Bank kreditlarini tasniflash zaxiralar tashkil etish tartibi - Iqtisodiyot - Referatlar

Bank kreditlarini tasniflash zaxiralar tashkil etish tartibi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

97 KB

Ko'chirib olish

Bank kreditlarini tasniflash zaxiralar tashkil etish tartibi Reja: 1. Tijorat banklari kerditlarini tasniflashning iqtisodiy mohiyati va ob’ektiv zarurligi 2. Tijorat banklarida kreditlarni tasniflashning iqtisodiy-huquqiy asoslari

Tijorat banklari aktivlarini tasniflashning iqtisodiy mohiyati va ob’ektiv zarurligi Bozor iqtisodiyoti sharoitida tijorat banklarining asosiy maqsadi yuqori daromad olishga qaratilgandir. Buning uchun esa bank moliyaviy jihatdan barqaror bo’lishi, doimiy va muntazam daromad manbaiga ega bo’lishi talab etiladi. Bankning asosiy daromadi bu bevosita aktiv operatsiyalardan shakllanadi. Aktiv operatsiyalarning ichida ssuda(kredit) operatsiyalari asosiy o’rinni egallaydi. Bu shundan dalolat beradiki, kredit operatsiyalarining qay darajada tashkil etilganligi va holati bevosita bank aktiv operatsiyalari, qolaversa, bankning faoliyatini belgilab beruvchi muhim omildir. Bank aktivlarini doimiy tarzda nazorat qilib borish, muammoli aktivlarni o’z vaqtida aniqlash va ular bo’yicha tegishli choralar ko’rish har doim ham dolzarb masala hisoblanadi. Aktivlarni samarali tashkil etish va boshqarishda ularni tasniflash alohida ahamiyatga ega. Tasnif, (arabcha saralash, tartibga solish) klassifikatsiya – ilm yoki inson faoliyatining biror sohasiga oid o’zaro bir xil tushunchalar. Tasnif har bir fanga xos muhim mantiqiy amal bo’lib, uning vositasida shu fan doirasida to’plangan bilimlar qat’iy tartibga solinadi. Tasniflash-davr o’tishi bilan o’rganilayotgan ob’ekt haqidagi bilimlarimizning rivojlanishiga mos ravishda takomillashtirib, tuzatilib, rivojlantirib boriladi. Tasniflash har bir tushunchaning tafakkur tizimidagi o’rnini aniqlab beradi. Tasniflash natijasida hosil bo’lgan bilim predmetning asosiy xususiyatlari hamda ular o’rtasidagi munosabatlarni aniqlashga imkon yaratadi va bu bilimlar tartibga solingan hisoblanadi 1 . Bank aktivlari tasniflanishini to’g’ri yo’lga qo’yish, uni doimiy nazorat qilib borish, bank tizimida bo’layotgan o’zgarishlar moslashtirish, tasniflash mezonlarini ishlab chiqish banklar samarali faoliyatining garovidir. Bank aktivlari tasniflanganda muammoli aktivlarni oldini olish va kamaytirish choralari ko’riladi. Shunday usullardan biri ssudalar (aktivlar) bo’yicha mumkin bo’lgan yo’qotishlar uchun zaxiralarni tashkil etish hisoblanadi. 1 Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. 8-том. Т., 2002 йил, 293 б.

Kredit xatarining bank faoliyatiga ta’siri natijasi o’laroq ssudalar bo’yicha ehtimoldagi zararni qoplash uchun zaxiralar yaratish zarurati yuzaga keladi. Mazkur zaxira banklarning moliyaviy faoliyati uchun barqaror sharoit yaratilishini ta’minlaydi va ssudalar bo’yicha ko’rilgan zarar hisobdan o’chirilishi munosabati bilan qiymat tebranishini chetlab o’tish imkonini beradi. Ssudalar bo’yicha ehtimoldagi zararni qoplash uchun zaxira bank xarajatlariga kiritiladigan ajratmalar hisobidan shakllantiriladi va undan asosiy qarz bo’yicha qarzdorlar to’lamagan ssuda qarzini to’lash uchungina foydalaniladi. Shunday qilib, banklar tomonidan ssudalar bo’yicha ehtimoldagi zararni qoplash uchun zaxiralar yaratilishi bank ajratgan kreditning bir qismi qaytarilmasligi oqibatida to’satdan zarar ko’rish omilini istisno qilish (sug’urtalash) bo’yicha samarali metod hisoblanadi, biroq zaxira hisobidan to’lanishi kerak bo’lgan zarar hajmini belgilovchi kredit xatari miqdorini o’ta aniq belgilashni talab etadi. Ssudalar bo’yicha mumkin bo’lgan yo’qotishlar uchun zaxiralarni tashkil etish muammolari birinchi navbatda kredit risklari bilan bog’liq, chunki bank amaliyotida aksar hollarda banklarning bankrot deb e’lon qilinishiga “yomon” kreditlar sabab bo’ladi. Kredit xavfi (riski)ning iqtisodiy mohiyati ko’rilayotgan mavzuning boshlang’ich nuqtasi hisoblanadi. Kredit riskining mohiyatini tushunmasdan turib zaxiralarning ma’nosi va ahamiyatini aniqlab olish qiyin. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “Tijorat banklarining bank tavakkalchiliklarini boshqarishiga nisbatan qo’yiladigan talablar to’g’risida” Nizomga asosan, kredit tavakkalchiligi - qarzdorning shartnomada belgilangan shartlar bo’yicha bank oldidagi o’z moliyaviy majburiyatlarini qisman yoki to’liq bajara olmasligi natijasida bankda yuzaga keladigan moliyaviy yo’qotish bilan bog’liq tavakkalchilik 2 , deb ta’riflanadi. Yuqoridagi ko’rsatmada aytib o’tilgan kredit riski kredit shartnomasida belgilangan muddatgacha bo’lgan davr bilan chegaralanadi. Kredit riski (xatari) shartnoma muddati kechiktirilgandan so’ng 2 Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг “Тижорат банкларининг банк таваккалчиликларини бошқаришига нисбатан қўйиладиган талаблар тўғрисида” Низом (Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 2011 йил 25 майда 2229-сон билан рўйхатга олинган Ўзбекистон Республикаси Марказий банки Бошқарувининг 2011 йил 7 майдаги 14/2-сон қарори)

