Axborot kommunikatsiya texnologiyalarining rivojlanish evolyutsiyasi - Iqtisodiyot - Referatlar

Axborot kommunikatsiya texnologiyalarining rivojlanish evolyutsiyasi

Yuklangan vaqt:

20.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

524 KB

Ko'chirib olish

Axborot kommunikatsiya texnologiyalarining rivojlanish evolyutsiyasi Reja: 1. Axborot kommunikatsiya texnologiyalarining nazariy amaliy asoslari 2. Axborot kommunikatsiya texnologiyalarining tushuncha va ta’riflari 3. Bojxona organlari tizimida axborot texnologiyalarini qo`llanilishini nazariy amaliy asoslarini o`ziga xos xususiyatlari

Axborot kommunikatsiya texnologiyalarining nazariy amaliy asoslari Axborot texnologiyalari taraqqiy etishining asosiy bosqichlari . XIX asrning ikkinchi yarmigacha axborot texnologiyasining asosini pero, siyohdon va buxgalteriya daftari tashkil etgan. Kommunikatsiya (aloqa) paket (rasmiy solingan konvert) yuborish orqali amalga oshirilar edi. Axborotni qayta ishlash mahsuldorligi o`ta past bo`lib, har bir xat alohida, qo`lda ko`chirib olingan. Qaror qabul qilish uchun bir- biriga qo`shiladigan hisob-kitobdan boshqa axborot ham bo`lmagan. «Qo`l» axborot texnologiyasi o`rniga XIX asr oxirida «mexanik» texnologiya kirib keldi. Yozuv mashinasi, telefon, diktafonning kashf etilishi, jamoa pochtasi tizimining takomillashuvi — bular bari avvaliga axborotni qayta ishlash texnologiyasida, so`ng ish mahsuldorligida sezilarli o`zgarishlar yuz berishiga zamin bo`ldi. Mohiyatan, mexanik texnologiya mavjud muassasalarda tashkiliy tarkibining shakllanishiga yo`l ochib berdi. XX asrning 40 — 60-yillarida «elektr» texnologiyasi paydo bo`lib, u yechib almashtiriladigan elementlarga ega elektr yozuv mashinkalari, nusxa ko`chirish mashinasi, portativ diktafonlardan iborat edi. Aynan shu vositalar hujjatlarni qayta ishlash sifati, soni va tezligini oshirish hisobiga boshqarish faoliyati yaxshilandi. Ko`pgina zamonaviy muassasalar «elektr» texnologiyasiga asoslangan. 60-yillarning ikkinchi yarmidan esa «elektron (yoki «kompyuter») texnologiyasi yuzaga kela boshladi va axborotning shaklini emas, mazmunini o`zgartirishga urg`u berila boshlandi. Ma’lumki, boshqaruvning axborot texnologiyasi axborotni qayta ishlash bo`yicha eng kamida quyidagi muhim uchta tarkibiy qismga ega bo`lishi lozim: hisobga olish, tahlil va qaror qabul qilish. Bularni kompyuterlarda amalga oshirish tobora murakkablashib bormoqda. Chunki, o`zida sanoqsiz ma’lumotlarni jamlagan «qog`ozlar dengizi» tobora kengayib bormoqda. Axborotni taqdim etish tizimining rivojlanishi. Aytish mumkinki, axborot texnologiyasi bir necha million yillar avval odamzod o`rtasida ilk bor o`zaro

muloqotga kirishish usullari (turli tovushlar chiqarish, imo-ishora, hatti-harakatlar qilish) paydo bo`lishi bilan birga yuzaga kelgan deb aytish mumkin. Bunda axborot almashinuvi faqat yakka shaxslar o`rtasidagina amalga oshirilgan. Hytq paydo bo`lishi bilan birga (taxminan 100 ming yil oldin) odamlar miyasida axborot to`planishi imkoniyati yuzaga keldi. Keyingi bosqichda, ya’ni yozuvning paydo bo`lishi (5 — 6 ming yil avval) insoniyatning umumiy, jamoa xotirasining yuzaga kelishiga sabab bo`ldi. Aynan yozuvning paydo bo`lishi axborotni to`plash, uzatish, qayta ishlash, saqlash va yetkazish kabi to`liq jarayonni amalga oshirishga imkoniyat yaratib berdi. Bu imkoniyat tufayli axborotni moddiy tashuvchilarda qayd etila boshlandi. Axborot tizimi va texnologiyasining keyingi taraqqiyoti asosan kommunikatsiya vositalari bilan bog`liq. Kommunikatsiya tizimining rivojlanishi. Axborot texnologiyasining rivojlanishi axborotni taqdim etish tizimidan tashqari, axborot kommunikatsiya vositalarini takomillashtirish bilan bog`liq edi. Buni axborot texnologiyasining rivojlanishi tarixidagi ilk «portlash» deb baholash mumkin edi. Taraqqiyotning keyingi fazasi — qog`oz kashf qilingunga qadar axborotning moddiy tashuvchi vositalari o`zgarib bordi. YA’ni, so`zlarni toshga o`yib yozish orqali birinchi marta axborotni ko`z bilan ko`rib qabul qilish imkoniyati yuzaga keldi. Eramizdan avvalgi to`rtinchi ming yillikda avvaliga loydan, so`ng yog`ochdan yasalgan tablichkalarga yozishga o`tildi va bu axborot-kommunikatsiyalarga dinamik mazmun kasb etdi. Papirusning (qog`ozning) kashf etilishi axborot tashish vositasining hajmini oshirdi va unga bo`yoq qo`llash imkoniyati mavjudligi bois ahamiyati ham oshib bordi. Pergamentning paydo bo`lishi (eramizdan avvalgi III asr) bilan esa yangi axborot «portlashi» ro`y berdi, axborotning eng maqbul tashuvchisi — kitob yuzaga keldi (IV asr). Axborot texnologiyasining ittifoq ya’ni birlashuv fazasi V asrdan boshlandi. Bu paytda birlashuv (II asrda Xitoyda kashf etilgan) Yevropa mamlakatlarining sanoat ishlab chiqarish obyektiga aylangan edi. Shundan keyingi davr axborot texnologiyasi rivojlanishida katta rol o`ynadi. Shundan so`ng savdo va

hunarmandchilik rivojlangach shahar pochtasi, XV asrdan boshlab esa xususiy pochta (Farbiy Yevropa), XVI XVII asrlarda markaziy qirollik pochtasi (Fransiya, Shvetsiya, Angliya va boshqalar) yuzaga keldi. Ushbu barqaror kommunikatsiya tufayli axborot faoliyatiga yanada ko`prok odamlar jalb etilmoqda va u yirikroq mintaqalarni qamrab olmoqda. Germaniyada kitob chop etilishining kashf etilishi (XV asr o`rtasida) axborot texnologiyasi rivojlanishi jarayonida kashfiyot bo`ldi. Bu hol unga ommaviylik olib keldi. Mohiyatan bu tabiatshunoslikda ilmiy-texnik taraqqiyotining yangi bosqichi bo`lib qoldi. Ilmiy-texnik atamaning paydo bo`lishi axborot texnologiyasida sifat o`zgarishini, ko`p nusxada kitob, jurnal, gazeta, geografik xarita, texnik chizmalarning chop etilishi esa miqdor o`zgarishini keltirib chiqardi. XIX asr oxiridagi texnik inqilob bilan bog`liq axborot texnologiyasi rivojlanishidagi yangi bosqich barqaror xalqaro kommunikatsiya shakli sifatida pochta aloqasining yuzaga kelishi bilan izohlanadi. Ayni davrda fotografiya (1879 y.), telegraf (1832 y.), telefon (1876 y.), radio (1895 y.) kashf qilingan edi. Axborot texnologiyasi rivojlanishida foydalanuvchi uchun qulay shaklda axborotni olish, saqlash va tezda uzatishning umumjahon tizimini yaratish davri yuzaga keldi. Bu esa axborotni texnik, ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyotning harakatlanuvchi kuchiga aylantirdi hamda zamonaviy texnik inqilob bosqichida uning yetakchilik kuchini belgilab berdi. Natijada uzoq yillar davomida jamiyatda juda katta hajmda axborot to`planib qolishi va undan oqilona foydalana olmaslik masalasini hal etish vaziyati yuzaga keldi. Axborot ham mazmun, ham miqdor jihatidan insoniyat iste’mol qiladigan eng qimmatli mahsulotlardan biriga aylandi. Axborot inqilobining taraqqiyoti XX asr ikkinchi yarmida yangi bosqichga keldi. Bu davrda axborot texnologiyasi rivojlanib qog`oz o`rnini texnik vositalar egalladi. Endi axborotni uzatish (elektromagnit to`lqinlar yordamida) tezligi og`zaki nutqdan nisbatan million marta ortib ketdi. Intiutsiya (ekspert tizimi) ishlab chiqarish kuchiga aylandi, sun’iy intellekt esa texnik taraqqiyotning sifat jixatidan yangi vazifalarini hal etish imkoniyati yuzaga

