltirilgan omillardan hech bo’lmaganda bittasi mavjud bo’lsa, aktivlarning sifati “qoniqarsiz” deb tasniflanadi:  asosiy to’lov manbalari qarz to’lash uchun etarli bo’lmasa, ta’minotga qo’yilgan mulkni va qarz oluvchining boshqa asosiy vositalarini sotish, to’lanishi lozim bo’lgan qarzlarni uzaytirishlarni hisobga olgan holda qo’shimcha to’lov manbalarini topish talab etiladigan bo’lsa;  qarz oluvchining joriy moliyaviy holati yoki uning pul mablag’larining mo’ljallanayotgan oqimi majburiyatlarni qoplash uchun etarli bo’lmasa;  qarz oluvchining kapitali etarli darajada bo’lmasa;  ushbu sohaga nisbatan tendentsiya va istiqbollar barqaror bo’lmasa;

 ta’minot qiymati asosiy qarz summasidan oshmagan, hech bo’lmaganda asosiy qarzning to’lanmagan summasiga teng bo’lsa;  asosiy qarz va foizlar bo’yicha muddati o’tgan qarzdorlik mavjud bo’lib, uning muddati 90 kundan oshmagan bo’lsa. Tijorat banki sifati “qoniqarsiz” deb tasniflangan aktivlar uchun ularning qaytarilmagan asosiy qarz (qoldiq) summasining yigirma besh foizi miqdorida maxsus zaxira shakllantirishi lozim. Sifati “qoniqarsiz” deb tasniflangan aktivlarga xos barcha xususiyatlarga ega bo’lib, mavjud sharoitda aktivlarning to’liq qaytarilishini shubha ostiga va kam ishonchli qilib qo’yadigan aktivlar sifati “shubhali” deb tasniflanadi. Bunda yo’qotishlar ko’rish ehtimoli yuqori bo’lgan, lekin ayrim ijobiy omillari mavjud bo’lgan aktivlar sifati sharoit oydinlashguncha “umidsiz” deb tasniflanmaydi. Quyida keltirilgan omillardan hech bo’lmaganda bittasi mavjud bo’lsa, aktivlarning sifati “shubhali” deb tasniflanadi:  “qoniqarsiz” aktivlarning hech bo’lmaganda birorta ko’rsatkichi, shuningdek ayrim boshqa salbiy tavsiflari mavjud bo’lsa (bozorda oson sotiladigan ta’minotning mavjud emasligi yoki ta’minlanmagan aktivlarning mavjudligi yoxud qarz oluvchining bankrot deb e’lon qilinishi);  yaqin kelajakda aktivning qisman to’lanish ehtimoli mavjud bo’lsa;  asosiy qarz va foizlar bo’yicha 90 kundan ortiq lekin, 180 kundan oshmagan muddati o’tgan qarzdorlik mavjud bo’lsa. Tijorat banki sifati “shubhali” deb tasniflangan aktivlar uchun ularning qaytarilmagan asosiy qarz (qoldiq) summasining ellik foizi miqdorida maxsus zaxira shakllantirishi lozim. Shartnomada belgilangan muddatda qaytarilmagan yoki qaytmasligidan dalolat beruvchi omillar yoki alomatlar mavjud bo’lgan hamda qaytmaydigan yoki qiymati juda pastligi tufayli hisobini balansda aktiv sifatida yuritilishi maqsadga muvofiq emas deb baholanadigan aktivlar sifati “umidsiz” deb tasniflanadi. Bunday tasniflash aktivlarda umuman hech qanday tugatiladigan qiymat mavjud emasligini bildirmaydi. Biroq, tijorat banklari o’z balanslarida bunday aktivlarning

hisobini yuritishni davom ettirishlari maqsadga muvofiq emas. Tijorat banki tomonidan ta’minotga olingan mulkni sotish orqali bunday qarzdorlikni bartaraf etish yoki uni qaytarish choralari qo’llanishi lozim. Quyida keltirilgan omillardan hech bo’lmaganda bittasi mavjud bo’lsa, aktivlarning sifati “umidsiz” deb tasniflanadi:  aktivlarni undirilishi sud jarayonida bo’lsa;  qarzdor va lizing oluvchidan undirilgan, garovga qo’yilgan mol-mulkka bo’lgan huquqlardan foydalanish yo’li bilan tijorat banki tomonidan balansga qabul qilingan kundan boshlab uch oy muddatda sotilmagan va bank faoliyatini kengaytirish uchun sotib olingan binodan ikki yil mobaynida foydalanilmagan hamda bank faoliyati uchun ortiq foydalanilmay qo’yilgan paytdan boshlab bir yil mobaynida sotilmagan bo’lsa;  aktivlarning to’lash muddati uzaytirilgan bo’lsa;  asosiy qarz va foizlar bo’yicha 180 kundan ortiq kunga muddati o’tgan qarzdorlik mavjud bo’lsa. Tijorat banki sifati “umidsiz” deb tasniflangan aktivlar uchun ularning qaytarilmagan asosiy qarz (qoldiq) summasining yuz foizi miqdorida maxsus zaxira shakllantirishi lozim. Agar tijorat bankida bitta qarzdorga berilgan bir necha aktivlar mavjud bo’lsa, qarzdor tomonidan tijorat bankiga qaytariladigan barcha aktivlar sifati ulardan eng past toifada tasniflangan aktivlar sifatidek tasniflanishi lozim. Agar qarzdorning bir nechta tijorat banklari oldida qarzi mavjud bo’lib, ularning birida qaytarilishi lozim bo’lgan aktivlar sifati eng past toifada tasniflangan bo’lsa, boshqa tijorat banklari ham ushbu qarzdorga berilgan aktivlar sifatini mazkur toifada tasniflashlari shart. Bunda tijorat banklari qarzdorga boshqa tijorat banklari tomonidan berilgan aktivlar sifatining tasnifini aniqlash uchun kredit axboroti ma’lumotlar bazasidan foydalanishlari lozim. 1- jadval. Kreditlarning sifati bo’yicha shakllantirilishi lozim bo’lgan zahiralar me’yori. 1 1 “ Тижорат банкларида активлар сифатини таснифлаш ва активлар бўйича эҳтимолий йўқотишларни қоплаш учун захиралар шакллантириш ҳамда улардан фойдаланиш тартиби тўғрисида ” ги Низом