ishga tushadi, u bankning inqiroziga yoki unga davomiy ta’sir o’tkazilishiga sabab bo’ladi. Bazel Qo’mitasi esa kredit riski haqida batafsilroq aytib o’tadi: “Alohida qarz oluvchi bilan bog’liq risk ko’lami qarz oluvchiga berilayotgan barcha kredit instrumentlari, shuningdek balansda o’z aksini topgan kreditlar, avanslar, overdraftlar, u egalik qilayotgan qimmatli qog’ozlar, qarz oluvchining bevosita va bilvosita majburiyatlari, uning barobarida balansda ko’rsatilmagan majburiyatlar, anderrayting, indossamentlar, joylashtirilgan mablag’lar, berilgan hujjatli akkredetivlar, shartnomaviy majburiyatlarni bajarish kafolatlari va boshqa shartli majburiyatlarni o’z ichiga oladi. Foiz stavkalari va valyuta shartnomalari bilan bog’liq bo’lgan bank risklari ham ushbu toifaga kiritilishi lozim”. Ushbu ta’rifning asosi kredit riski amal qiladigan sanab o’tilgan ob’ektlar, ya’ni kredit vositalari, avanslar, foiz stavkalari, valyuta shartnomalari va hk.lar bilan aniqlanadi. Kredit riski mohiyati, uning iqtisodiy tabiati, kredit riski yuz beradigan kredit munosabatlari yuqoridagi ta’rifga kiritilmaganini ham aytib o’tish joiz. N.F.Karimovning fikriga ko’ra, kredit riski bank boshqaruv organlarining moliyaviy boshqaruv qarorlarini qabul qilish bilan bog’liq bo’lgan riskdir. Moliyaviy (kredit) risk-bu firma tomonidan investorlarning firma faoliyatiga jalb qilingan, ya’ni qarzga berilgan mablag’larni qaytarish shartlarining bajarilmasligi ehtimolidir. Professor Sh.Z.Abdullaevaning ta’riflashicha, kredit riski deb, qarz oluvchi tomonidan kredit shartnomasi shartlarining bajarilmasligi, ya’ni kredit summasining (qisman yoki to’liq) va u bo’yicha foizlarning shartnomada ko’rsatilgan muddatlarda to’lanmasligi tushuniladi. Bizning nuqtai nazarga ko’ra kredit riskini tasodifiy hodisa tufayli ssudalar(aktivlar)ni hisobga olgan holda ularning foizlari, bank tomonidan berilgan kafolatlar va kafilliklar ko’rinishidagi bo’lgan aktivlarning barchasi yoki bir qismining yo’qotilish ehtimolligidir, deb tasavvur qilish mumkin. Bank faoliyatidagi zaxiralar uning ishonchliligini ta’minlaydi.

Fanda zaxira tushunchasi (fr. reserve g’amlab qo’yilgan narsa, lot. reservare – g’amlamoq, saqlamoq) etarlicha keng foydalaniladi va u o’zining mohiyatiga ko’ra “Zaxira-ehtiyot qilib saqlangan narsalar (oziq-ovqat, pul, buyum, qurolaslaha va b.) 3 yoki “zarurat tug’ilganida ishlatish uchun g’amlab qo’yilgan biror narsa; zarur yangi materiallar, kuchlar olinadigan manba” 4 ni bildiradi. Bunda turli predmetli sohalarda ushbu tushuncha inson faoliyatining u yoki bu sohasining o’zi xos tomonini aks ettiradi. Xususan, ishlab chiqarishda zaxiralar rivojlanish rejalarida ko’zda tutilmagan alohida holatlarda foydalanish uchun mo’ljallangan ishlab chiqarish vositalari va iste’mol predmetlari zaxiralarining yig’indisi sifatida belgilanadi. Sug’urta sohasida zaxiralar sug’urta kompaniyalari tomonidan sug’urta tovonlari va sug’urta summalarini to’lash kafolatlarini ta’minlash uchun tashkil etiladigan fondlar sifatida tavsiflanadi. Texnikada zaxiralar texnik ob’ekt tarkibiga asosiy uskunadagi ishdan chiqqan o’xshash elementlarni tezlik bilan (avtomat yoki qo’lda) almashtirish uchun mo’ljallangan qo’shimcha qurilmalar, tugunlar va biriktiruvchi qismlarni kiritish yo’li bilan uning ishonchliligini oshirish usuli sifatida belgilanadi. Bank ishida, bizning fikrimizcha, P.Rouzning zaxiralarga bergan ta’rifi klassik hisoblanadi. Unga ko’ra zaxiralar – bu “kutilmagan xarajatlar” uchun qoldirilgan mablag’lardir. Bunda muallif ularga “sud tartibida undirilgan mablag’larni, hali e’lon qilinmagan dividendlarni to’lash uchun foydalaniladigan zaxiralar” 37 to’lovini ham kiritadi. Fikrimizcha, “zaxiralar” kategoriyasining muayyan noqulay vaziyatlarda foydalanish maqsadida mo’ljallangan g’amlab qo’yilgan narsa (moddiy, texnikaviy, moliyaviy va boshqa resurslar) sifatida tushunilishi yuqorida keltirilgan ta’riflar uchun umumiy hisoblanadi. Aynan shu ma’noda zaxiralar va ularning xo’jalik yurituvchi sub’ektning iqtisodiy barqarorligini ushlab turuvchi vosita sifatidagi roli namoyon bo’ladi. Zaxiralar nima uchun yaratilishi, (qanday xatarni qoplash uchun), qanday maqsadga sarflanishi, qaysi qoidalarga ko’ra shakllanishi, ularni shakllantirish va 3 Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. 8-том. Т., 2002 йил, 694 б 4 Большой экономический словарь / Под ред. А.Н.Азрилияна. М.: Институт новой экономики. 2002, 881 с. 37 Роуз Питер С. Банковский менеджмент. Пер. с англ. –М. “Дело”, 1997. 449 с.