keldi. Mashinaviy dinamik axborot tizimining alohida ahamiyati jamiyat hayotida eng oldingi rejaga yanada zamonaviy EHM va u bilan bog`liq texnologiyalarni yaratish muammosini qo`ydi. Insonlar o`rtasida (endilikda inson va mashina o`rtasida) o`zaro axborot harakati mexanizmining rivojlanish tarixi axborot texnologiyasini barcha ilm sohalari rivojlanishining yagona integratsiya tizimi sifatida tushunishga asos beradi. Avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalari evolyutsiyasi. XX asrning 50- yillarida EHMning paydo bo`lishi va ulardan foydalanish imkoniyatining jadal oshib borishi bilan mehnatni avtomatlashtirish, axborot mahsulotlari va xizmati bozorining yuzaga kelishiga asos bo`ldi. AATning rivojlanishi axborotni qayta ishlash va uzatish bo`yicha yangi texnik vositalarning paydo bo`lishi, EHMdan foydalanishning tashkiliy shakllarini takomillashtirish, infratuzilmani yangi kommunikatsiya vositalari bilan boyitish bilan bir qatorda kechdi. EHM avlodlari almashuvi ro`y berdi. Bu EHMning asosiy texnik foydalanish va iqtisodiy parametrlari, birinchi navbatda samaradorlik, xotira hajmi, ishonchliligi, gabarit o`lchami va narhi kabi omillar o`zgarishi bilan bog`liq edi. Mashina orqali yechish uchun vazifalarni tayyorlash ish hajmini kamaytirish, insonning EHM bilan aloqasini yengillashtirish hamda EHMdan foydalanish samaradorligini oshirish EHM rivojlanishining asosiy omili edi va shunday bo`lib qolmoqda. EHMlar birinchi avlodining (XX asr 50-yillar) element bazasini elektron chiroqlar tashkil etar edi. Bunday mashinalar an’anaviy tarkib chizmasiga mos holda, bir-biriga qat’iy bog`liq asosiy qurilmalar to`plamidan (arifmetik — mantiqan, eslab qoluvchi boshqaruv qurilmasi va kirish-chiqish qurilmasidan) iborat bo`lgan. Dasturlar mashina tilida tuzilgan. Har bir foydalanuvchi o`z ixtiyoriga EHMni ma’lum bir vaqtga olib, o`sha vaqtning bir qismi dasturni to`g`irlashga ketar edi. Dasturiy ta’minot asosan standart kichik dasturlardan iborat bo`lgan. O`sha paytda EHMdan ilmiy va muhandislik bo`yicha eskicha masalalarni yechishda

foydalanishgan. Birinchi avlod mashinalari nisbatan keng o`lchami, energiyani ko`p sarflashi, sustroq harakatlanishi va ishonchliligining pastligi bilan ajralib turar edi. Ikkinchi avlod EHMlar yarim o`tkazgichlarga asoslanib, XX asrning 50-yillari oxiri va 60-yillar boshlarida yaratilgan. Mazkur EHMlar avlodi markazlashmagan holda kirish-chiqishni boshqaruv xususiyatiga ega bo`lgan. Bu turli tashqi qurilmalarning markaziy protsessorga osongina ulanish imkoniyatini berdi. Kirish-chiqish qurilmasini to`plami ko`paydi, tashqi hajmda qurilmasining hajmi kengaydi. Dasturiy ta’minot sezilarli darajada kengaydi. Uning tarkibiga algoritmik tilli translyatorlar, operatsion tizimlari kira bordi. Ayni paytda bir dasturli EHMlar bilan birga ikki dasturli EHMlar ham paydo bo`ldi. Ular bitta protsessor bilan mashinalar asosiy qurilmalarining parallel ishlashini tashkil etish hisobiga bir necha dasturlarni birgalikda amalga oshirish imkonini beradi. EXMlarning ikkinchi avlodi nafaqat mutaxasislik va ilmiy vazifalarni, shuningdek, keladigan hamda chiqadigan katta hajmdagi axborotlar bilan farqlanuvchi iqtisodiy, axborot masalalarini hal etishda ham qo`llanila boshlandi. Ularning nisbatan takomillashgan element bazasi sezilarli darajada protsessorning tezroq harakatlanishiga va xotira hajmini oshirishga, EHM o`lchami qisqarib energiya sarfining kamayishiga imkon berdi. Bunda ko`p darajada axborotni bosib chiqarish montajining qo`llanishi sabab bo`ldi. EHMlarni uchinchi avlodi 60-yillar oxiri va 70-yillar boshlarida paydo bo`ldi. Ushbu mashinalar integral holda ishlaydigan yarim o`tkazgichlar asosiga qurilgan. Integral sxema ancha murakkab tranzistorli sxemaga mos tugallangan mantiqiy funksional bloklarni ifodalaydi. Ushbu sxemalarning qo`llanilishi EHMlar o`lchamining keskin qisqarishiga, ishonchliligi unumdorligining oshishiga olib keldi. Bunta ko`p qatlamli chop etish montajining qo`llanishi ko`mak 6yerdi. Ayni turdagi EHMlar mashinalar tuzilmasining nomarkazlashuv tendensiyasi davom etishiga olib keldi. Shundan keyin bir necha, jumladan ixtisoslashgan protsessorli hisoblash tizimlari keng qo`llanila boshlandi.

Tashqi qurilmalar nomenklaturasi o`zgardi. Ularning tarkibida asosiy o`rinni katta hajmni sig`dira oladigan magnitli disklar egallaydi. Ta’kidlash joizki, bu davrda EHMning mantiqiy tuzilmasi bilan bog`liq bo`lgan tavsiflar majmuini anglatuvchi EHM «arxitekturasi» (me’morchiligi) atamasi joriy etildi. «Arxitektura» tushunchasiga EHM elementlari (apparatura va dasturiy ta’minot), foydalanuvchi nuqtai nazaridan EHM xususiyatini belgilovchi elementlar o`rtasidagi aloqa va o`zaro harakatlar tamoyillari kiradi. Uchinchi avlod EHMlarida ilk bor EHMlar oilasini yaratishga nisbatan arxitektura jihatdan yagona yondashuv qo`llanilgan. Bunday yondoshuv birinchi galda bir oila tarkibiga kiruvchi EHM modellarining yagona konstruktorlik-texnologik bazasi va dasturiy muvofiqligini anglatadi va buning natijasida dasturiy ta’minot va birinchi galda operatsion tizimlarning roli kuchaydi. Operatsion tizimlarining rivojlanishi mashinalarning turli rejimda paketlarni qayta ishlash, vaqtni bo`lish, so`rov-javob rejimi ishlarini boshqarishni ta’minladi. Aytish joizki, dasturiy ta’minot qiymati tufayli apparatlar narhi oshdi. Ushbu avlod mashinalarida ularga uzoq masofada bo`lgan abonentlarning bevosita kira olish imkoniyati kengaydi. Abonentlarning EHMlar bilan muloqoti mashina-axborot aloqa kanallari (telegraf, telefon, radioaloqa va hokazo) bilan bog`liq abonent punktlarining rivojlangan tarmog`i hisobiga amalga oshiriladi. EHMdan foydalanish sohalari ancha kengaydi. Masalan, samarali ishlash nuqtai nazaridan mumkin bo`lmagan vazifalar borasidagi cheklashlar deyarli yo`q bo`ldi. Ulardan foydalanuvchilar o`rtasida vaqtni avtomat ravishda aniqlash rejimidagina emas, boshqaruvchi tizim tarkibida vaqtning aniq bir ko`lamida ham ishlashga qodir universal mashinalar sifatida foydalanila boshlandi. EHMning to`rtinchi avlodiga katta integral tizim (KIT) ko`rinishidagi element bazasiga ega bo`lgan hisoblash tizimlari kiradi. Bu 70-yillar o`rtasida elektron hisoblash texnikasini rivojlanishida keskin «sakrash» bo`lganligi, ya’ni — katta integral sxemasi bazasida mikroprotsessorlar paydo bo`lganligi bilan bog`liq. Ulardan foydalanish tufayli barcha EHMlarning texnik-ekspluatatsiya va iqtisodiy ko`rsatkichlari o`lchami, energiya sarfi, qiymati va hokazolar keskin yaxshilandi.