Kreditlarning sifati bo’yicha sinflari Ehtimoliy yo’qotishlar bo’yicha zahiralar ajratish me’yori Standart 1% Substandart 10% Qoniqarsiz 25% Shubhali 50% Umidsiz 100% Bizga ma’lumki, kreditning ta’minlanganlik tamoyili asosiy tamoyillardan biri bo’lib, kredit iqtisodiy kategoriyasini o’ziga xosligini anglatadi. Kreditlarning ta’minlanganligi odatda 2 xil, ya’ni birlamchi va ikkilamchi ta’minotga ajratiladi. Bunday ajratilishning asosiy farqi xarajatlarga borib taqaladi. Birlamchi ta’minotda xarajat deyarli bo’lmaydi, uni rasmiylashtirishga ko’p vaqt sarf etilmaydi. Ikkilamchi ta’minot(garov, kafolat, kafillik) esa bevosita xarajatlarga borib taqaladi va uni rasmiylashtirishda ancha vaqt sarf bo’ladi. Ikkilamchi ta’minotning eng ko’p tarqalgan turi bu garovdir. Kreditlar (aktivlar) bo’yicha ta’minot hisoblanuvchi garov bank tomonidan kreditni qoplashning asosiy manbai deb, hisoblanmasligi kerak. Garov kreditni to’lashning ikkilamchi manbai deb qaralishi kerak. Xavfsiz va ishonchli faoliyat andozalariga muvofiq tarzda banklar garovni kreditni qaytarishning vositasi, deb hisoblagan holda kredit bermasliklari kerak. Kredit (aktiv) bo’yicha olingan garovni tahlil qilishda bank garovning likvidligini e’tiborga olishi kerak. Shunga muvofiq ravishda bank asosiy qarz summalarining qaytarilishini va garovni sotishdan olinadigan foizlarni baholashi kerak. Kredit uchun taqdim etilayotgan ta’minot turi avvalambor, yuqori likvidli bo’lishi kerak, ya’ni minimal vaqt davomida deyarli yo’qotishlarsiz sotilishi kerak. Aktivlarning likvidli ta’minotiga quyidagilar kiradi: - O’zbekiston Respublikasi Hukumatining so’zsiz kafolati; - O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining so’zsiz kafolati; - banklarda ochilgan hisobvaraqlarda erkin ayirboshlanadigan valyuta shaklidagi garov; Ўзбекистон Республикаси Марказий банки Бошқаруви 2015 йил 13 июндаги 14/3-сонли қарори

- O’zbekiston Respublikasi Hukumati qimmatli qog’ozlari shaklidagi garov; - andozaviy qimmatbaho metallar shaklidagi, ya’ni oltin va kumush quymalari shaklidagi garov. Quyidagi aktivlar nolikvid ta’minotga ega, deb hisoblanadi, ya’ni: - ko’chmas mulk, o’zlashtirilgan va o’zlashtirilmagan erga bo’lgan huquqni hisobga olgan holda; - ko’chma mulk; - xususiy korxonalarning qimmatli qog’ozlari; - yuridik va xususiy shaxslarning kafolatlari. Ta’minot kredit to’lashning ikkilamchi manbai hisoblanadi. Tijorat banklari tomonidan ta’minotga kreditni qoplashning asosiy manbai sifatida qaralmasligi lozim. Aktivlarning yuqori likvidli ta’minotiga: • O’zbekiston Respublikasi Hukumatining (bundan buyon matnda Hukumat deb yuritiladi) kafolati; • tijorat banklarida ochilgan hisobvaraqlardagi milliy va xorijiy valyuta shaklidagi garov; • Hukumatning qimmatli qog’ozlari shaklidagi garov; • Markaziy bankning qimmatli qog’ozlari shaklidagi garov; • qimmatbaho metallar shaklidagi oltin va kumush quymalari shaklidagi garov kiradi. Aktivlarning yuqori likvidli bo’lmagan ta’minotiga: • ko’chmas mulk, shu jumladan er uchastkasiga bo’lgan huquq; • ko’char mol-mulk; • xo’jalik jamiyatidagi ulushga bo’lgan huquq • yuridik va jismoniy shaxslarning kafolat va kafilliklari kiradi. Tijorat bankining investitsiya portfeli (sotishga mo’ljallangan qimmatli qog’ozlarga yoki qaram xo’jalik jamiyatlariga va sho’’ba xo’jalik jamiyatlariga qilingan investitsiyalar, so’ndirish muddatigacha saqlanadigan qarz qimmatli qog’ozlariga qilingan investitsiyalar) quyidagi omillar asosida tasniflanishi va belgilangan miqdorda ehtimoliy yo’qotishlarni qoplash zaxirasi yaratilishi lozim:

oxirgi bir yil davomida tijorat bankiga daromad keltirmagan investitsiya — “qoniqarsiz” sifatida; oxirgi ikki yil davomida tijorat bankiga daromad keltirmagan investitsiya — “shubhali” sifatida; oxirgi uch yil davomida daromad olinmagan investitsiya sifati — “umidsiz” sifatida. Agar tijorat banki tomonidan qilingan investitsiyani qayta baholash natijasida salbiy farq yuzaga kelsa, ushbu miqdorda ehtimoliy yo’qotishlarni qoplash zaxirasi yaratilishi lozim. Investitsiyalarning sifati eng past toifada tasniflanishi kerak. Tijorat banki aktivlari bo’yicha ehtimoliy yo’qotishlarga doir zaxirani shakllantirish quyidagi tartibda amalga oshiriladi: Zaxiralarning etarliligi davriy ravishda kamida oyiga bir marotaba tahlil qilinishi, zarur hollarda, qo’shimcha zaxiralar yaratilishi lozim. Belgilangan me’yorlarga muvofiq yaratilgan zaxiraga nisbatan aktiv bo’yicha ehtimoliy yo’qotishlar miqdorining oshib ketishi mumkinligidan dalolat beruvchi omillar va sharoitlar aniqlanganda, zaxiraga ehtimoliy yo’qotishlarga nisbatan yirik ajratmalar amalga oshirilishi kerak. Aktiv sifati “umidsiz” deb tasniflanishi bilan 3 ish kuni ichida uning hisobi balansdan tashqari moddalarda aks ettirilishi va tegishli maxsus zaxiralar kamaytirilishi lozim. Zararlar ular tan olingan davrda hisobdan chiqarilishi kerak. Agar aktiv sifati “standart” deb tasniflanmagan bo’lsa, tijorat banki qarzdorga ehtimoliy yo’qotishlari bilan bog’liq bo’lgan tavakkalchilikning batafsil tahlilisiz qo’shimcha kredit mablag’lari, joriy kredit bo’yicha qo’shimcha resurslar yoki yangi kreditlar shaklida mablag’lar berishi mumkin emas. Quyida keltirilgan omillardan hech bo’lmaganda bittasi mavjud bo’lishi, Markaziy bank tomonidan muayyan aktivlar sifatini yanada salbiy tasniflash uchun asos bo’ladi:  tijorat banki kredit portfeli umumiy holatining yomonlashuvi;

 tijorat bankida kreditlar berishga doir etarli tahlil va tekshiruvlarning o’zgarishi yoki mavjud emasligi;  tijorat banki shu tarmoq va sohaga berilgan kreditlar bo’yicha amalda zararlar ko’rganligi;  yirik aktivlarning to’planishi;  nomaqbul iqtisodiy yo’nalish va sharoitlar, xususan, qarzdorlarning bir yoki bir necha sanoat tarmoqlari yoki ma’muriy-hududiy birlikda katta miqdorda to’planishi;  tijorat banki tomonidan taqdim etilgan hisobotni tahlil qilish yoki Markaziy bank tomonidan o’tkazilgan inspektsiya tekshirishlari natijasida aniqlangan qarzdorning yoxud tijorat bankining moliyaviy ahvoliga taalluqli boshqa holatlar. Bunda Markaziy bank mazkur Nizom talablarida belgilangan miqdorda zaxiralarni qayta ko’rib chiqishni va (yoki) qo’shimcha zaxiralar shakllantirishni talab qilishi mumkin. Zaxiralarga ajratmalar tegishli “Ko’rilishi mumkin bo’lgan zararlarni baholash” hisobvarag’ini debetlash hamda tegishli “Aktivlar va lizing bo’yicha ko’rilishi mumkin bo’lgan zararlarni qoplash zaxirasi” hisobvarag’ini kreditlash orqali amalga oshiriladi. Zaxiralar etarli bo’lmagan hollarda, tijorat banki tomonidan zaxiralarga qo’shimcha ajratmalar zaxiralarning etishmovchiligi aniqlangan davrda amalga oshirilishi zarur. Agar tijorat banki aktivlari portfeli tahlil qilinganidan keyin uning zaxiralari talab qilinganidan ortiq bo’lsa, u holda tijorat banki tegishli “Aktivlar va lizing bo’yicha ko’rilishi mumkin bo’lgan zararlarni qoplash zaxirasi” hisobvarag’ini debetlashi va tegishli “Ko’rilishi mumkin bo’lgan zararlarni baholash” hisobvarag’ini kreditlashi lozim. Tijorat banki zaxiralarning etarli darajada bo’lishini ta’minlash uchun to’liq javobgarlik tijorat banki Kengashi va Boshqaruviga yuklatiladi.

“Umidsiz” aktivlar bo’yicha zaxiralar hisobidan qoplash to’g’risidagi qaror tijorat banki Boshqaruvi tomonidan qabul qilinib, bu haqda tijorat banki Kengashiga 3 ish kuni ichida axborot beriladi. Tegishli “Aktivlar va lizing bo’yicha ko’rilishi mumkin bo’lgan zararlarni qoplash zaxirasi” hisobvarag’idan qoplangan “umidsiz” aktivlarning hisobi balansning “Ko’zda tutilmagan holatlar” hisobvarag’ida yuritiladi. Bunda quyidagi buxgalteriya o’tkazmalari amalga oshiriladi: Debet: tegishli “Aktivlar va lizing bo’yicha ko’rilishi mumkin bo’lgan zararlarni qoplash zaxirasi” hisobvarag’i; Kredit: tegishli aktiv hisobvarag’i; Debet: 95413 — “Hisobdan chiqarilgan kreditlar va lizinglar” hisobvarag’i; Kredit: 96397 — “Boshqa ko’zda tutilmagan holatlar hisobvaraqlari bo’yicha kontr-hisobvaraq” hisobvarag’i. Ehtimoliy yo’qotishlarni qoplash zaxira mablag’lari etishmagan taqdirda, tegishli “Ko’rilishi mumkin bo’lgan zararlarni baholash” hisobvarag’idan “Aktivlar va lizing bo’yicha ko’rilishi mumkin bo’lgan zararlarni qoplash zaxirasi” kontr-aktiv hisobvarag’iga qo’shimcha ajratmalar qilinishi kerak. O’tkazilayotgan aktiv bo’yicha olinadigan foizlarni hisobga olish shaxsiy hisobvarag’i ham bir vaqtning o’zida ushbu aktiv bo’yicha “Foizli daromadlar” hisobvaraqlarini debetlash va “Aktivlar bo’yicha olinishi lozim bo’lgan hisoblangan foizlar” hisobvaraqlarini kreditlash yo’li bilan yopilishi kerak “Umidsiz” aktivlar va ular bo’yicha hisoblab yozilgan foizlarning balans hisobvaraqlaridan “Ko’zda tutilmagan holatlar” hisobvarag’iga o’tkazish ushbu aktiv bo’yicha qarzlar hamda ular bo’yicha foizlarning bekor qilinishini bildirmaydi. Shuning uchun ushbu qarz, shuningdek u bo’yicha foizlar balansdan tashqari moddalarda ular bu hisobvaraqlarga o’tkazilgan paytdan boshlab besh yildan kam bo’lmagan muddat mobaynida aks ettirilishi lozim. Tijorat banki qonun hujjatlariga muvofiq mazkur aktiv bo’yicha asosiy qarz summasi va foizlarni undirish yuzasidan barcha