ishlatish erkinligi qay darajada ekanligi bank zaxiralarini shakllantirish va ishlatish tartibini belgilaydi. Bank zaxiralarining hammasini bank xatarini sug’urtalash uchun yaratiladigan ma’lum tizim deb hisoblash mumkin. Kredit tashkilotining zaxiralarini samarali va samarasiz deb tasniflash mumkin. Xususan, A.V.Belyakov “o’z egasiga noqulay voqealardan himoyalanish, istalmagan oqibatlarni yumshatish” imkonini beruvchi xususiyatga ega zaxiralarni samarali zaxiralar toifasiga kiritadi. Bunda, uning ta’kidlashicha, “xo’jalik yurituvchi sub’ekt qanchalik ko’p samarali zaxiralarga ega bo’lsa, uning korxonasi shunchalik ishonchlidir” 5 . A.V.Belyakov zaxiralarning bunday turiga “zararlarni qoplash uchun yaratiladigan zaxira fondini” kiritadi, “uni shakllantirish tartibi va undan foydalanish amaldagi fuqarolik qonunchiligi bilan tartibga solinadi”. A.V.Belyakovning fikriga ko’ra, samarasiz zaxiralar, “mohiyati bo’yicha emas, balki nomi bilangina zaxiralar bo’lgani holda”, o’z egasini noqulay voqealardan himoya qilish, istalmagan oqibatlarni yumshatish kabi xususiyatlarga ega bo’lmaydigan zaxiralardir. Ayrim mualliflar zaxira deganda moliyaviy resurslarning kafolatli likvidligini ta’minlash uchun ishlatiladigan aktivlarni tushunadilar. Masalan, Ch.Dj.Vulfelning fikricha, ayrim turdagi operatsiyalarni, xususan aktiv operatsiyalarni boshqarish turli likvidlik darajasiga ega aktivlar ajratilishini va berilgan darajada saqlab turilishini talab etadi: “Naqd shakldagi aktivlar birlamchi zaxira deyiladi”. Ikkilamchi zaxiralar- yuqori sifat va likvidlikka ega bo’lgan daromadli aktivlardir, bular qisqa muddatli davlat qimmatli qog’ozlari, bank aktseptlari, tijorat qog’ozlari 6 . Ch.Dj.Vulfelning fikricha, bunday birlamchi va ikkilamchi zaxiralarni yaratishdan maqsad- tijorat bankining likvidligini ta’minlashdir. O’z mohiyatiga ko’ra- bu balans hisobotlarida aks ettirilmaydigan, biroq qaytarib olinayotgan omonatlarni to’lash va kredit olishga berilgan buyurtmani qondirishda zudlik bilan ishlatish uchun muhim bo’lgan funktsional zaxiralardir, ya’ni tijorat bankining likvidligini ta’minlovchi asosiy manba. Bu zaxiralar barcha aktivlar summasiga 5 Беляков А.В. Банковские риски: проблемы учёта, управления и регулирования.-М. БДЦ- Пресс, 2003. 142 с. 6 Чарльз Дж.Вулфел. энциклопедия банковского дела и финансов. /Пер. С англ.- М.: Корпорация “Федоров”, 2000.- 1087-б.

nisbatan foiz miqdorida belgilanadi va yuqori likvidlikka ega aktivlardan iborat bo’ladi. Ikkilamchi zaxiralarga ma’lum daromad olib keladigan “g’aznadan tashqari” likvid aktivlar kiradi, chunki biroz zarar ko’rganda ularni sotib, naqd pulga ega bo’lish mumkin. Ular, asosan, qimmatli qog’ozlardan iborat. Ikkinchi navbat zaxiralarining aktivlardagi ulushi butun bank tizimi ma’lumotlariga asoslanib belgilanadi. E.Ridning ta’kidlashicha, aktivlarni umumiy mablag’lar jamg’armasi modeli asosida yoki “banklar ichidagi banklar” metodi bilan boshqarish jarayonida birinchi navbatda birlamchi zaxiralar shakllanadi, ya’ni likvidlikni ta’minlash maqsadida qaytarib olinayotgan omonatlarni to’lash va kredit olishga berilgan buyurtmani qondirish uchun zudlik bilan ishlatilishi mumkin bo’lgan aktivlar. Bu tijorat bankining likvidligini ta’minlovchi asosiy manba. Birlamchi zaxiralar tarkibiga g’aznadagi naqd pullar va cheklar, boshqa tijorat banklaridagi korrespondentlik hisob raqamlaridagi mablag’lar, ya’ni “Naqd pullar va to’lov hujjatlari” qismiga kiradigan aktivlar kiradi. Iqtisodiy tabiatiga ko’ra, bu funktsional kassa likvid aktivlaridir 7 . Ikkilamchi zaxiralar- bu ma’lum daromad keltiradigan “kassadan tashqari” likvid aktivlardir. Bu eng kam xatar qilgan holda nisbatan qisqa muddatda naqd pulga aylantirish mumkin bo’lgan yuqori likvidli daromadli aktivlardir. Ikkilamchi zaxiralardan asosiy maqsad- birlamchi zaxiralarni to’ldirish manbai bo’lib xizmat qilish. Ikkilamchi zaxiralar- bu buxgalterlik hisobotlarida aks ettiriladigan iqtisodiy kategoriya. Ikkinchi navbat zaxirasiga likvid qimmatli qog’ozlar yoki ssuda hisob raqamlaridagi mablag’lar kiritiladi. “Tijorat banklari” kitobi mualliflarining fikriga ko’ra “omonatlari va kreditlari hajmi barqaror bo’lgan bankka qaraganda, omonatlari miqdori va kreditiga talab tez o’zgarib turadigan bankka katta miqdordagi ikkinchi navbat zaxirasi ko’proq zarur” O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan 2015 yil 13 iyunda 14/5-- sonli “Tijorat banklarida aktivlar sifatini tasniflash va aktivlar bo’yicha ehtimoliy 7 Рид Э. и др. Коммерческие банки.- М.: СП “Космопролис”. 1991. 124-131-б.