Shaxsiy kompyuterlar (SHK)larni ommaviy ishlab chiqarish boshlandi. Zamonaviy EHMlarning 4-avlodi ikki yo`nalishda rivojlandi. Birinchi yo`nalish sekundiga bir necha ming million operatsiyalarni amalga oshiruvchi kuchli, ko`p protsessorli hisoblash tizimini yaratish, ikkinchisi-mikroprotsessorlar bazasida nisbatan arzon va ixcham mikro EHMlar yaratish. EHMlarning beshinchi avlodi 80-yillar o`rtalarida o`ta katta integral sxemalar bazasida ishlab chiqarila boshlandi. Beshinchi avlod mashina modellari me’morchilik (arxitektura) oqimiga, intellektual «inson - mashina» interfeysini ishlab chiqarishga mo`ljallangan. Ular masalalarni tizimli yechishni mashinalarning mantiqan fikrlashini, axborotlarni qayta ishlash va mantiqiy xulosalar olishni ham ta’minlaydi. Endilikda insonning EHM bilan yagona tildagi muloqotini (jumladan, og`zaki nutqini) amalga oshirish mo`ljallanmoqda. Axborot texnologiyalarining rivojlanish tendensiyasi. Xorijiy mugaxassislar axborot texnologiyalari rivojlanishining beshta asosiy tendensiyasini ajratib ko`rsatadi: 1. Axborot mahsulotlarining murakkablashuvi. Axborot vositasi ko`rinishidagi axborot mahsuloti, ekspert ta’minoti xizmatining ma’lumotlar bazasi strategik ahamiyat kasb etadi. Turli shakldagi (nutq, ma’lumot, tasvir) axborot mahsulotlari eshitish, ko`rish va anglash uchun foydalanuvchining talabiga ko`ra ishlab chiqiladi hamda unga qulay vaqtda va shaklda mahsulotni yetkazib berish vositasi mavjud bo`ladi. Axborot mahsuloti borgan sari yakka foydalanuvchiga taqdim etiladigan o`ziga xos xizmat va hisobot-tahlil ishlari natijalari o`rtasidagi gibridga aylanib bormoqda. 2. Birgalikda harakat qilish qobiliyati. Axborot mahsulotining ahamiyati oshib borishi bilan mazkur mahsulotlarni kompyuter va inson yoki axborot tizimlari o`rtasida ideal tarzda almashuvini o`tkazish imkoniyati ilg`or texnologik muammo kasb etadi. Axborot mahsulotlarini qayta ishlash va uzatish muammosi ularning kelishi va tez harakatlanishi bo`yicha to`liq muvofiq bo`lishi lozim. 3. Oraliq bo`g`inlarni tugatish . Birgalikda harakatlanish qobiliyatining rivojlanishi axborot mahsulotlari almashish jarayonining takomillashuviga, so`ngra, axborot manbai yo`lidan iste’molchiga qarab (ya’ni, bu sohadagi yetkazib beruvchi va

iste’molchilar) axborot uzatish imkoniyati tug`ildi. Masalan, muallif va o`quvchi, sotuvchi va xaridor, qo`shiqchi va tinglovchi, o`qituvchi va o`quvchi yoki tashkilotlarda mutaxassislar o`rtasida videokonferensiya, elektron kiosk, elektron pochta tizimi orqali bevosita muloqot qilish imkoniyati tug`ildi . 4. Globallashtirish. Tashkilot yo`ldosh aloqa va Internet tarmonidan foydalanib axborot texnologiyalari yordamida hohlagan joyda va hohlagan paytda ish olib borishi mumkin. Aynan Internet tufayli odamlar dunyoning har qanday nuqtasidan turib o`zaro muloqat qilish imkoniga ega. Bu holatda doimiy va yarim doimiy harajatlar yanada keng geografik mintaqada taqsimlanish xisobiga ustuvorlikka ega bo`ladi. 5. Konvergensiya. Konvergensiya AAT (avtomatik axborot tizim) ning zamonaviy rivojlanish jarayonining oxirgi bosqichi sifatida ko`rib chiqiladi. Bunda mahsulotlar va xizmatlar, axborot va dam olish, shuningdek, ovozli, raqamli hamda videosignallarni uzatish kabi ish rejimlari o`rtasidagi farq yo`qoladi. Moddiy ishlab chiqarish va axborot biznesi sohalari o`rtasidagi tafovut o`chib ketadi, firmalar va korporatsiyalarning faoliyat turlari diversifikatsiyasi, sanoat tarmoqdagi, moliya sektori va xizmat sohalari o`zaro uyg`unlashib ketadi. Shunday qilib, yangi axborot texnologiyalari — bu dunyo miqyosida jamiyat taraqqiyotining sanoat asridan axborot asriga qarab o`tish asosidir. Mazkur tendensiyaning iqtisodiyotda foydallanilishi quyidagi o`zgarishlarga olib keladi: • har bir ish o`rnida resurslar yetarli bo`lganda axborotlarni qayta ishlash uchun taqsimlangan shaxsiy (personal) hisoblashlarni amalga oshirish; • xabarlarni jo`natish uchun ish o`rinlari birlashganda kommunikatsiyaning rivojlangan tizimini yaratish; tashkilot axborot portiga ulanganda, moslashuvchan global kommunikatsiyalarga ega bo`lishi; elektron savdo tizimini yaratish va rivojlantirish; • tashkilot integratsisi — tashqi muhit tizimidagi oraliq bo`g`inlarni bartaraf etish. 1-diagramma

Manba: www.rubr и con.com – ―Axborot-texnologiyalari‖ biznes-ma’lumotnomasi Axborot kommunikatsiya texnologiyalarining tushuncha va ta’riflari «Axborot» so`zi lotincha «information» so`zidan olingan bo`lib, biror ish holati yoki kishi faoliyati haqida ma’lum qilish, xabar berish, biror narsa xaqidagi ma’lumot, degan ma’noni anglatadi. Axborot tushunchasi inson faoliyatining barcha sohalarida foydalaniladi. Ayni paytda uning miqdoriy tavsifini, ya’ni texnik-iqtisodiy va falsafiy, shuningdek, xronologik (axborot anglash vositasi sifatida), kibernetik kabi bir qator jihatlarini farqlaydi. 1. Falsafiy nuqtai-nazaridan axborot ongga nisbatan ikkinchi darajali deb qaraladi. Ong ham o`z navbatida borliqqa nisbatan ikkinchi darajali. Shundan kelib chiqqan holda axborot signallarining tartibga solingan ketma-ketlik obrazi bo`lishi lozim. Axborotning moddiy tashuvchisi axborotni uzatish va saqlashni aks ettirgandagina axborot mavjud bo`ladi, aks holda borlik axborotsiz qoladi. Shunday qilib, axborot moddiy tashuvchining uzviy mazmuni va mohiyati sanaladi. 2. Kibernetik nuqtai-nazaridan, tirik organizm, avtomatik harakatlanuvchi mashina yoki inson-mashina tizimi tomonidan amalga oshirilgan har qanday jarayonda

(ongli yoki ongsiz ravishda) axborot yuzaga kelishi, uni qabul qilish, uzatish, qayta ishlanishi yuz beradi. Ayni paytda keladigan axborot signallari obyektining tashqi ta’sirlarga bo`lgan reaksiyasini ishlab chiqadigan signallarga aylantiriladi . Signallarni uzatish va axborotni qayta ishlash materiya yoki energiyaning borliq va vaqtda harakatlanishi hamda obyektlar yoki muhitlarning o`zaro aloqasi holatini, tarkibining o`zgarishini yuzaga keltiruvchi har qanday jarayonlar yordamida amalga oshi- rilishi mumkin. 3. Axborot nazariyasida ko`pincha «axborot miqdori» tushunchasidan foydalaniladi. Bunda asosan shu narsa anglashiladiki, axborot — bu axborot olinguncha va olingandan so`ng mumkin bo`lgan javoblar sonining funksiyasi ekanligi ta’kidlanadi. Axborot harakatlanishi undagi mavxumlikni (noaniqlikni) bartaraf etishdan iborat . 4. Informatika nazariyasida saqlash, qayta tuzish va uzatish obyekti sanalgan barcha ma’lumotlar axborot deb yuritiladi. Bunday hollarda axborot, boshqaruv maqsadida uni qayta tashkil etish nuqtai nazaridan ko`rib chiqiladi . 5. Iqtisodiy — xo`jalik faoliyatida axborot deganda, keng ma’noda, atrof muhit to`g`risidagi har qanday ma’lumotlar tushuniladi. Bu ma’lumotlar atrof-muhit bilan o`zaro aloqadan, unga moslashishdan va uning o`zgarishi jarayonidan olingan bo`lishi mumkin 1-rasm

Manba: www.rubr и con.com – ―Axborot-texnologiyalari biznes- ma’lumotnomasi . Iste’molchi nuqtai nazaridan, axborot — bu eng oxiridagi foydalanuvchi tomonidan olingan tushunchalar va foydali deb baholangan yangi ma’lumotdir. Yuqorida qayd etilganlarni izohlagan holda, axborotga quyidagicha ta’rif keltirish mumkin. Axborot — bu, yaratuvchisi doirasida qolib ketmagan va xabarga aylangan, bilimlar noaniqligi, to`liqsizligi darajasini kamaytiradigan hamda og`zaki, yozma yoki boshqa usullar (shartli signallar, texnik vositalar, hisoblash vositalari va xokazo) orqali ifodalash mumkin bo`lgan atrof-muhit (obyektlar, voqea-hodisalar) to`g`risidagi ma’lumotlardir. Mazkur yo`nalishda quyidagilar muhim sanaladi: axborot — bu har qanday ma’lumot emas, balki u mavjud noaniqliklarni kamaytiruvchi yangi bir ma’lumotdir; axborot uni yaratuvchidan tashqarida mavjud bo`ladi, u o`z yaratuvchisidan uzoqlashgan, inson taffakkurida aks etgan bilimdir; axborot xabarga aylanadi, chunki u belgilar ko`rinishida ma’lum bir tilda ifodalangan; xabar moddiy tashuvchiga yozib qo`yilishi mumkin (xabar axborotni uzatish shaklidir);