chora-tadbirlarni qo’llashi zarur. Tijorat banki qarzdor (emitent) majburiyatining to’liq summasini to’g’ri aks ettirish uchun mazkur aktivga foizlar hisoblab yozishni uni balansdan tashqari moddalarga o’tkazgandan keyin ham davom ettiradi, qonun hujjatlarida belgilangan tartibda qarzdor va kafilning majburiyatlari bekor bo’ladigan holatlar bundan mustasno. Bunda tijorat banki muntazam ravishda, bir oyda kamida bir marta qarzdorga balansdan tashqari moddalardagi qoldiqlarga mos keladigan asosiy qarz va hisoblangan foizlar bo’yicha muddati o’tgan qarzning mavjudligini ma’lum qilgan holda kredit bo’yicha qarzni qoplash va u bo’yicha hisoblangan foizlarni to’lash talab qilingan da’vo xatini, balansdan tashqari moddalardan ko’chirma ilova qilingan holda, qarzdor yoki uning huquqiy vorisiga (tugatilish jarayonida bo’lsa, tugatish komissiyasiga) yuborishi lozim. Ushbu da’vo xatlarini olmaslik qarzdorni qarzini qaytarish majburiyatidan ozod etmaydi. Da’vo xati va hisobvaraqdan ko’chirma tijorat bankining muddati o’tgan asosiy qarzni va hisoblangan foizlarni undirib olish bo’yicha sud organlariga murojaat etishi uchun asos bo’ladi. Ichki audit xizmati va tijorat banki Boshqaruvi har chorakda balansdan tashqari moddalariga o’tkazilgan “umidsiz” aktivlarni undirish bo’yicha qo’llanayotgan chora-tadbirlar haqida tijorat banki Kengashiga yozma ravishda ma’lumot berishlari shart. Tijorat banki Kengashi moliyaviy yil yakuni bo’yicha bank aktsiyadorlarining yillik umumiy yig’ilishi kun tartibiga bankning “umidsiz” aktivlarini undirish bo’yicha qo’llangan chora-tadbirlar haqidagi masalani kiritadi. Agar qarzdor ilgari ehtimoliy yo’qotishlarni qoplash uchun zaxira qilingan aktiv bo’yicha to’lovni amalga oshirsa va qarz tijorat bankining balans hisobvaraqlaridan balansdan tashqari moddalariga o’tkazilmagan bo’lsa, u holda tegishli “Aktivlar va lizing bo’yicha ko’rilishi mumkin bo’lgan zararlarni qoplash zaxirasi” hisobvarag’i debetlanadi va tegishli “Ko’rilishi mumkin bo’lgan zararlarni baholash” hisobvarag’i (agar zaxira joriy yilda yaratilgan bo’lsa) yoki “Hisobdan chiqarilgan mablag’larniig qaytarilishi” hisobvarag’i (agar zaxira o’tgan yillarda yaratilgan bo’lsa) kreditlanadi.

Agar qarzdor aktiv “Ko’zda tutilmagan holatlar” hisobvarag’iga o’tkazilganidan keyin u bo’yicha to’lovni amalga oshirsa, u holda tijorat banki tomonidan ushbu qarzdorning hisobvarag’i yoki kassa hisobvarag’i debetlanadi va tegishli “Aktivlar va lizing bo’yicha ko’rilishi mumkin bo’lgan zararlarni qoplash zaxirasi” hisobvarag’i kreditlanadi hamda tegishli “Aktivlar va lizing bo’yicha ko’rilishi mumkin bo’lgan zararlarni qoplash zaxirasi” hisobvarag’i debetlanadi va tegishli “Ko’rilishi mumkin bo’lgan zararlarni baholash” hisobvarag’i (agar zaxira joriy yilda yaratilgan bo’lsa) yoki “Hisobdan chiqarilgan mablag’larning qaytarilishi” hisobvarag’i (agar zaxira o’tgan yillarda yaratilgan bo’lsa) kreditlanadi, shu bilan bir vaqtning o’zida, 96397 — “Boshqa ko’zda tutilmagan holatlar hisobvaraqlari bo’yicha kontr-hisobvaraq” hisobvarag’i debetlanadi va 95413 — “Hisobdan chiqarilgan kreditlar va lizinglar” hisobvarag’i kreditlanadi. Mazkur qoidalarning joriy qilinishi tijorat banklari aktivlar sifatining yanada oshishiga, muammoli kreditlarni paydo bo’lishini dastlabki vaqtlarda aniqlashtirishga imkoniyatlarni yaratadi, pirovardida tijorat banklarining omonatchilari va kreditorlarining manfaatlarini yanada himoya qilinishini ta’minlaydi. Respublika tijorat banklarida muammoli aktivlar va ularga zaxira tashkil etishni amaldagi holati tahlili Ma’lumki, iqtisodiy taraqqiyot jamiyat hayotining asosi va umuminsoniy faoliyat hisoblangan ishlab chiqarish va uning shaxsiy insoniy omiliga xizmat qiluvchi infratuzilma tizimining o’zaro bog’langan va uzviylikda harakatlanishi lozim bo’lgan sub’ektlari faoliyatiga bog’liq. Amaliyotda bu uzviylik mahsulot ishlab chiqarish, xizmatlar ko’rsatish va mablag’lar aylanishi jarayonlarida vaqtlar o’rtasidagi tafovut tufayli buzilishi kuzatiladi. Uzviylik ta’minlanishi uchun faoliyatni qo’shimcha moliyalash zaruriyati yuzaga keladi. Bu zaruriyat yuqorida ta’kidlab o’tganimizdek, asosan infratuzilmaning kredit – hisob amaliyotlarini amalga oshirishga ixtisoslashtirilgan soha tizimi sub’ektlari vositasida amalga oshirilgan kredit munosabatlari bilan tartibga solinadi.