yo’qotishlarni qoplash uchun zaxiralar shakllantirish hamda ulardan foydalanish tartibida” nizomga asosan zaxiralar quyidagicha ta’riflanadi: Maxsus zaxira - “substandart”, “qoniqarsiz”, “shubhali” va “umidsiz” deb tasniflangan kreditlar va lizing yoki boshqa alohida muayyan aktivlar bo’yicha yuzaga kelish mumkin bo’lgan zararlarni qoplashga mo’ljallangan zaxira. Umumiy zaxira - bu zaxira bank faoliyati bo’yicha umuman yoki biror-bir faoliyat turi (kreditlash, investitsiyalash va b.) bo’yicha yuzaga kelishi mumkin bo’lgan zararlarni qoplash uchun mo’ljallangan.Alohida muayyan operatsiyalarga doir zararlar bundan mustasno. “Standart” kreditlar bo’yicha yo’qotishlarga qarshi yoki milliy valyuta devalvatsiyasi bo’yicha zaxiralar bunga misol bo’la oladi. Xo’jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy ahvoliga ta’sir qiladigan har qanday kutilmagan, noxush, favqulodda vaziyatlar, odamlarning atayin yoki bilmay qilgan harakatlari, oldindan kutilgan yoki kutilmagan, halokatli yoki halokatsiz hodisalar zaxira yaratishga ob’ektiv zarurat tug’diradi. Zaxira yaratishdan umumiy maqsad daromadning bir qismini darhol taqsimlashdan ushlab qolish va uni kelajakdagi ko’pincha mavhum moliyaviy muammolarni hal qilish uchun saqlab qo’yishdan iborat. Zaxira rejalashtirilgan xarajatlar kutilgandan ortib ketganda ham, rejalashtirilgan davrda daromad pasayib ketishini kompensatsiya qilish uchun ham kerak bo’lishi mumkin. Shuningdek, zaxiralar moliyaviy mablag’lar uzilishlar bilan kelib tushayotganda, ularga bo’lgan talabga mos kelmaganda ham yaratiladi. Bank zaxiralari moliyaviy munosabatlar tizimida muhim o’rin egallagan element bo’lib, ularning yaratilishi bank faoliyatining xususiyatlaridan kelib chiqadi va muqarrar ravishda ma’lum xatarga jazm qilish zarurati bilan bog’liqdir. Bank bajargan deyarli har qanday operatsiya xatar bilan bog’liq bo’lib, uning darajasi turli omillarga bog’liq. Zaxira yaratish muammosining ko’pgina jihatlari bank menejmenti printsiplari tizimiga bog’liq. Menejmentdagi rejalashtirishning umumiy printsiplari ichida zaxira yaratish printsipi samarali boshqaruv tizimini yaratishda muhim o’rin egallaydi. Zaxira yaratish yo’li bilan noto’g’ri moliyaviy qarorlarning salbiy

oqibatlarini bartaraf qilish mumkin. Zaxira yaratish printsipi buzilishi mumkin, aynan shunda bank faoliyatida shakllanadigan zaxiralarning sub’ektivligi namoyon bo’ladi. Zaxiralarning muhim xususiyati shundan iboratki, ular bartaraf etiladigan xatar mohiyati bilan uzviy bog’liq. Zaxiralarga talab noaniq bo’lgan taqdirda ularning darajasi stoxastik qonunga ko’ra o’zgarishi bank zaxiralarida o’z aksini topadi. Birinchidan, bank xatari namoyon bo’lishi muddatlari noma’lum (u o’z tabiatiga ko’ra tasodifiydir), ikkinchidan, xatardan ko’riladigan zararni oldindan bilib bo’lmaydi va u keng ko’lamda o’zgarib turadi. Xatardan ko’rilgan zarar bankni bankrotlikka olib keladigan darajaga etishi mumkin. Zaxira yaratishning bank xatarini amalga oshirishdan ko’riladigan zararni qoplash vositasi sifatidagi imkoniyatlari cheklangan, chunki bank xatari, odatda, ko’pgina mikro va makro omillarga, ob’ektiv va sub’ektiv sabablarga bog’liq. Biroq, asosiy xatar va uning asosiy omillari noma’lum. Shu munosabat bilan banklarda alohida xatarlar amalga oshirilganda ko’riladigan zararlarni qoplash uchun zaxiralar (masalan, ajratilgan ssuda bo’yicha ehtimoldagi zararni qoplash uchun zaxira) va integrativ xatarga olib keluvchi bir qator omillar yuzaga kelishining salbiy oqibatlarini zararsizlantirish uchun zaxiralar (majburiy zaxiralar jamg’armasi, omonatlarni sug’urtalash jamg’armasi) yaratiladi. Bank zaxiralarining printsipial xususiyati shundan iboratki, ular kumulyativ xususiyatga ega. Zaxiralar ma’lum vaqtda yaratiladi (masalan, kredit ajratilayotgan vaqtda) va ma’lum maqsadlarda to’planishi va sarflanishi mumkin. Mablag’lar jamg’arilganda, zaxiralar ham yaratiladi. Zaxiralar, bir tarafdan, bank tomonidan o’tkazilish vaqti cheklangan konkret amaliyotni bajarish paytida yo’qotishlar ehtimoli yuzaga kelganida tavakkalning konkret turidan saqlanish vositasi rolini o’ynaydi. Boshqa tarafdan, bankda barcha yaratilgan zaxira turlarining jamg’armasidan iborat bo’lgan qandaydir doimiy qiymatning (pul mablag’lari fondining) mavjud bo’lishi uning moliyaviy barqarorligini ta’minlovchi vosita hisoblanadi.