• xabar uning muallifi ishtirokisiz aks ettirilishi mumkin; • u jamoat kommunikatsiyasi kanallari orqali uzatiladi ; Axborot tashkilot uchun quyidagi imkoniyatlarni beradi: • tashkilotning strategik, taktik va tezkor maqsad hamda vazifalarini belgilash; tashkilotning, bo`linmalarning joriy holatini, ulardagi jarayonlarni nazorat qilish; asosli va o`z vaqtidagi qarorlarni qabul qilish; maqsadga erishishda bo`linmalar ishini muvofiqlashtirish . Axborotga bo`lgan ehtiyoj, axborotlashtirish. Axborotning yetishmasligi axborotga nisbatan ehtiyojni, biror soha to`g`risida jamiyat tomonidan to`plangan bilim va alohida bilimlar o`rtasidagi farqni anglashni keltirib chiqaradi. Ishlab chiqarishni va insoniyatning barcha faoliyat sohasini axborot bilan to`ldirish jarayoni axborotlashtirish, deyiladi. Uzluksiz axborot bilan to`yintirish natijasida axborotlashgan jamiyat yuzaga keladi. Axborotlashgai jamiyat Bu jamiyatda barcha fuqarolar, tashkilotlar va davlatning axborotga bo`lgan ehtiyojini qondirish uchun hamma sharoit yaratilgan bo`ladi. Mehnat qiluvchilarning ko`pchiligi yoki axborot ishlab chiqarish, saqlash, qayta ishlash va sotish bilan band bo`ladi yoki bu jarayonlarsiz ishlab chiqarish majburiyatlarini bajara olmaydigan bo`ladi. Bu shuni anglatadiki, bunday jamiyat fuqarolari axborot madaniyatiga ega bo`ladi. YA’ni axborot bilan ishlashni, uni olish, qayta ishlash va uzatish uchun axborot tizimlari va texnologiyalaridan foydalanishni biladilar. Bu inson faoliyatining barcha jabhalariga oid boy bilimlar, ishonchli axborotlardan to`liq va o`z vaqtida foydalanishni ta’minlashga qaratilgan kompleks chora-tadbirlarni joylarda tatbiq etishni anglatadi. Informatika. Axborot xususiyatlarini o`rganish, uni yig`ish, saqlash, qidirish, qayta ishlash, o`zgartirish hamda inson faoliyatining turli sohalarida foydalanish va tarqatish bilan shug`ullanadigan fan informatika, deb ataladi. Informatikaning asosiy vazifasi — davlat boshqaruv organlarining, sanoat va tadbirkorlik hamda boshqa sohalardagi axborot ehtiyojini qondirish uchun moddiy-texnik bazani yaratishdir. Informatikaning asosiy uchta yo`nalishi mavjud.

Birinchi yo`nalish axborotni uzatish, yig`ish va qayta ishlashning texnik vositalarini rivojlantirish nazariyasi bilan bog`liq. U o`z ichiga hisoblash komplekslarini, lokal va global hisoblash tarmoqlari, aloqa nazariyasini olgan keng ilmiy -ommaviy sohadir. Ikkinchi yo`nalish ma’lumotlarni qayta ishlash bo`yicha har hil amaliy vazifalarni hal etish yuzasidan turli kategoriyadagi foydalanuvchilar uchun texnik vositalar bilan samarali ishlashni tashkil qilish imkonini beradigan, dasturiy ta’minotni ishlab chiqishga yo`naltirilgan, matematik va amaliy fanlar kompleksini o`z ichiga olgan dasturlashtirishdir. Bu o`nalishga algoritmlashtirish tillari nazariyasi, ma’lumotlarni tashkil etish, saqlash, qidirish va qayta ishlash nazariyasi, tizimli hamda amaliy dasturlashtirish nazariyasi kiradi. Axborot tizimini yaratishda ikkinchi yo`nalishni umumiy va amaliy dasturiy ta’minot deb atash qabul qilingan . Uchinchi yo`nalish — avtomatlashtirilgan usulda turli darajadagi vazifalarni hal etish modellari, algoritmlari, tartibi, texnologiyasini ishlab chiqish va tashkil qilishdir. Informatikaning bu bo`limi hozirda qishloq xo`jaligi sohasida o`ta muhim va dolzarb sanaladi. Informatikaning moddiy-texnik bazasi boshqaruv faoliyatining turli sohasi va darajalarida ishlayotgan mutaxassislar uchun avtomatlashtirilgan ish joylaridan keng foydalanish imkonini beradi va shuningdek, ekspert — professional (ekspert tizimi) darajasida qaror qabul qilishga qodir bo`lgan ixtisoslashtirilgan predmet sohasida hisoblash tizimini va axborot-kommunikatsiya tarmog`ini yaratish imkoni yuzaga keladi . Axborotni kodlashtirish. Axborotni xabarga aylantirish usullaridan biri — uni moddiy tashuvchi vositasiga yozishdir. Bunday yozish jarayoni kodlashtirish, deb yuritiladi. Agar kompyuter texnikasidan foydalanish uchun mo`ljallangan moddiy tashuvchilardan foydalanilsa, u holda ma’lumotlar bilan ishlashga to`g`ri keladi. Bu holda axborotni saqlash, qayta ishlash, uzatish va kiritishni avtomatlashtirish maqsadida ularni shartli belgilarga aylantirish axborotlarni kodlashtirishni anglatadi. Hujjat, hujjat aylanishi, Axborot tizimi doirasida xar kanday tashkilot hujjat va hujjat aylanishi ishiga duch keladi .

Hujjat — bu ma’lum bir qoidara ko`ra rasmiylashtirilgan, belgilangan tartibda tasdiqlangan qog`oz, ovoz yoki elektron shakldagi axborot xabaridir. Hujjat aylanishi — hujjatlarni yaratish, izohlash, uzatish, qabul qilish va arxivlashtirish, shuningdek ularning ijrosini nazorat qilish hamda ularni ruxsatsiz foydalanishdan himoyalash tizimidir . Axborot jihatlari, axborotni uchta asosiy jihatdan ko`rib chiqish mumkin, ya’ni, pragmatik, semantik va sintaksis tomonidan. Axborotni aynan shu jihatdan ko`rib chiqish avtomatlashtirilgan axborot tizimini loyihalashtirishda muhim ahamiyatta ega. Pragmatik jihat axborotlarning amaliy jihatdan foydaliligi, iste’molchi uchun qanchalik qimmatli ekanligi va qaror qabul qilishdagi ahamiyati nuqtai nazaridan ko`rib chiqiladi. Axborotni pragmatik o`rganish boshqaruvning turli darajalarida qarorlar qabul qilish uchun zarur bo`lgan ko`rsatkichlar tarkibini aniqlash, ko`rsatkichlar va hujjatlarning unifikatsiyalashtirilgan tizimini ishlab chiqish imkonini beradi . Semantik jihat axborotlarni o`rganishda axborotning mohiyatini ochish va uning elementlarining mazmunan ahamiyati o`rtasidagi munosabatlarni ko`rsatish imkonini beradi. Ushbu jihat axborot qismlari o`rtasidagi bog`liqliklarni ko`rib chiqadi. Mazkur darajada axborot majmuining tashkil bo`lish qonuniyatlari (rekvizitlardan, ko`rsatkichlar, o`rsatkichlardan hujjatlar shakllantirish) tadqiq etiladi. Axborotning miqdoriy bahosi ushbu darajada axborotning shakllanish jarayonini bayon etish, hujjatlar harakatlanishining oqilona yo`nalishini hamda ularni qayta ishlashning texnologik variantini tanlash imkonini beradi. Xullas, axborotni turli jihatlarida o`rganish ularning tartibi va tarkibini, paydo bo`lish qonuniyatini, hajm, vaqt va sifat jixatidan tavsifi (to`liqligi, ishonchligi, eskirmaganligi, aniqligi) ni aniqlash, shuningdek axborot olish, qayta ishlash, himoya qilish imkonini beradi. Agarda axborot texnologiyalarning kelib chiqish tarixiga nazar soladigan bo`lsak jahon aloqa tarmog`i Internet o`z tarixini boshlagan ilk sana 1962 yil hisoblanadi . O`sha paytda jahonda 10000 mingga yaqin eng sodda kompyuterlar mavjud bo`lib, ularda ishlash hozirgidek oson bo`lmagan. 1962 yilda AQSH Mudofaa vazirligining tadqiqotchilik loyihalari Amerika agentligi (Advenced Research

Agency of the U.S. Departmen of Defence, ARPA) asos solgan loyiha ARPANET nomini oldi, keyinchalik esa Internet deb atala boshladi. Xuddi shu yili amerikalik Massachuset texnologiya institutining (MIT) yosh olimi Dj. S. Liklider bajargan ilmiy ishida yer kurrasida yashovchi har bir kishiga istalgan nuqtadan turib dasturlar va ma’lumotlarga ega bo`lishni ta’minlovchi global tarmoqni yaratish g`oyasini ilgari surdi. Манба : www.interpress.uz .