Mamlakatimiz Prezidenti ta’kidlab o’tganidek, - “Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda bank tizimi amalda lokomotiv vazifasini bajarishi, xo’jalik yurituvchi barcha sub’ektlarni o’z ishlarini qayta tashkil etishga, bozor mexanizmlarini dadil va jadal egallashga da’vat etuvchi omil bo’lishi darkor ” 2 ekan, o’zaro uzviy va bog’likda harakatlanishi zaruriy shartlardan bo’lgan ishlab chiqarish va infratuzilmaning bank tizimi sub’ektlari faoliyatida kredit munosabatlari qay darajada samarali yakunlanayotganligiga bog’liq. Aynan shuning uchun ham, fikrimizcha, infratuzilmaning bank tizimi faoliyatida kredit amaliyotlarining sifati va samaradorligi masalalariga alohida e’tibor qaratish lozim. Chunki, kredit amaliyotlari infratuzilmaning bank tizimi faoliyatidagi daromadlilikning eng asosiy manbasi bo’lish bilan bir qatorda, bank faoliyatiga va ular faoliyati orqali jamiyat iqtisodiyotiga salbiy ta’siri yuqori bo’lgan xizmat turi bo’lib ham hisoblanadi. Bozor munosabatlariga o’tgunga qadar bo’lgan davrda moliya-kredit munosabatlariga xizmat qiluvchi faoliyat hisoblangan banklar va ular faoliyatidagi kreditlash asosan markazdan turib boshqarilish asosida amalga oshirilganligi tufayli, mablag’larni jalb etish, ularni foyda keladigan qilib pulga muhtoj xo’jalik sub’ektlariga berish, qarzni o’z vaqtida qaytishini ta’minlovchi chora - tadbirlar ko’rish kabi masalalarda bank xodimlarining boshlari og’rimagan. Mamlakatimizda farovon hayot sari qo’yilgan qadam, ya’ni pulga asoslangan bozor iqtisodiyotiga o’tish yo’lida bank tizimida olib borilgan islohotlar natijasida bu masalalar banklarning kundalik faoliyatiga aylanib qoldi. Chunki, jalb qilingan mablag’lar uchun banklar tomonidan badal to’lanar ekan, bu mablag’lardan nafaqat daromad olish, balki kredit samaradorligiga erishgan holda mablag’larni qarzdorlardan o’z vaqtida qaytarib olish chora – tadbirlarini ko’rishlari lozim, aks holda banklarda daromadlilikka salbiy ta’sir etuvchi holatlar kelib chiqib, banklarning omonatchilar, mulkdorlar, mijozlar hamda kreditorlar oldidagi majburiyatini bajara-olmay banklararo raqobatda o’z mavqeini yo’qotib qo’yish xavfi kelib chiqadi. Bunday xavf, xalqaro moliyaviy munosabatlarga 2 И.Каримов. Банк тизими, пул муомаласи, кредит, инвестиция ва молиявий баркарорлик тугрисида. Т.: “Ўзбекистон” Нашриёт-матбаа ижодий уйи. 2005й. 386 б.

kirishgan mamla-katlar iqtisodiyotiga salbiy ta’sir etuvchi global muammoni keltirib chiqaruvchi asosiy sabablardan biri ekanligini ayni paytda dunyoning eng ilg’or mamlakatlari iqtisodiyotida yuzaga kelgan xalqaro moliyaviy inqiroz ham ko’rsatib turibdi. Banklar, o’z majburiyatlarini lozim darajada bajarishlari hamda banklararo raqobatdagi mavqeini saqlash uchun faoliyati davomida omonatchilar va aktsiyadorlar manfaatini ko’zlagan holda amaldagi qonun va me’yoriy hujjat qoidalari asosida ish yuritishlari va sifatli xizmat ko’rsatish orqali doimo daromad miqdorini orttirib borishlari lozim. Ma’lumki, kredit amaliyotlaridan olingan foizli daromadlar bank jami daromadining salmoqli hissasini tashkil etadi. Bank daromadining bu manbai kreditlash jarayonining qay darajada sifatli olib borilishiga bog’liq. Aynan shuning uchun ham, fikrimizcha, banklarda kredit munosabatlari yuzaga kelgan taqdirda tahlillarga asoslanib oqilona boshqaruv qarorini qabul qilish bank faoliyatida muhim rol o’ynaydi. Chunki, kredit amaliyotlaridan olingan daromadlar tijorat banklari jami daromadi tarkibida foizli daromad sifatida salmoqli hissa qo’shuvchi xizmat turi bo’lish bilan bir qatorda, bank daromadliligiga salbiy ta’sir etish doirasi yuqori bo’lgan amaliyot hamdir. Tijorat banklarida muammoli aktivlarni boshqarish faoliyatini takomillashtirish yo’llari masalalariga doir ilmiy asoslangan amaliy takliflar ishlab chiqishda, fikrimizcha, kredit samaradorligi ko’rsatkichlarini, jumladan, bank aktivlarining jamiyat iqtisodiyotidagi rolini baholash va kredit mablag’larining mamlakat YaIM dagi ulushlari dinamikasini tahlil qilib chiqishimiz, shuningdek banklarning kreditlash faoliyatida yuzaga kelib, kredit munosabatlari samaradorligiga salbiy ta’sir etayotgan omillarni aniqlash va ulardan muhofazalanish yoxud ularning kredit munosabatlariga bo’lgan salbiy ta’sirini kamaytirishga qaratilgan ilmiy asoslangan amaliy takliflar ishlab chiqish uchun eng avvalo banklarning moliyaviy hisobot ko’rsatkichlari misolida omilli tahlil etish maqsadga muvofiq degan fikrga keldik.