Zaxira qilish usuli – aniq bir bankka etkazilgan bevosita zararni ko’zda tutgan tarzda kredit riski boshqaruvini kompensatsiya qilish (qoplash) usulidir. Biroq, kredit riskiga ta’sir qiluvchi, davlatning tartibga solish uslublari asosidagi boshqa bilvosita usullar ham mavjud. Ulardan biri me’yorlar tizimini o’rnatish hisoblanadi. Kredit riskini cheklashning boshqa shu kabi uslublari xorijiy mamlakatlarda ham mavjud. AQShda berilgan kreditlarning bank kapitaliga minimal nisbati (11 martani tashkil qiladi), Frantsiyada bir kredit oluvchiga yoki bir guruh kredit oluvchilarga kredit hajmining chegarasi bank o’z mablag’larining 75%ini tashkil qiladi, shuningdek Germaniyada ham yirik kreditlar berishda berilgan kreditlar summasining o’z mablag’lariga nisbati inobatga olinadi. Mavjud shart-sharoitlarda zaxiralashning roli kredit risklarining ortib borayotgan ahamiyati bilan belgilanadi. Ko’plab bank ishi mutaxassislari bank menejmentining eng muhim printsiplaridan biri bank xatarlarini mumkin qadar kamaytirish deb hisoblashadi. Ssudalar bo’yicha mumkin bo’lgan yo’qotishlar uchun shakllantiriladigan zaxiralarning ahamiyati yana shundan iboratki, zaxiralarning tegishli ko’rsatkichlari tijorat banklarining reytingini baholashda qo’llaniladi. Bank zaxiralari jahon moliyaviy muammolarini hal etishda keng qo’llaniladi. Masalan, o’tgan asrning 80–yillarida G’arb banklari o’zaro birlashish va tarkibiy qo’shilishdan, ko’chmas mulk sotib olish uchun beriladigan qarzlardan hamda qarzlarni qimmatli qog’ozlarga almashtirish operatsiyalaridan mo’may daromad orttirdilar, bu esa mustaqil davlatlarning to’lanmagan qarzlari bilan bog’liq zararlarni qoplash zaxiralarini ko’paytirish imkonini berdi 8 . Bu holda zaxiralar qarzlarni to’lash uchun kerak edi, chunki qarzni rasmiylashtirish va uni qarzni qaytarish orasidagi vaqt banklar tomonidan qo’shimcha zaxiralar shakllantirish uchun ishlatilgan edi. Agar banklar qo’shimcha zaxiralar yaratmaganlarida, ular muddati o’tgan qarzlarni to’lay olmagan bo’lar edi. Shunday qilib, moliyaviy 8 Седова И. Анализ финансового состояния отдельных кредитных организаций, банковской системы в целом и совершенствование методики анализа. Аналитический банковский журнал. 2000, №2.

zaxiralar noxush qarzlarni qaytarish muddati kechikkanida zaxiralarni jamg’arish muddatidan foydalanish imkonini beradi. Xalqaro amaliyotda banklar faoliyatining qiyosiy tahlilida zaxiralar albatta ko’rsatish majburiy hisoblanadi. Masalan, xalqaro moliyaviy hisobotlar standartlariga (XMHS) ko’ra, taqqoslash quyidagi asosiy ko’rsatkichlar bo’yicha amalga oshiriladi: - Sof foiz daromadi; - Ssudalar bo’yicha zararlarni qoplash uchun umumiy zaxira; - Tijorat banklari bo’yicha zararlarni qoplash uchun zaxira; - O’z mablag’larining umumiy summasi; - Ma’muriy va operatsion xarajatlar; - Pul va kredit investitsiyalari; - Pul mablag’lari, ssuda va investitsiyalar qoldig’i. Ushbu ko’rsatib o’tilgan ettita ko’rsatkichning ikkitasi zaxiralarga tegishli bo’lib, ular bank kredit portfelining sifatini aks ettiradi. Zaxiralar kredit tashkilotlarini kategoriyalar va tasnif guruhlariga kiritish jarayonida ularning moliyaviy ahvolini aniqlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Zaxiralarni shakllantirishning muhimligi shundaki, banklar hali ssuda oluvchining to’lov qobiliyatini baholash to’g’risida axborot to’plash borasida reja asosida ish olib borishni o’rganganlaricha yo’q, mijozlarning tarixi va ularga doir hujjatlar to’plamini mufassal o’rganmaydilar. Zaxiralar tijorat banklarining foydasini sezilarli darajada kamaytiradi, chunki zaxiralarning ortishi bilan bankning soliqqa tortiladigan foydasi hajmi kamayadi. Ba’zi mualliflarning fikriga ko’ra, agar banklarga soliqqa tortilgunga qadar xarajatlarga kiritiluvchi, zaxiradagi kreditlar bo’yicha umidsiz qarzlarni qoplash uchun qo’shimcha mablag’lar undirishga ruxsat berilsa, u holda bu ularni daromad, foyda, kapital hajmi to’g’risida ancha ishonchli va to’g’ri ma’lumotlarni berishga majbur qilib qo’yadi. Zaxira nafaqat umid qilinmaydigan ssudalar hajmidan kelib chiqqan holda shakllantiriladi, shu bilan birga kelajakdagi xatarlarni, masalan, substandart