2 - rasm Axborot - texnologiyalarining samaradorligi natijalarini quyidagi rasmda ko`rish mumkin .

Shu yilning oktabrida Liklider ARPA IPTO (ARPA Informathon Processing Techniques Office) bo`limining ilk rahbariga aylandi. Xuddi shu paytda Massachuset texnologiya institutining yana bir olimi Leonard Kleynrok kommunikatsiya tarmoqlari nazariyasi sohasida doktorlik dissertatsiyasini yakunlab, UCLA Kaliforniya universitetida assistent lavozimiga ega bo`ldi. Xuddi shu yili yana o`sha Massachuset texnologiya institutining yosh xodimlaridan biri bo`lgan Ayven Sazerlend TX-2 mashinasidan foydalanib, kompyuter grafikasining rivojlanishiga katta hissa qo`shgan Sketchpad (Bloknot) interaktiv grafik dasturini yaratdi. Bu olimlarga biroz muddat o`tgandan so`ng ARPA tadqiqotchilik loyihasida uchrashish nasib qildi. 1963 yilda Liklider Ayven Sazerlendni ARPA loyihasida ishlash uchun taklif etdi, oradan yana ikki yil o`tgach esa bu guruhga kelib qo`shilgan yana bir olim - Bob Teylor keyinchalik Internet tarmog`ining yaratilishiga ulkan hissa qo`shdi. O`z g`oyalarini amalga oshirish uchun Liklider MIT, UCLA va BBN (unchalik katta bo`lmagan Bolt Beranek & Newman maslahat kompaniyasi) bilan shartnoma imzoladi. 1963 yilda muhim hodisa ro`y berdi. Dastlabki universal ASCII - kodlash sxemasi paydo bo`lib, u harf, raqam va tinish belgilariga son belgilari-kodlarni belgilaydi. Buning natijasida turli ishlab chiqaruvchilar kompyuterlari o`rtasida axborot ayirboshlash imkoniyati paydo bo`ladi. 1990 yilda Internetga Argentina, Belgiya, Braziliya, Chili, Gretsiya, Hindiston, Janubiy Koreya, Ispaniya va Shveytsariya ulanadi. Ilmiy institutlardan tashqari Internetga neft sanoati, avtomobil va elektron sanoat sohalarining turli kompaniyalari, shuningdek, telefon kompaniyalari ulana boshladi.

2-diagramma Манба: www.rubrи con . com – ―Ахборот-технологиялари‖ бизнес- маълумотномаси 1991 yili Bryuster Kale Internetda axborot izlash uchun texnologiya va dasturiy ta’minot - WAIS (Wide Area Information Servers) taklif qiladi. Xuddi shu yili Paul Lindner va Mark MakKaxil Gopher qidiruv tizimini ishlab chiqdilar. 1991 yilda Internet tarmog`iga Chexiya, Vengriya, Polsha, shuningdek, Tayvan va Gonkong ham ulandi. 1992 yilda MOSAIK dasturi paydo bo`lib, Netscape ni yaratish haqida qaror qabul qilinadi. Xuddi shu yili Internet tarmog`iga Estoniya, Latviya va Slovakiya ham ulandi. 1993 yilda Internet AQSH ma’muriyatiga ham yetib bordi. Oq uy o`zining Web-sahifasini ochib, Internetga ulanish imkoniyati bo`lgan har bir kishining mamlakat prezidenti Bill Klintonga maktub yozishi uchun imkoniyat yaratib berdi. Shu yili Internetga Rossiya, Qozog`iston va Ukraina ham ulanadi. Tarmoqning o`sishi bilan elektron tijoratni amalga oshirishga yo`nalganlik ham asta-sekinlik bilan o`sa boshladi. Shu yili Internetda savdo markazlari ochilib, biznes uchun dastlabki virtual kiberbank ochildi.

1994 yil Internetga Xitoy, Jazoir, O`zbekiston, Armaniston va yana o`nga yaqin boshqa mamlakat ulandi. Yilning eng muhim Internet-texnologilari deb 1995 yili WWW va qidiruv serverlari, rivojlanayotgan texnologilar deb esa - Java, Java - Script va VRML tan olindi. Avgust oyida shaxsiy kompyuter egalari bozori uchun mo`ljallangan 32 bitli Windows 95 operatsion tizimi ishlab chiqilgan bo`lib, uning tarkibiga Microsoft Internet Explorer 2.0 kiritildi. Xuddi shu yili Microsoft o`zining qirqdan ortiq mamlakatda turib ulanish mumkin bo`lgan Microsoft Network (MSN) onlayn servisini ochdi. 1996 yilda paydo bo`lgan Internet Explorer Internet bilan ishlovchi dasturlar olamida tub burilish yasadi. Eng muhim texnologiyalar sifatida qidiruv dasturlari, Java, Internet-telefoniyani sanab o`tish mumkin. 1996 yilda rivojlana boshlagan Internet texnologiyalari orasida VRML va "tarmoq kompyuteri"ni ko`rsatish mumkin (1-jadval). 1997 yilga kelib Internet tarmog`iga 170 dan ortiq mamlakat ulandi. Ular o`rtasida Gambiya, Gvineya-Bisau, Liviya kabi Afrika va Okeaniyaning o`nlab mamlakatlarini ko`rsatish mumkin. Xakerlar faolligi ham o`sha davrdan boshlab o`sa boshladi. Internet Explorer to`rtinchi versiyasi ishga tushirildi, uning tarkibiga Web orqali ko`rsatuvni ta’minlash, XML va ko`p manzilli yuborish texnologiyasi kiritildi. Korporativ tarmoqlarni tashqi hujumlardan himoya qiluvchi vosita bo`lgan Microsoft Proxi Server paydo bo`ldi. 1997 yilda eng muhim texnologiyalar deb Push-texnologiya va Multicasting-texnologiya tan olindi.14 1998 yilda yaratilgan Windows 98 operatsion tizimi tarkibida Internet Explorer paydo bo`ldi. O`zbekiston Butunjahon global tarmog`iga 1994 yil ulandi. Respublikamizda Internet tarmog`ining rivojlanishi tarixi aynan shu paytdan boshlandi.

Oxirgi yillarda bu jarayon yanada jadal sur’atlar bilan rivojlana boshladi. Mamlakatda telekommunikatsiyalar rivojlanishi, yangi texnologiyalarning joriy qilinishi, xalqaro axborot makoniga kirishga intilish kabi aniq tendensiyalar kuzatilmoqda . Bojxona organlari tizimida axborot texnologiyalarini qo`llanilishini nazariy amaliy asoslarini o`ziga xos xususiyatlari O`zbekiston bojxona tizimida zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy etilishini o`ziga xos xususiyatlari axborot texnologiyalarining kelib chiqishi va ularni jahon aloqa tizimi bilan ulanishi bilan bevosita bog`liqdir, biz o`zimizni izlanishimizda bu muammoni negizini o`rganishimiz zarur deb hisoblaymiz. Bugun esa Davlat bojxona qo`mitasining bojxona texnologiyalarini avtomatlashtirish departamenti tovarlarni elektron tarzda deklaratsiyalash muammolarini

hal etishi kerak bo`lgan yangi dasturlarni ishlab chiqish bilan shug`ullanmoqda, shuningdek bojxona rasmiylashtiruvi va nazoratining kompleks avtomatlashtirilgan tizimi istiqbollarini tuzmoqda va idoralararo darajada muhokama qilmoqda. Axborot texnologiyalarni joriy etish, bojxona xizmatini rivojlantirish konsepsiyasiga ko`ra, yaqin yillarning eng muhim strategik vazifasi hisoblanadi. Aytish joyizki hozirgi paytda ishlab chiqilgan zamonaviy Informix ma’lumotlar bazasini, Delphy dasturlash instrumental boshqarish tizimini qo`llagan holda turli ko`lamda foydalaniladigan bazani tashkil etish va ma’lumotlarni uzatish tizimlarining konvertatsiyalangan texnologiyalariga asoslangan yagona axborot tarmog`ini joriy etish natijasiga aylangan bojxona organlarining avtomatlashtirilgan tizimini rivojlantirish juda katta ahamiyatga ega bo`lib qolmoqda. Uni amalga oshirishning dastlabki eng muhim bosqichi - xududiy bojxona boshqarmalarida lokal hisoblash tarmoqlarini joriy etishdir. Umumiy foydalanishdagi axborotlarning idoralararo omborini sifatli, samarali tashkil etish va eng muhimi, nafaqat DBK bo`linmalariga balki tashqi savdo faoliyati to`g`risidagi ma’lumotlar bilan tezkor ishlash imkonini beradigan va tashqi savdo operatsiyalarida yagona elektron axborot tizimidan foydalanishni amalga kiritish bu jarayonning keyingi bosqichi bo`lib qolmoqda. Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 20 avgustdagi «Litsenziyalashni bekor qilish hamda iste’mol tovarlarini olib kelish va O`zbekiston Respublikasining ichki bozorida sotishni takomillashtirish chora-tadbirlari to`g`risida» 295-son qarorining bir qator vazirlik va idoralarga tashqi savdo operatsiyalarining yagona elektron axborot tizimini barpo etishi topshirilgan 12-bandini bajarish uchun DBQ, DSQ, Markaziy bank, Moliya vazirligi, TIASIV hamda O`zbekiston axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi mutaxassislaridan idoralararo ishchi guruhi tashkil etildi. TSOYAEAT (tashqi savdo operatsiyalarining yagona elektron axborot tizimi) tizimini ishlab chiqish jarayonini ikki bosqichga bo`lish mumkin. Birinchi bosqichda texnik, tashkiliy va moliyaviy masalalar, shuningdek tizim konsepsiyasi va tashqi iqtisodiy operatsiyalar axboroti mazmuni belgilangan. Vazirlik va idoralardan tashqi savdo faoliyatiga taalluqli axborot olingan va umumlashtirilgan. So`ngra ma’lumotlar bazalari tuzilishi ishlab chiqilgan hamda sinab ko`rilgan, uning zaif