N.F.Karimovning fikrimizcha, risk natijasida ko’riladigan zararlarni qoplash manbalarini ichki va tashqi manbalarga bo’lish mumkin. Risklarni qoplashning asosiy ichki manbalari quyidagilardir: 1. bankning o’z kapitali 2. kredit risklarni qoplash uchun Markaziy bankdagi rezerv hisoblari. Shuni ham aytib o’tish kerakki, kreditning kaytmaganligidan yuzaga kelgan zararlarni qoplash uchun rezervlar hajmini belgilash kiyin masaladir. Professor Sh.Z.Abdullaevaning ta’kidlashicha esa ishonchsiz kreditlarni qoplash uchun zarur bo’lgan rezerv fondlarini tashkil etish juda muhimdir, aks holda riskli kreditlarning yuqori darajasi bankning o’z mablag’larining ma’lum qismini yo’qotishga xavf tug’diradi. Bu esa o’z navbatida bankning to’lovga noqobilligiga olib keladi. Ba’zi hollarda banklar bo’yicha kredit qo’yilmalarining o’sish sur’atining pasayishi bir vaqtning o’zida kredit risklarining kelajakda pasayishi yoki barqarorlashuviga olib kelishi mumkin. Kreditlar bo’yicha zararlarni qoplash uchun tashkil qilinadigan rezervlar(zaxiralar) fondlari kredit risklarining o’ziga xos himoyachisi bo’lib xizmat qiladi 3 . Muammoli kreditlar kelib chiqishiga ta’sir etuvchi omillarni ikki guruhga ajratishimiz mumkin: 1. Ichki omillar: - ta’minot etishmasligi - Ssuda buyurtmasini o’rganishda axborotni noto’g’ri baholash -Operatsiya nazoratining zaifligi, hamda dastlabki ogohlantiruvchi belgilarni o’z vaqtida aniqlanmaslik va ular yuzasidan tegishli choralar ko’rmaslik - Garov ta’minoti sifatining pastligi - Shartnomada ko’rsatilgan ta’minotni olish imkoniyati yo’qligi 2. Tashqi omillar: - Kompaniyaning bankrot bo’lish - Kreditorlarni qarzni qaytarishni talab qilishi 3 Абдуллаева Ш.З. Банк рисклари ва кредитлаш. Т.: Молия, 2002. 187 б.

- Kompaniyaning bozorda o’z o’rnini yo’qotishi va ichki ijtimoiy muammolar - O’g’irlik, muttahamlik Quyidagi jadvalda banklar tomonidan iqtisodiyot sube’ktlariga berilgan kreditlarning tarkibi va ularning tarkibida muddati o’tgan kreditlar salmog’i ko’rsatib o’tilgan. 2-jadval. Mamlakatimiz tijorat banklarida muddati o’tgan kreditlar tarkibi dinamikasi 4 (1 yanvar holatiga) Ko’rsatkichl ar 2015 y 2016 y mln. so’m. kredit ga nisbat an % da aktiv ga nisbat an % da mln. so’m. kredit ga nisbat an % da aktivg a nisbat an % da 1. Kredit portfeli jami 24122 131 100,0 0 62,34 % 29 693 208 100,0 0 60,34 shundan: - muddati o’tgan qarzdorlik 65515 5 2,72% 1,69% 827 997 2,79 1,68 2.Nomoliyavi y tashkilotlarga berilgan kreditlar 19 046 816 1,69% 49,22 % 1 23 119 377 77,86 % 46,98 % shundan: - muddati o’tgan qarzdorlik 645 071 2,67% 1,67% 811 360 2,73 1,65 3. Boshqa banklarga berilgan kreditlar - 0,00 0,00 564 0,00 0,00 shundan: - muddati o’tgan qarzdorlik - 0,00 0,00 - 0,00 0,00 4. Davlat 0,00 0,00 0,00 5399 0,02 0,01 4 “Ahbor-Reyting” агентлиги маълумотлари.2016 йил февраль.

tashkilotlariga berilgan kreditlar shundan: - muddati o’tgan qarzdorlik - 0,00 0,00 258 0,00 0,00 5. Jismoniy shaxslarga berilgan 5 075 315 21,04 % 13,12 % 6 567 869 22,12 % 13,35 % shundankreditl ar: - muddati o’tgan qarzdorlik 10 084 0,04 0,03 1008 4 0,04 0,03 Jadval ma’lumotlarini tahlil qiladigan bo’lsak, mamlakatimiz tijorat banklari tomonidan turli xil sohalarga kreditlar ajratilgan. Shundan 2015 yilda muddati o’tgan kreditlar taqdim etilgan kreditlar tarkibida jami kreditlarga nisbatan 2,72 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2016 yilda 2,79 foizni tashkil etib, o’tgan yilga nisbatan 0,07f.p.ga oshgan. Bu banklarimizning kreditlash amaliyotida ayrim muammolar borligini ko’rsatadi. 3-jadval 5 . Bank aktivlari bo’yicha tashkil etilgan zahira to’g’risida solishtirma MA’LUMOT (mln. So’m) № Bank nomi 01.01.2015 yil holatiga 01.01.2016 yil holatiga 1 Sanoatqurilish bank 157 225 193 018 2 Milliy bank 151 251 170 440 3 Asaka bank 105 301 89 001 4 Ipak Yo’li bank 23 967 35 743 5 Тижорат банклари йиллик ҳисобот маълумотлари

5 Hamkor bank 16 982 25 770 6 Ipoteka bank 22 626 19 674 7 Qishloq qurilish bank 9 008 17 371 8 Aziya Alyans bank 12 167 9 751 9 Trastbank 56 198 6 965 1 0 Agrobank 6 316 5 889 1 1 Xalq banki 9 278 5 296 1 2 KDB Bank Uzbekistan 1 609 2 200 1 3 Turon bank 2 044 2 130 1 4 Kapital bank 9 801 2 105 1 5 Savdogar bank 1 176 2 045 1 6 UT bank 194 250 1 7 Aloqabank 2 215 206 1 8 Mikrokredit bank 989 185 1 9 Turkiston bank 234 50 2 0 Orient-finans bank 10 46 2 1 Invest Finans Bank 522 35