ssudalarning ma’lum qismi kelajakda umidsiz ssudalarga aylanadi va zaxirani tashkil etishda bu o’zgarish jarayoni hisobga olinadi. Biroq bu kelajakda yuz beradi va zaxirada turli davrlar, hattoki aynan qaysi ekanligi noaniq bo’lgan noo’rin xatarlar jamlanadi. Bunday xolat, tabiiyki, zaxira talablarining oshishiga olib keladi. Zaxiralar tijorat banklarining kredit berish hajmiga ta’sir etishi mumkin. Ularning noo’rin yoki asossiz o’sishi kredit faoliyati sohasidagi faollikning pasayishiga olib kelishi mumkin. Menejment nuqtai nazaridan moliyaviy xatar va risklarni boshqarish mexanizmlarining mohiyatini tahlil etishda I.A.Blank tomonidan xatarning oldini olish, limitlash, xatarlarni kontsentratsiyalash, narx o’zgarishi xatarlarida sug’urtalanish(xedjing), diversifikatsiya, xatarlarni taqsimlash va o’zini himoyalash choralari kabi metodlar alohida ko’rsatib o’tiladi 9 . Bunda xatarlarni bartaraf etish (o’zini himoyalash) yo’nalishi bank tomonidan zaxiralarning ma’lum qismini zaxiraga qo’yishga asoslangan bo’lib, bu zaxiralar bank faoliyati bilan bog’liq salbiy oqibatlarni engib o’tishga imkon beradi. Tijorat banklarida aktivlarni tasniflashning iqtisodiy-huquqiy asoslari Mamlakatimiz tijorat banklarida kreditlarni tasniflash va muammoli kreditlarga zaxira tashkil etish qonunchilikda ko’rsatilgan tartibda amalga oshiriladi. Uning me’yoriy-huquqiy asoslari yaratilgan bo’lib, bular O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi, O’zbekiston Respublikasi “Markaziy banki to’g’risida”gi Qonun, O’zbekiston Respublikasi “Banklar va bank faoliyati to’g’risida”gi Qonun, “Buxgalterlik hisobi to’g’risida”gi Qonun hamda O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining qator me’yoriy hujjatlarida o’z aksini topgan. Tijorat banklarida tashkil etiladigan ssudalar bo’yicha yuzaga kelishi mumkin bo’lgan yo’qotishlar o’rnini qoplash uchun tashkil etiladigan zaxiralar bankning xarajatlariga olib boriladi, ya’ni uni tashkil etish manbasi bank xarajatlari hisoblanadi. Bizga ma’lumki, soliq to’lovchining xarajatlari soliq solinadigan foydani aniqlash paytida chegirib tashlanadi. Shu boisdan, O’zbekiston 9 Бланк И.А. Финансовый менеджмент. Учебный курс. Ника-центр, 1999.

Respublikasi Soliq Kodeksi maxsus qismining 5-bo’limi “Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i”ning “Boshqa xarajatlar” moddasining zararlar va yo’qotishlar qismida umidsiz qarzdorlikni hisobdan chiqarishdan ko’rilgan zararlar, bundan shubhali qarzlar bo’yicha tashkil etilgan zaxira hisobiga hisobdan chiqarish mustasno 10 , deb aytib o’tilgan. Ushbu Kodeksga asosan umidsiz qarzga quyidagicha ta’rif berilgan: umidsiz qarz - sud qaroriga binoan majburiyatlarning tugatilishi, qarzdorning bankrotligi, tugatilishi yoki vafot etishi oqibatida yoxud da’vo qilish muddati o’tishi oqibatida uzish mumkin bo’lmagan qarz. Ilgari chegirilgan xarajatlar yoki zararlarning o’rnini qoplash tarzida olinadigan daromadlar moddasida esa zaxiralarni tashkil etish xarajatlari soliq solinadigan bazani aniqlashda ilgari chegirib tashlangan shubhali qarzlar (tavakalchilik operatsiyalari) bo’yicha zaxiralar qisqargan hollarda, ularning qisqarish summasi boshqa daromadlar tarkibida hisobga olinadi yoki buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonun hujjatlariga muvofiq xarajatlarni kamaytiradi, deb ta’kidlab o’tilgan. Hisobot davrining soliq solinadigan foydadan kelgusida chegiriladigan xarajatlari moddasida esa shubhali qarzlar bo’yicha zaxira tashkil etish uchun qilingan xarajatlar umidsiz deb e’tirof etilgan qarzdorlikni hisobdan chiqarilayotganda, hisobdan chiqarilishi lozim bo’lgan umidsiz qarzdorlik miqdoridan oshmaydigan summada chegirib tashlanishi 11 ko’zda tutilgan. Bundan tashqari kredit tashkilotlarining chegiriladigan xarajatlarini aniqlashning o’ziga xos xususiyatlarida yuqoridagilardan tashqari O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan normalar doirasida tavakkalchilik operatsiyalari bo’yicha zaxiralarga ajratmalar ham chegiriladigan xarajatlar tarkibiga kiradi. Banklarda tashkil etiladigan zaxiralar buxgalteriya hisobining ob’ekti bo’ladi, ya’ni “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi qonunning 4-moddasida shunday deyilgan: Asosiy va joriy aktivlar, majburiyatlar, xususiy kapital, zaxiralar, daromadlar va xarajatlar, foyda, zararlar hamda ularning harakati bilan bog’liq xo’jalik operatsiyalari buxgalteriya hisobining ob’ektlaridir. 10 Ўзбекистон Республикаси Солиқ Кодекси, 145-модда 11 Ўзбекистон Республикаси Солиқ Кодекси, 146-модда

Buxgalteriya hisobining ob’ektlari jamlama hisobvaraqlarda aks ettiriladi. Analitik hisobni yuritish tartibi buxgalteriya hisobi sub’ekti tomonidan mustaqil ravishda belgilanadi. 12 Bozor iqtisodiyoti sharoitida banklar turli xil mulkchilik shakllariga asoslangan holda tashkil etiladi va o’z faoliyatini amalga oshiradi. Tijorat banklari mulkchilik shaklidan qat’iy nazar ularning asosiy maqsadi yuqori daromad olishga qaratilgan. Tijorat banklari o’z faoliyatini asosan jalb qilingan, ya’ni yuridik va jismoniy shaxslarning bo’sh turgan pul mablag’lari evaziga amalga oshiradi. Jahon amaliyotida banklarning o’z mablag’lari va jalb qilingan mablag’lari nisbati 20 va 80 foizni tashkil etadi. Bundan ko’rinib turibdiki, bankning asosiy resurslari jalb qilingan, ya’ni mijozlarning talab qilib olinguncha, muddatli va jamg’arma depozitlaridan iborat. Mijozlar manfaatini himoya qilish, bank tizimiga bo’lgan ishonchni oshirish esa birlamchi masala hisoblanadi. Bunda bevosita Markaziy bank va uning tijorat banklari ustidan nazoratiga ehtiyoj seziladi. 1995 yil 21 dekabrda “O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risida” gi Qonun qabul qilindi. O’zbekiston Respublikasi “Markaziy banki to’g’risida”gi Qonunning Markaziy bankning nazorat vazifalarini bajarishga doir vakolatlari moddasida Markaziy bank tijorat bank aktivlari sifatini tasnif qilish va aktivlar bo’yicha ko’rilishi mumkin bo’lgan zararlar o’rnini qoplash uchun shunga monand rezervlar yaratishga doir talablarni belgilash, ishonchsiz aktivlarni hisobdan chiqarish shartlari va taomilini aniqlash huquqiga ega ekanligi ko’rsatib o’tiladi. 13 Mazkur Qonunning 52-moddasida Markaziy bank banklar uchun majburiy bo’lgan iqtisodiy normativlarni o’rnatilishi keltirilgan. Unga asosan aktivlarni tasniflash va baholashga doir talablarni, shuningdek bunday tasniflar asosida bankning operatsiya xarajatlari jumlasiga kiritiladigan chegirmalardan shubhali va harakatsiz qarzlarga qarshi tashkil etiladigan zaxiralarni shakllantirishni tijorat banklariga majburiy norma sifatida belgilaydi. 12 Ўзбекистон Республикаси Бухгалтерия ҳисоби тўғрисидаги Қонун, 1996 йил 30 август, 4-модда 13 Ўзбекистон Республикаси Марказий банки тўғрисидаги Қонун, 1995 йил 21 декабрь, 51-модда.