tomonlari aniqlangan. Ikkinchi bosqichda TSOREAT tizimini rivojlantirishga doir texnik talablar ishlab chiqilgan va tasdiqlangan, ular barcha manfaatdor tashkilotlar bilan kelishib olingan. TSO REATni rivojlantirishning strategik ahamiyati masalasi haqida shuni aytish mumkinki, tizimdan foydalanish va axborot xavfsizligini ta’minlash bo`yicha tarkibiy bo`linmalar yaratish zarurdir. Bojxona tizimida katta o`zgarishlar bo`lishi aniq. TSOR EATni joriy etish bojxona organlarining avtomatlashtirilgan tizimini rivojlantirish yaxlit dasturining faqat bir qismi bo`lib, uni amalga oshirishga bir necha yil ajratilgan. Ushbu loyiha o`zaro bog`liq vazifalarning uch turkumini hal etishi kerak: yangi Bojxona kodeksini va qayta ko`rib chiqilgan Kioto konvensiyasiga bosh ilova talablarini hisobga olgan holda me’yoriy - qonunchilik bazasini takomillashtirish; bojxona taomillari, ish jarayonlarini maqbullashtirish; axboriy texnologiyalar. Bu yangiliklardan maqsad - bojxona rasmiylashtiruvi jarayonini imkoni boricha tezlashtirish va ayni vaqtda bojxona nazoratining samaradorligini keskin tarzda oshirish. Agar O`zbekiston Jahon savdo tashkilotiga kirishga tayyorlanayotganini hisobga olsak, uning qattiq qoidalari muqarrar ravishda yuklarning chegara orqali o`tishning mavjud tartibi va muddatlarini o`zgartirishni talab etadi, ilgari surilgan avtomatlashtirilgan bojxona texnologiyalarini joriy etish g`oyatda o`z vaqtida bo`ladi. Bu jarayon amaliyotda qanday namoyon bo`ladi, deganda biz shuni aytishimiz mumkin asosiy bo`g`in -bojxona postlaridir. Ayni shu yerda tashqi iqtisodiy faoliyat ishtirokchilari hamda bojxona organlari hodimlari timsolida davlatning manfaatlari to`qnashadi. Bu yerda ko`pincha ixtiloflar yuzaga keladi. Bir necha yil oldin tovarni rasmiylashtiruvchi bojxona xodimi axborotni asosan bir manba - deklarantning o`zidan oladi. Deklaratsiya va boshqa qog`oz hujjatlardagi ma’lumotlarni tekshirish odatda ko`p vaqtni oladi. Bu esa bojxonaga ham, TIF ishtirokchisiga ham foydali emas. Birinchidan, tovarlar, transport vositalari va TIF ishtirokchilari to`g`risida axborot manbalari doirasi kengayadi. Ikkinchidan, zarur ma’lumotlarni ayni kerak bo`lganda - bojxona rasmiylashtiruvi paytida olish mumkin bo`ladi. Nihoyat, hujjatlar qog`ozda

emas, balki elektron ko`rinishda taqdim etiladi. Hozirgi paytda bojxona yuk deklaratsiyasida aytilgan ma’lumotlarni avtomat tarzda tekshirish ham ko`zda tutilyapti. Bularning hammasi tovar aylanmasini tezlashtirish, amalda ko`rikdan o`tkaziladigan yuklar miqdorini, undirilgan to`lovlar hajmini ko`paytirish imkonini beradi. Shu tariqa, tamomila yangi bo`lgan taomillar savdo uchun qulay sharoitlar yaratib, tashqi savdo faoliyati ishtirokchilarining hayotini yengillashtiradi. Xozirda ―Bir darchatamoyili‖ bojxona rasmiylashtiruvi texno logiyasi quyidagi ko`rinishga egadir: hujjatlarning avtomatik qabuli va tekshirilishi, tovarlarning avtomatik saralanishi, so`ngra - xatarlar tahlili va qarorlar qabul qilinishi. Ana shu tamomila boshqacha taomillarni barpo etishda, shubhasiz, DBQni barcha amaliy boshqarmalari jalb etildi. Xatarlar tahlili va ularni boshqarish va bojxonadan keyingi auditdan so`ng nazoratni kuchaytirish, tranzit yuklar monitoringi tizimini joriy etish tizimi asosida tanlab bojxona nazoratidan o`tkazish algoritmini ishlab chiqarish zarurligi shubhasiz. Nazorat vazifalarining ushbu jihatlari Bojxona hamkorligi qo`mitasi ishchi guruhlarining Olmati shahrida o`tkazilgan birinchi uchrashuvida o`tkazilgan birinchi umumiy harakatlar rejasining institutsional tadbirlarida yaxshi aks ettirilgan. Shu tariqa, bojxona xizmatini axborotlashtirish darajasini oshirish, bojxona nazoratini tashkil etish bilan bog`liq yangi axboriy texnologiyalarni joriy etish - davrning qat’iy talabidir. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ―2016 — 2018 yillar davrida O`zbekiston Respublikasida elektron tijoratni rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to`g`risida‖ qarori respublikada bu masalalarga qanday e’tibor qaratilayotganligidan dalolat beradi. Hozirgi kunda Milliy axborot uzatish tarmog`i (MAUT) asosida respublika vazirlik va mahkamalari, korxona va tashkilotlarining tarmoq va tizimlarini birlashtirish orqali yagona axborot makoni shakllantirilmoqda. Axborotlashtirish muammolarini hal qilishda vazirlik va mahkamalarning hatti-harakatlarini muvofiqlashtirish axborotlashtirish Konsepsiyasini amalga oshirish bo`yicha Mahkamalararo komissiya tomonidan amalga oshirilmoqda. 1994 yildan boshlab muntazam o`tkazib kelinayotgan komissiya majlislarida yangi axborot texnologiyalarini joriy qilish masalalari ko`rib chiqilmoqda va

sohaning rivojlanishiga xizmat qiluvchi qarorlar qabul qilinmoqda. Bu yo`nalishda eng so`nggi jahon yutuqlarining keng qo`llanishi O`zbekistonning asosiy maqsadlariga erishish - bozor iqtisodiyotiga o`tish va global iqtisodiyotga to`liq integratsiyalashuvga xizmat qiladi. Internet va ma’lumot uzatish tarmoqlari rivojlanishining asosiy yo`nalishi milliy axborot uzatish tarmog`ini rivojlantirish va modernizatsiyalash loyihasini amalga oshirish hisoblanadi. Mazkur loyiha bo`yicha hozirgi paytda 349 ta, jumladan, Toshkent shahrida 41 ta, viloyat markazlarida 33 ta va tuman markazlarida 275 ta ma’lumot uzatish uzellari o`rnatilgan. 3-diagramma Manba: www.rubrи con . com – ―Ахборот-технологиялари‖ бизнес- маълумотномаси Raqobat muhitining rivojlanishi bilan Internet xizmatlari provayderlari va operatorlari soni ham o`sdi. 2014 yilning yakuniga kelib respublika hududida Internet tarmog`iga ulanish xizmatlari ko`rsatuvchi xo`jalik subyektlari soni 477