2 2 Ravnaq bank 26 10 2 3 Universal bank 5 8 2 4 Caderat - 8 2 5 Hi-tech bank 57 6 2 6 Davr bank 75 - Jadval ma’lumotini tahlil qiladigan bo’lsak, bank aktivlari bo’yicha tashkil etilgan zaxiralar tarkibida Sanoatqurilish bank, Milliy bank, Asaka banklarda tashkil etilgan zaxiralar miqdori anchagina yuqori. Agar banklar kesimida ajratilgan zaxiralarning dinamikasini tahlil qiladigan bo’lsak, o’tgan yilga nisbatan Orient-finans bank 460,0%, Qishloq qurilish bank 192,8%, Universal bank 160,0%, Savdogar bank 173,9%, Hamkor bank 151,7%, Ipak Yo’li bank 149,1% ga zaxira ajratmalarining miqdori o’sganligini ko’rish mumkin. Buni shu bilan izohlash mumkinki, ushbu banklarda muammoli kreditlar tasnifiga tushi qolayotgan kreditlar miqdori yuqori. Bu o’z navbatida bankda kredit siyosati yaxshi ishlab chiqilmaganligidan yoki o’ng rioya qilinmayotganligidan dalolatdir. Prezidentimiz I.A.Karimovning “Qarz olish oson, bu hammamizga ma’lum, lekin uni bir kun kelib to’lash ham kerak” 6 , “…qarz olishdan oldin uzishni o’ylash kerak...”, degan fikrlari muhimdir. 7 4-jadval 8 AT “Asaka” bank kredit portfelini tasniflanishi (01.01.2016 yil holatiga, mln.so’mda) Nomlani shi Umu miy summa Stand art Substand art qoniqar siz Shubx ali Umi dsi z 6 Каримов И.А. Банк тизими, пул муомаласи, кредит, инвестиция ва молиявий барқарорлик тўғрисида/ Тузувчи Муллажонов Ф.М.- Тошкент, 2011. 558-б. 7 Каримов И.А. Банк тизими, пул муомаласи, кредит, инвестиция ва молиявий барқарорлик тўғрисида/ Тузувчи Муллажонов Ф.М.- Тошкент, 2011. 558-б. 8 АТ “Асака” банк ҳисобот маълумотлари асосида тузилди.

Sanoat 1 966 590 1 824 622 81 096 3 388 54 093 3 391 Qishloq xo’jaligi 187 862 139 476 45 368 99 2 744 176 Transport va aloqa 26 362 26 184 75 27 76 0 Qurilish 231 246 230 783 0 0 89 373 Savdo va umumiy xizmat ko’rsatish 289 317 277 487 436 900 10 423 70 Moddiy- texnik ta’minot 70 528 70 528 0 0 0 0 Kommuna l xizmatla 58 051 48 436 561 8 983 5 67 Boshqalar 593 020 515 386 69 407 2 136 905 5 186 Jami 3 422 975 3 132 901 196 943 15 533 68 336 9 263 Asaka bankning aktivlari sifatini tahlil qiladigan bo’lsak, bankda qurilish va moddiy-texnik ta’minot tarmog’idan tashqari barcha tarmoqlarda aktivlar tarkibida ma’lum miqdrdagi tasniflangan aktivlarni ko’rishimiz mumkin. Sanoat sohasiga berilgan kreditlarning tarkibida shubhali kreditlar boshqalarga nisbatan yuqori ko’rsatkichga ega. 2015 yilda bankdagi muammoli kreditlar jami kreditlarning 2,7 foizini tashkil etgan. Jahon amaliyotida bu ko’rsatkichning me’yoriy chegarasi 5% qilib belgilangan. 5-jadval. AT “Asaka” bankda aktivlar bo’yicha ajratilgan zaxiralar to’g’risida ma’lumot (01.01.2016 yil holatiga, mln.so’mda) 9 Jami substandart qoniqarsiz shubx Umid 9 АТ “Асака” банк ҳисобот маълумотлари асосида тузилди.

ali siz 67107 19 721 3 885 34 173 9 328 Jamiga nisbatan (%da) 29,4 5,8 50,9 13,9 Asaka bankda kredit portfeli hajmi yil sayin oshib borganligini ko’rishimiz mumkin. Shu bilan birga kreditlarning sifat darajasi ham o’zgarib borgan. Ayniqsa, 2015 yilda shubhali kreditlar keskin oshib ketgan, 2015 yilda tashkil etilgan zaxiralarning katta qismi, 50, % i ushbu kreditga to’g’ri kelmoqda. Ushbu holat yuzasidan bank zudlik bilan muammoli kreditlarni kamaytirish bo’yicha ishlarni amalga oshirish talab etiladi. 6-jadval AT “Asaka” bankda aktivlar bo’yicha ajratilgan zaxiralar to’g’risida ma’lumot 10 Yillar Aktivlar Zaxira ajratmasi Jamiga nisbatan 2012 4 267 480,76 33 716,50 0,8 2013 4 640 666,39 72 609,42 1,6 2014 5 382 854,98 44 644,61 0,8 2015 7 183 633,99 71 465,20 1,0 Bank tomonidan aktivlardan ko’riladigan zaxiralarni qoplash uchun ajaratilgan zaxiralar miqdoriga e’tibor qaratadigan bo’lsak, ularning miqdorini yillar kesimida o’sish tendentsiyasiga ega bo’layotganligini ko’rish mumkin. 2012 yilda zaxira ajratmalarining jami aktivlardagi nisbati 0,8 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2013 yilada 2 barobarga oshib,1,6 %ga etgan. 2014- 2015 yilllarda ham ana shunday holatni ko’rish mumkin. Bu holat bank aktivlarining sifati nobarqaror ekanligini, uning kredit portfelida muammmoli aktivlarning oshish tendentsiyasi mavjud ekanligidan dalolat beradi. ChEKI Hamkorbank ATBning aktivlari tarkibida standart kreditlar katta ulushga ega. Bankda shubhali va umidsiz aktivlarning turli xillardagi o’zgarish dinamikasini ko’radigan bo’lsak, ular 2011-2015 yillarda pasayish tendentsiyasi kuzatilganligini ko’rish mumkin bo’ladi. Bankda 2015 yilda shubhali aktivlar 0,66 %ni tashkil etgan bo’lsa, umidsiz aktivlar 0,04 %ga teng bo’lgan. Bu ijobiy holat bo’lib, bankning aktiv opeartsiyalari samaradorligidan dalolat beradi. 10 АТ “Асака” банк ҳисобот маълумотлари асосида тузилди.