Tijorat banklari faoliyat ko’rsatishining eng asosiy hujjatlaridan biri bu 1996 yil 25 aprelda qabul qilingan “Banklar va bank faoliyati to’g’risida”gi Qonun hisoblanadi. Ushbu Qonun banklarni tashkil etish va tugatish, bank faoliyatini tartibga solish, banklarga vasiylik qilish, mijozlar manfaatini himoya qilish, bank hisobi va hisoboti hamda banklarni nazorat qilishni huquqiy asoslarini belgilab beradi. Jumladan, banklarning umumiy iqtisodiy normativlarga rioya qilish sohasidagi burchlari borasida banklarning barqarorligini ta’minlash hamda omonatchilar va kreditorlarning manfaatlarini himoya qilish maqsadida banklar Markaziy bank tomonidan belgilanadigan iqtisodiy normativlarga rioya etishlari shart ekanligi alohida ta’kidlab o’tilgan. Banklar o’z kapitali va likvid resurslarini etarli darajada saqlab turishlari, aktivlarni tasniflash asosida shubhali va harakatsiz aktivlarga qarshi zaxiralarni tashkil etishlari shart, shuningdek, zarar ko’rish xavfini kamaytirish maqsadida o’z aktivlari diversifikatsiyalanishini ta’minlashlari lozim. 14 Audit, xususan, kapitalning etarliligini baholash, ssudalarni tasniflash, ssudalar bo’yicha zararlarni qoplash, tavakkalchilikni va likvidlikni o’lchashni o’z ichiga oladi. Banklar qonun hujjatlariga muvofiq ichki auditorlik dasturlarini ishlab chiqarishlari va amalga oshirishlari ham shart 15 . 1997 yil 1 yanvardan boshlab banklarimiz yangi hisobvaraqlar tizimiga o’tgani munosabat bilan aktivlarni tasniflash, ularga zaxira yaratish, yaratilgan zaxiralarni hisobini olib borishning yangi tizimiga moslashgan tartibiga muhtojlik sezildi. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan 2015 yil 13 iyunda 14/5-- sonli “Tijorat banklarida aktivlar sifatini tasniflash va aktivlar bo’yicha ehtimoliy yo’qotishlarni qoplash uchun zaxiralar shakllantirish hamda ulardan foydalanish tartibi to’g’risida”gi nizom ishlab chiqildi va O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2015 yil 14 iyulda 2696-son bilan davlat ro’yxatidan o’tkazilgan. Mazkur tartib oldingi tartibning to’ldirilgan va yangiliklar, qulayliklar 14 Ўзбекистон Республикаси “Банклар ва банк фаолияти тўғрисида”ги Қонун, 1996 йил 25 апрель, 25- модда 15 Ўзбекистон Республикаси “Банклар ва банк фаолияти тўғрисида”ги Қонун, 1996 йил 25 апрель, 43- модда

hamda aniqliklar kiritilgan varianti hisoblanadi. Ushbu tartibda asosan quyidagilar ko’rib chiqilgan edi: 1. Umumiy qoidalar 2. Aktivlar sifatini tasniflash tizimi 3. Ta’minotga qo’yiladigan talablar 4. Shartlari qayta ko’rib chiqilgan aktivlar sifatini tasniflash 5. Investitsiya portfelining sifatini tasniflash 6. Tijorat banki aktivlari bo’yicha ehtimoliy yo’qotishlarga doir zaxirani shakllantirish 7. Majburiy zaxiralar depozitlariga mablag’ o’tkazish 8. Zaxiralardan foydalanish Yangi tartibni oldingisidan asosiy farqlari bunda iqtisodiy terminlarga oydinlik kiritildi, zaxira yaratish qoidalari mustahkamlandi, kreditlarni tasniflashdan aktivlarni tasniflashga o’tildi, ta’minotga qo’yilgan talablar kiritildi, restrukturizatsiya qilingan kreditlarni tasniflashning o’ziga xos jihatlari inobatga olinib, ularni tasniflash tizimi ko’rsatildi, mezonlari aniqlashtirildi. Ilk marta quyidagi tushunchalardan foydalanildi hamda ta’riflari keltirildi: aktivlar — kredit, overdraft, lizing, faktoring, qimmatli qog’ozlar, investitsiyalar, boshqa banklardagi mablag’lar, bo’lib-bo’lib to’lash shaklida sotilgan mulklar, balansdan tashqari moddalar (chaqirib olinmaydigan kredit majburiyatlari, foydalanilmagan kredit liniyalari, akkreditivlar, kafolatlar) hamda moliyalash bilan bog’liq barcha boshqa talablar. muammoli aktivlar — sifati “qoniqarsiz”, “shubhali” va “umidsiz” deb tasniflangan aktivlar; maxsus zaxiralar — sifati “substandart”, “qoniqarsiz”, “shubhali” va “umidsiz” deb tasniflangan aktivlar bo’yicha ehtimoliy yo’qotishlarni qoplashga mo’ljallangan majburiy zaxiralar; standart aktivlarga yaratiladigan zaxiralar — tijorat banki faoliyati davomida umuman yoki biror- bir faoliyat turi natijasida ehtimoliy yo’qotishlarni qoplash maqsadida tashkil qilinadigan zaxiralar; shartlari qayta ko’rib chiqilgan aktivlar — shartnoma va (yoki) unga