tani tashkil qilib, (yil boshida 263 ta, o`sish 181,4%), ulardan 398 tasi Internet xizmatlarini jamoa bo`lib ulanish punktlari orqali ko`rsatmoqda. Bir qator ma’lumot uzatish operator larida mavjud bo`lgan Internetga jamoa bo`lib ulanish punktlarini hisobga olgan holda jamoa bo`lib ulanish punktlari umumiy soni respublikada 1000 tani oshib qetdi (2010 yil boshida 228 ta, o`sish 203,07%). 2015 yil boshida ma’lumot uzatish tarmoqlaridagi portlar umumiy soni 14236 taga teng bo`ldi (Dastur bo`yicha maqsadli mo`ljal 2014 yilning oxiriga - 11000). Xalqaro tarmoqlarga ulanish umumiy tezligi 53 MbitG`s. Shu tariqa O`zbekiston Respublikasi Prezidentining shu soxa bo`yicha ma’ruzalarida ta’kidlanganidek :―Telekommunikatsiya uskunalari, kompyuter texnikasi va mobil telefonlar, keng turdagi maishiy elektronika mahsulotlari ishlab chiqaradigan yangi zamonaviy korxonalar tashkil etilmoqda. Iqtisodiyotimizning deyarli barcha tarmoqlari modernizatsiya qilinib, amalda texnologik jihatdan yangilanmoqda. O`tgan yili iqtisodiyotning barcha tarmoqlariga axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy etish masalasiga o`ta muhim e’tibor qaratildi. Xususan, ―Shaharlararo kommutatsiya markazlarini yangi avlod tarmoq texnologiyalari asosida modernizatsiya qilish va kengaytirish‖ (NGN), ―FTTX texnologiyasi bo`yicha keng qamrovli formatda foydalanish imkonini beradigan optik tarmoqlarni rivojlantirish‖, ―O`zbekiston Respublikasi mintaqalarida EVDO texnologiyalarini joriy etish orqali CDMA-450 mobil tarmog`ini rivojlantirish‖ kabi va boshqa yirik investitsiya loyihalarini amalga oshirildi. Axborot- kommunikatsiya texnologiyalarining alohida va muhim o`rin tutishini hisobga olib, 2013 yilda 2013-2020 yillarda O`zbekiston Respublikasining Milliy axborot- kommunikatsiya tizimini rivojlantirish kompleks dasturi qabul qilindi. Ushbu dastur doirasida amalga oshirilayotgan loyihalar 2014 yilda mamlakatimizda barcha avtomat telefon stansiyalarini raqamli tizimga o`tkazilmoqda. Bu esa xalqaro axborot tarmoqlaridan foydalanish tezligini sezilarli darajada oshirish imkonini berdi .

1 – jadval 2004 yilda O`zbekiston hududlari bo`yicha Internetdan foydalanuvchilar soni Вилоят Жами Провайдерлар UzPAK Naytov BCC Бошқа Тошкент ш. 19633 431 2053 972 16177 Тошкент вилояти 378 64 - 14 300 Андижон вилояти 453 102 124 1 226 Бухоро 509 22 122 26 339 Жиззах 187 16 54 1 116 Қашқадарё 183 109 54 1 19 Фарғона 536 1 78 1 456 Сурхондарё 100 37 57 1 5 Сирдарё 104 2 50 3 50 Самарқанд 858 109 442 2 305 Навоий 579 28 142 - 409 Наманган 274 196 7 2 69 Хоразм 268 94 69 3 102 Қорақалпоғистон Республикаси 353 88 136 1 128 Жами 24415 1299 3388 1028 18700 Manba: www.rubr и con.com – ―Axborot-texnologiyalari‖ biznes- ma’lumotnomasi Aholi, jumladan, mamlakatimizning olis hududlarida yashayotgan aholining axborot-kommunikatsiya texnologiyalari xizmatlaridan foydalanish imkoniyatini kengaytirish masalasiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Masalan, 2014 yilda yurtimizda, xususan, Qo`ng`irot, Boysun, Uzun, Mo`ynoq kabi olis tumanlarda 2 ming kilometrdan ziyod optik tolali aloqa tarmoqlari barpo etildi. Xozirda ushbu soxani rivojlantirish bo`yicha katta ishlar amalga oshirilib kelinmoqda, bu xaqda Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek: ―Mamlakatimizda internetdan foydalanuvchilar soni yil sayin ko`payib bormoqda. Bugungi kunda ular 10 million 200 ming kishidan oshdi yoki mamlakatimiz aholisining uchdan bir qismini tashkil etmoqda. Respublikamizda internetning o`tkazuvchanlik darajasi 4 barobar oshirildi, internetga

ulanish tezligi esa 1,5 marta ortdi. Shu bilan birga, undan foydalanish narxi 2013 yilga nisbatan 11,6 foizga kamaydi. O`tgan yili 500 dan ortiq yangi bazaviy mobil aloqa stansiyalari o`rnatilishi hisobidan aloqaning ushbu zamonaviy, yuqori texnologiyalarga asoslangan tizimi abonentlari soni qariyb 20 million kishini tashkil etdi, ularga ko`rsatilayotgan xizmatlar hajmi qariyb 26 foizga ko`paydi. Internet xizmatlariga talab tez sur’atlar bilan o`smoqda. Bu xizmatlar doirasi, xususan, multimedia trafigi hisobiga to`xtovsiz kengayib bormoqda. Bu jarayon natijasida bugungi kunda mavjud yirik telekommunikatsiya kompaniyalarining ko`p qismi Internet xizmatlari ta’minotchilariga aylanib, o`z kanallari orqali tarmoqqa ulanishni taklif etmoqda. Boshqa kompaniyalar esa yangi aloqa infratuzilmasi yaratmoqdalar yoki boshqa telekommunikatsiya kompaniyalaridan ijaraga olmoqdalar. Boshqa mamlakatlarda bo`lgani kabi Internet va axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish borasida shahar va qishloq o`rtasidagi farq ancha katta. 2013 yil may oyida respublikada mavjud bo`lgan 310000 ta Internetdan foydalanuvchilarning atigi 1 foizi doimiy foydalanuvchilar hisoblangan.18 Internetga ulanish liniyalari va magistral kanallarini tashkil qilishga imkon beruvchi ishonchi, rivojlangan telekommunikatsiya infratuzilmasi bo`lmagan yoki aloqa xizmatlari juda qimmat bo`lgan hududlarda sun’iy yo`ldosh kanallaridan foydalanish Internetga ulanish muammosining optimal yechimi hisoblanadi. U yoki bu sun’iy yo`ldosh orqali xizmatlarning ochiqligi muayyan sun’iy yo`ldoshning ko`rsatkichlari va xizmat ko`rsatish hududlariga bog`liq bo`ladi. Sun’iy yo`ldosh orqali aloqa uchun yerdagi stansiya va tanlangan sun’iy yo`ldosh o`rtasida bir- birini to`g`ridan-to`g`ri ko`rib turish sharti muhim hisoblanadi. Bu yo`ldoshning xizmat ko`rsatish hududining yerdagi stansiyaga nisbatan joylashuvi sifatli aloqa uchun uning antennalari diametrini belgilab beradi. Shuni ham hisobga olish kerakki, noqulay ob - havo sharoitlari sun’iy yo`ldoshdan kelayotgan signallarni ancha susaytiradi (ayniqsa KU- diapazonda). Ushbu omillarning barchasi sun’iy yo`ldosh aloqasi uchun foydalanuvchi komplektining bahosiga ta’sir ko`rsatadi. Shuningdek, yerdagi qabul qilish-uzatish

stansiyasidan foydalanish uchun radioelektron vositani ekspluatatsiya qilishga ruxsatnoma olish zarurligini ham qayd etish joiz. Sun’iy yo`ldosh aloqa vositalari yordamida Internet tarmog`iga turli toifadagi iste’molchilar - yirik va korporativ mijozlardan tortib to yakuniy foydalanuvchilargacha ulanishi ta’minlanadi. Sun’iy yo`ldosh kanalini turli tipdagi qaytuvchan kanallar bilan birlashtirib, Internetga ulanish ko`rsatkichlari va bahosining turli variantlarini yaratish mumkin. Internet global tarmog`ining qanchalik muhim ahamiyat kasb etishi va uning fan- texnika taraqqiyoti, iqtisodiyot va inson faoliyatining boshqa jabhalariga har tomonlama ta’sir ko`rsatishi butun dunyoda allaqachon tan olingan. Eng ilg`or mamlakatlarda milliy axborot resurslarini shakllantirish va zamonaviy tarmoq infratuzilmasini yaratish strategik vazifa sanalib, davlat va jamiyat miqyosida hal etiladi. Internet va axborot texnologiyalari sohasidagi so`nggi yutuqlar yaqin kelajakda oddiy tijoratdan elektron tijoratga o`tiladi deb hisbolashga asos beradi. Hozirgi kundayoq jami Internetdan foydalanuvchilarning taxminan 40%i tarmoq orqali xarid qilayotganligini qayd etish mumkin. Ayrim baholarga ko`ra Internet orqali umumiy savdo hajmi 800 mlrd dollarga yetishi kutilayotgan bo`lib, bu jami chakana tovar aylanmasining 10%ini tashkil etadi. Yuqorida ko`rib turilgandek dunyo mamlakatlarining AKT rivojlanishi bo`yicha eng yuqori beshligi, davlatlarning axborot texnologiyalariga e’tiborning kattaligi yaqqol ko`rib turilibdi. Elektron tijorat ko`proq AQSH, Kanada hamda Yevropaning Buyuk Britaniya, Germaniya va Fransiya kabi mamlakatlarida rivojlangan.