O’zbekiston Respublikasida muammoli kreditlar kelib chiqishining asosiy sabablarini quyidagicha turkumlash mumkin: - kredit oluvchining moliyaviy ko’rsatkichlarini, kredit mablag’laridan foydalanish bo’yicha biznes-rejalarini, investitsion loyihalarning texnik-iqtisodiy asoslanishini past darajada tahlil qilinishi; - qarzdorning kredit mablag’laridan foydalanishi ustidan monitoringni sifatsiz olib borilishi, ya’ni qarzdorning moliyaviy holatini yomonlashishi, pul oqimlarining salbiy dinamikasi holatlarida kreditni restrukturizatsiyalash hamda kreditning statusini o’zgartirishni ham qamrab oluvchi choralarni o’z vaqtida ko’rmaslik; - banklar hamda xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatiga turli davlat organlarining aralashuvi; - milliy valyuta devalvatsiyasi, ya’ni xorijiy valyutadagi kreditlar bo’yicha investitsion davr mobaynida ayirboshlash kurslarida ortiqcha farqning paydo bo’lishi. Muammoli kreditlarni bartaraf etish amaliyoti samarali bo’lishi uchun ularning kelib chiqish sabablarini aniqlash, tasniflash muammoli kreditlarni bartaraf etish jarayonining asosiy va dastlabki bosqichlaridan biridir. Kredit faoliyati bankni kredit tashkiloti sifatida shakllantiruvchi faoliyat hisoblanadi. Banklarning xizmat ko’rsatish doirasi qancha kengaymasin, baribir kredit operatsiyalari banklar uchun asosiy daromad manbai bo’lib qolaveradi. Shunday ekan, bank amaliyotida kredit operatsiyalari katta riskni ham keltirib chiqaradi. Chunki daromad qancha katta bo’lsa, risk ham shunchalik katta bo’ladi. Ayniqsa, qaytmaydigan kreditlar miqdorining oshish ehtimoli bank uchun katta zarar havfini keltirib chiqaradi. Shu sababli har bir bank o’z kredit siyosatini aynan mana shunday muammoli kreditlar oldini olish, ular bilan ishlash chora tadbirlariga yo’naltiradi, ya’ni kredit siyosati, kredit operatsiyalarini samarali tashkil etish yo’li bilan muammoli kreditlarni yuzaga kelish xavfini oldini olish maqsadida tashkil etiladi.

Respublikamiz bank amaliyotida so’nggi yillarda berilayotgan kreditlar dinamikasi va ularni qaytarishda yuzaga kelayotgvan qarzdorlik muammosi, uni yuzaga keltirayotgan omillar hamda yuzaga kelgan qarzdorlik bo’yicha tijorat banklarida shakllantirilayotgan zaxiralar holati haqida biroz to’xtalib o’tish lozim, albatta, .So’nggi yillarda kreditning iqtisodiyotdagi o’rni va roligina emas, balki kredit munosabatlarini tashkil etish jarayoni ham sifat jihatidan ancha o’zgardi. Huquqiy va jismoniy shaxslarni kreditlash funktsiyasini endi faoliyatning asosiy maqsadi foyda olish bilan bog’liq bo’lgan o’ziga xos tadbirkorlik tuzilmalari rolini bajaruvchi tijorat banklarining o’zlari amalga oshiradilar. Kreditlashning asosiy manbai banklarning o’z mablag’lari hisobiga emas, balki ma’lum vaqt o’tishi bilan foydalanganlik uchun, odatda ma’lum foiz to’lovi bilan qaytarilishi kerak bo’lgan xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning, aholining va davlatning vaqtincha bo’sh pul mablag’larini jalb oriali orqali shakllanadi. Bu mablag’larni omonatchilarga to’liq hajmda va belgilangan muddatlarda qaytarib berish uchun tijorat banklari o’zlari, avvalambor, berilgan kreditlarni o’z vaqtida qaytishini tam’inlashi zarur. Aynan mana shu muammo bugungi kunda respublikamiz bank tizimi oldida echilishi kerak bo’lgan eng dolzarb masalalardan biri bo’lib turibdi.

Адабиётлар : 1. Финансы Подредакцией В.М. Родиновой. М.: Финансы и статистика, 1995. 2. Д. Шим и Д. Сигел. Финансовый менеджмент. М.,1996. 3. Д. Шим и Д. Сигел. Методы управления стоимостью и анализа затрат. М., 1995. 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожлантиришни рағбатлантиришга оид қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, (1997. 31 январь). Солиқ ва божхона хабарлари, 1997 й. 6 - 12 январ. 7 - сон. 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Банк тизимини янада эркинлаштириш ва ислоҳ қилиш борасидаги чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, Халқ сўзи. 2000 й. 21 март. 6. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Тадбиркорлик субъектларини давлат рўйхатидан ўтказиш ва ҳисобга қўйиш тизимини такомиллаштириш тўғрисида"ги қарори. Тошкент оқшоми. 2001 й. 24 август. 99 - сон. 7. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг "Кичик корхоналар, деҳқон ва фермер хўжаликларини маблағ билан таъминлаш, моддий - техник таъминлаш, уларга божхона имтиёзлари бериш, банк хизматлари ва бошқа хизматлар кўрсатиш бўйича қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги қарори. (2001. 10 сентябрь). Мулкдор, 2001 й. 14 - 20 сентябр. 37 - сон.

O'xshashlar

Bank kreditlarini tasniflash zaxiralar tashkil etish tartibi

Bank xatarlaridan himoyalanishni tashkil etish

Bank sirini himoyalashni tashkil etish

Qayta sug'urta tashkil etish tartibi

Bank muassasalarida moliyaviy nazoratni tashkil etish