qo’shimcha kelishuvga muvofiq asosiy shartlari o’zgartirilgan aktivlar; tijorat banki aktivlari bo’yicha ehtimoliy yo’qotishlarni qoplash uchun majburiy zaxiralar depozitlari (bundan buyon matnda majburiy zaxiralar depozitlari deb yuritiladi) — aktivlar bo’yicha ehtimoliy yo’qotishlarni qoplash uchun tijorat banklarining O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankidagi (bundan buyon matnda Markaziy bank deb yuritiladi) majburiy zaxiralar depozitlari; ta’minlanmagan aktivlar — ta’minotsiz berilgan yoki ta’minoti belgilangan tartibda rasmiylashtirilmagan aktivlar. Bunday aktivlar mustahkam tushumga ega bo’lgan qarzdorga uning yaxshi kredit tarixi asosida berilishi mumkin. Restrukturizatsiya qilingan ssudalar - qarzdorning moliyaviy ahvoli yomonlashishi sababli to’lovning dastlabki shartlari o’zgargan ssudalar. Agarda bank tomonidan qo’yidagi amallarning hech bo’lmaganda bittasi bajarilsa, ssuda restrukturizatsiyalangan hisoblanadi: - foiz stavkasining kamaytirilishi yoki hisoblangan foizlarning undirib olinmasligi; - jami asosiy qarzning kamaytirilishi yoki undan voz kechilishi ; - kreditni to’lash muddatining kechiktirilishi yoki uzaytirilishi ; - foizlarga doir to’lovlarning bir qismi yoki umumiy miqdoridan voz kechish; - oddiy sharoitlarda qarzdorga berilmay, balki kreditni restrukturizatsiyalash zarurligi natijasida qilinishi mumkin bo’lgan boshqa yon berishlar. Yangi bozorga doir (imtiyozli) foiz stavkalari - yangi ssuda dastlabki yoki yangi qarzdorga pasaytirilgan foiz stavkalarida berilayotganda qo’llaniladi. Bunday ssudalar korxonalarga hukumat qarorlariga ko’ra berilishi mumkin. Shuningdek ular qarzdor tomonidan ssuda to’lanmasligi oqibatida bank tomonidan huquqlar olingan qarzdorning aktivlari (garov)ni sotish uchun ham berilishi mumkin. Pasaytirilgan foiz stavkali yangi ssudalar uchun foiz stavkasi qaytarilishi aynan shunday tavakkalchilikka xos kreditlarga doir kreditlashning foiz stavkasidan past bo’lmasligi lozim. O’stirilmaydigan kreditlar (aktivlar) - belgilangan tartibga muvofiq foizlar hisoblanishi to’xtatiladigan kreditlar (aktivlar).

Yaxshi ta’minlangan kreditlar - qimmatli qog’ozlar bozorida baholanadigan mulk yoki kreditning asosiy summasi va unga doir foizlarni to’liq qoplash imkonini beradigan miqdorda bank depozitlari ko’rinishidagi garov bilan ta’minlangan kreditlar. Qisman ta’minlangan kreditlar - “yaxshi ta’minlangan kreditlar” mezoniga muvofiq kelmaydigan ta’minot. Xususan, ularga doir taqdim etilgan garov qiymati kredit summasi va unga doir foizlarning 100 foizidan, shuningdek, garovni sotishda ko’zda tutilayotgan xarajatlardan kam (e’lon qilingan garov qiymatidan qat’iy nazar) yoki e’lon qilingan qiymat bo’yicha garovning sotilishi shubha tug’diradigan kreditlar. O’zbekiston Prezidentining 2015 yil 6 mayda “Tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish va ularning resurs bazalarini rivojlantirish bo’yicha chora-tadbirlar to’g’risida”gi PQ-2344-sonli Qarori qabul qilindi. Ushbu qarorga asosan moliya-bank faoliyatining normativ-huquqiy bazasini yanada takomillashtirish, zamon talablari va xalqaro normalar hamda standartlarga muvofiq holda amaldagi qonun hujjatlariga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish hamda yangi qonun hujjatlari va me’yoriy hujjatlar qabul qilish, shuningdek kreditlar bo’yicha muammoli qarzlarning hosil bo’lishiga yo’l qo’ymaslik, kredit portfelini muttasil o’sishi hamda sifati yaxshilanishini ta’minlash respublikaning moliya-bank tizimini isloh qilish va barqarorligini oshirishning asosiy yo’nalishlaridan hisoblanadi.

Адабиётлар : 1. Финансы Подредакцией В.М. Родиновой. М.: Финансы и статистика, 1995. 2. Д. Шим и Д. Сигел. Финансовый менеджмент. М.,1996. 3. Д. Шим и Д. Сигел. Методы управления стоимостью и анализа затрат. М., 1995. 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожлантиришни рағбатлантиришга оид қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, (1997. 31 январь). Солиқ ва божхона хабарлари, 1997 й. 6 - 12 январ. 7 - сон. 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Банк тизимини янада эркинлаштириш ва ислоҳ қилиш борасидаги чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, Халқ сўзи. 2000 й. 21 март. 6. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Тадбиркорлик субъектларини давлат рўйхатидан ўтказиш ва ҳисобга қўйиш тизимини такомиллаштириш тўғрисида"ги қарори. Тошкент оқшоми. 2001 й. 24 август. 99 - сон.

O'xshashlar

Bank kreditlarini tasniflash zaxiralar tashkil etish tartibi 2

Bank xatarlaridan himoyalanishni tashkil etish

Bank sirini himoyalashni tashkil etish

Qayta sug'urta tashkil etish tartibi

Bank muassasalarida moliyaviy nazoratni tashkil etish