jadval Манба: www . rubr и con . com - ―Ахборот-технологиялари‖ бизнес- маълумотномаси Elektron biznes (EB) deganda Internet orqali amalga oshiriluvchi, oldi-sotdi, yetkazib berish, mahsulot taqsimoti haqida kelishuv, faktoring, lizing, loyihalashtirish, konsalting, injiniring, investitsion loyihalar, sug`urtalash, ekspluatatsiya va konsessiya haqida kelishuv, shuningdek, bank xizmatlari, hamkorlikda qo`shma faoliyat kabilarni qamrab oluvchi ishbilarmonlik munosabatlarining barcha turlari tushuniladi. Elektron tijorat (ET) tarkibiga bevosita Internet orqali savdo operatsiyalari bilan bog`liq bo`lgan elektron biznes turlari kiradi. Elektron savdoning predmetlari sifatida nafaqat tovarlar, balki xizmatlar, jumladan, axborot xizmatlari ham xizmat qilishi mumkin. Elektron tijorat tizimi (ETT) deganda tizim ishtirokchilariga Internetda tovar va xizmatlarni namoyish qilish, mijozlarning buyurtmalarini olish va ular bilan ishlash, axborotlarni (katalog, prise- list), to`lovlarni qabul qilish va amalga oshirishga imkon beruvchi internet-texnologiya tushuniladi.

Манба: www . rubr и con . com - ―Ахборот-технологиялари‖ бизнес- маълумотномаси Ma’lumki, elektron tijorat 3 ta yirik sektorni qamrab oladi: moliyaviy (subyektlardan biri bank-mijoz yoki xoum-banking turidagi moliyaviy institut bo`lgan qarorlar), business-to-business va chakana sektor (business-to-customer qarorlari yoki boshqacha qilib aytganda internet-savdo). «Elektron tijorat» atamasini foydalanuvchi ko`pincha aynan elektron yoki internet magazinlarda amalga oshiriluvchi internet-savdo bilan bog`laydi. O`zbekistonda elektron tijoratning rivojlanishi quyidagi tarkibiy qismlarning rivojlanishiga bog`liq: ♦ tarmoqda axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan (AKT) foydalanish imkoniyatlari; ♦ elektron tijorat orqali iste’molchilar uchun biznes; ♦ elektron tijorat orqali biznesni rivojlantirish uchun biznes . 2014 yilning 1 yanvariga bo`lgan holatda AKT sektorida jami xodimlar sonining atigi 0,35%i yoki 44030 kishi mehnat qilgan. AKTga kiritiluvchi investitsiyalar YAIMning

1%ini tashkil qildi. Internet - do`kon bu - interaktiv rejimda tovar yoki xizmatga buyurtma berish, ideal holatda esa uning uchun haq to`lash ham amalga oshiriluvchi saytdir. Elektron (virtual) do`kon (ED) xuddi oddiy do`kon kabi quyidagi funksiyalarni bajaradi: xaridorga tovar (xizmatlar) taqdim etish, buyurtmalar bilan ishlash, tovarlarni sotish va yetkazib berish. Elektron tijoratda muvaffaqiyatga erishish uchun eng yaxshi kompyuter texnologiyalari va mahsulotlaridan foydalanish, shuningdek, malakali xodimlarni tanlab olish zarur. Bunda har doim shuni yoddan chiqarmaslik kerakki, xaridor ular boshqarishi mumkin bo`lgan mahsulotlar bilan ishlashni afzal ko`radi. Xaridorlar haqidagi ma’lumotlardan foydalangan holda ularni raqobatchilarga nisbatan yuqori darajada qondirishni ta’minlash zarur. Yaqin paytlargacha elektron tijorat muhitida o`sish uchun eng katta salohiyatga «biznes-biznes» turidagi ET uzellari yordamida savdo amalga oshiriluvchi korxonalar ega deb hisoblab kelingan. Buni shu bilan izohlash mumkinki, korxonalar ular uchun zarur bo`lgan vositalarni xarid qilish uchun katta miqdorda mablag` sarflash imkoniga ega bo`lgan, xususiy shaxs sifatidagi mijozlarda esa bunday imkoniyat bo`lmagan. Shu sababli «biznes-biznes» tipidagi ET uzellari tez fursat ichida o`zini qoplay olmaydi. Ushbu nuqtai nazarga amal qilgan holda Internetda ishlash uchun mahsulot (kommutatsiya qurilmalari, serverlar va dasturiy mahsulotlar) ishlab chiqaruvchilar asosiy e’tiborni an’anaviy korporativ ta’minotchilar va buyurtmachilar o`rtasida ET vositalarini ishlab chiqishga qaratdilar. Biroq so`nggi paytda dunyodagi vaziyat o`zgardi. Yagona foydalanuvchilari hamkor korxonalarning xodimlari bo`lgan «biznes-biznes» tipidagi ET uzelidan foydalanuvchi har bir kompaniya uni rivojlantirish va kelgusida foydalanishga munosabatini qayta ko`rib chiqishi, iste’molchilar uchun maksimal darajada qulay bo`lishini ta’minlashi lozim .

Xulosa: So`nggi yillarda bojxona organlarini axborot - texnik ta’minlashda, ularning barcha davlat idoralari bilan o`zaro aloqalarida katta sifat o`zgarishlari yuz berdi. 2003 yildan boshlab DBQ xududiy boshqarmalarida lokal hisoblash tizimlari (LHT)ni o`rnatish ishlari nihoyasiga yetdi. Ushbu axborot tashqi savdo operatsiyalarining yagona tizimiga kiritilgan. Qaror va Nizomga ko`ra eksport-importni tartibga solish sohasida axboriy ta’minotning «ikki taraflama» tizimi belgilanadi, u vakolatli davlat organlari (monitoring yuritish doirasida foydalaniladi) va tashqi savdo faoliyati subyektlarini axboriy ta’minlashni nazarda tutadi. Monitoring yuritish asosini tashkil etadigan axborot ayirboshlashning asosiy bo`g`ini bo`lib Tashqi savdo operatsiyalarining yagona elektron axborot tizimi (TSOYAEAT) hisoblanadi. O`z mohiyatiga ko`ra, u eksport-import sohasida monitoring va nazoratni amalga oshirishga vakolatli organlarga eksport-import kontraktlarining bajarilishi to`g`risida ma’lumotlarni tezkor olish va huquqbuzarliklar aniqlangan taqdirda qonun hujjatlarida belgilangan choralarni ko`rish imkonini beradi. Shuni ta’kidlash lozimki, ko`rsatilgan tizimga faqat vakolatli organlarning xodimlari kirish huquqiga ega, unga yuridik va jismoniy shaxslarning kira olishi mumkin emas. TSOYAEATda mavjud bo`lgan barcha axborot qat’iyan mahfiy hisoblanadi va uchinchi shaxslar o`rtasida tarqatilmaydi .

Adabiyotlar : 1. С . С . Ғуломов , Б . А . Бегалов , Н . Р . Зайналов , Р . А . Дадабаева , А . Э . Давронов . Дастурлаш технологиялари Олий ўқув юртлари учун ўқув қўлланма . - Тошкент .: ТДИУ , 2006 й ., 192 б . 2. Б.А.Бегалов, С.А.Новосардова. Образовательная технология по дисциплине ―Информационные технологии и системы‖. Из серии ―Технология обучения в экономическом образовании‖. - Ташкент. ТГЭУ, 2006 г, 128 с. 3. С.С.Ғуломов, Б.А.Бегалов, Т.И. Сарсатская. Маълумотлар ва билимлар базаси. Ўқув қўлланма - Тошкент.: ТДИУ. 2005 й., 164б. 4. Информатика Учеб. пособ. Под обш ред. И.А.Чернопустовой. -СПб.: Питер, 2005. - 272с. 5. Каплан А.В. Решение экономических задач на компьютере. - СПб.: Питер, 2004 - 600с. 6. Максимова О.В., Невзорова В.И. Информационные технологии для экономистов: Учеб.пособ. - Ростов на Дону: Феникс, 2004. - 416с. 7. Контрабанда жинояти ва унга қарши кураш масалалари, Ўқув-услубий қўлланма, ДБҚ Ўқ ув маркази, Т.,2010 й. 8. Кучаров А.С., Тиллахўжаев Б.Т. Божхона таомиллари. Ўқув қшлланма. ТДИУ. 2015 йил. 239-бет.

O'xshashlar

Axborot va kommunikatsiya

Mulkchilik shakllari rivojlanishining evolyutsiyasi

Iqtisodiy axborot tizimlarida mobil platformlar texnologiyasining o‘rni va ahamiyati

O'zbekiston Respublikasida axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish istiqbollari va bojxona tizimida samarali qo'llanilishining jahon tajribasi

Sug‘urta xizmatlarini raqamlashtirish amaliyoti