Ҳар хил табиий минтақаларда ер тузиш ечимларини иқтисодий асослаш - Iqtisodiyot - Referatlar

Ҳар хил табиий минтақаларда ер тузиш ечимларини иқтисодий асослаш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

528 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Ҳар хил табиий минтақаларда ер тузиш ечимларини иқтисодий асослаш Хўжаликда ички ер тузиш лойиҳаларида белгиланган эрозияга қарши тадбирлар ўзига қуйидаги турлардаги муҳофаза чораларини олади: ташкилий- хўжалик, агротехник, ўрмон мелиоратив ва гидротехник. Муҳофазаланаётган ҳудудда кўрсатилган комплекснинг барча элементлари бир-бирлари билан тўлдирилиши керак. Масалан, экин майдонларининг ҳар хил таркиби, алмашлаб экишларнинг ҳар хил турлари ҳар хил эрозияга қарши агротехникани талаб этади. Агар баҳорги қор эриши даврида кўп йиллик ўтлар ва кузги ғалла экинларининг эрозияга қаршилигини ерларни ёриш (тирмалаш) ҳисобига ошириш мумкин бўлса, шудгорда эса тупроққа чуқур ишлов бериш, чуқурчалар қилиш, микролиманлар қуриш, эгатлаш ва ш.ў. талаб этилади. Мелиоратив ва гидротехник тадбирлар капитал харажатлар талаб этганлиги учун уларни иқтисодий асослаш, капитал харажатларнинг иқтисодий самарадорлигини баҳолашни тақоза этади. Бундан ташқари, айрим тадбирлар самарадорлиги хўжалик бўйича ҳудудни эрозияга қарши ташкил этишни баҳолаш билан боғланади. Иқтисодий ҳисоблашларда қўшимча қуйидаги кўрсаткичлардан фойдаланилади: ерларнинг олди олинган ювилиши; эрозия жараёнларининг тўхташи, намланиш шароитининг яхшиланиши, қулай микроиқлим яратилиши ҳисобига қияликларда маҳсулот етиштиришнинг кўпайиши; эрозияга қарши тадбирлар мажмуасини амалга

www.arxiv.uz ошириш билан боғлиқ қўшимча харажатлар. Ташкилий-хўжалик чоралари орасида асосий ўринни, алмашлаб экишлар эгаллайди. Тупроқнинг сув эрозияси ривожланган туманларда ўрта ва кучли даражада ювилган участкалардаги тупроқни ҳимояловчи алмашлаб экишларни асослаш масаласи келиб чиқади. Уларнинг асосий мақсади - эрозия жараёнларининг олдини олиш ва тупроқ ҳосилдорлигини тиклаш. Тупроқни ҳимоя қилувчи алмашлаб экишларни иқтисодий асослашда иккита асосий кўрсаткичдан фойдаланилади: ҳар хил даражада ювилган участкаларда экинларнинг жойлашти-рилишини ҳисобга олган ҳолда аниқланадиган деҳқончилик маҳсулотлари қиймати; Ювилган тупроқдаги озуқа моддалари ўрнини қоплаш учун зарур қўшимча ўғитлар миқдорини сотиб олиш ва ерга солиш учун харажатлар. Деҳқончилик маҳсулотларининг қийматини ҳисоблашда қишлоқ хўжалик экинларига, уларнинг ҳосилдорлигига таъсир этадиган тупроқ эрозиясининг таъсири ҳар хил бўлишини ҳисобга олиш керак. Масалан, кузги жавдар ҳосилдорлиги ўртача ювилган тупроқларда ювилмаган тупроқларга нисбатан 35- 45% пасайса, қанд лавлагисиники- 50-60%, кўп йиллик ўтларники эса фақат 5-10% пасаяди. Бу маълумотлар айрим минтақаларнинг хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда белгиланади (7 илова). Ўғитларни сотиб олиш ва тупроққа солиш харажатларини аниқлаш учун бошланғич асос, ювиладиган тупроқларнинг ҳисобланган ҳажми ҳисобланади. У эриган қор ва кучли ёмғир сувларининг оқиши натижасида қишлоқ хўжалик экинлари тагидаги эрозияга учраш хавфи ҳар хил даражадаги ерлардан ювилган тупроқлар ҳажмидан (MK) ташкил топади ва қуйидаги ифода бўйича ҳисобланади:

www.arxiv.uz бунда М- эрозияга учраш хавфи бор ерларнинг ҳар хил тоифаларида, экин экилмаганда (шудгор) эриган қор ва кучли ёмғир сувлари таъсирида ювилган тупроқлар (1 га т); - алмашлаб экиш ҳудудининг ўртача нишаблигини ҳисобга оладиган экинларнинг эрозия хавфи коэффициенти. 1 жадвал

www.arxiv.uz

www.arxiv.uz Алмашлаб экиш экинларининг алмашиш даврида (ротациясида) тупроқлар ювилишининг ўртача миқдорини ҳисоблаш* *ҳисоблаш йўли: 1 га қанд лавлагиси тагидаги тупроқлар ювилишининг ўртача миқдори ( , , , , , , , , , , ) , 2 1 22 8 6 9 45 3 13 3 26 1 27 1 4 0 44 2 1 8 100 8 6 ⋅ + ⋅ + ⋅ + ⋅ + ⋅ ч = т тенг бўлади. Баҳор даврида (март-май) тупроқни эриган сувлар ювиб кетишидан фақат кузги ғалла экинлари ва кўп йиллик ўтлар ҳимоялайди, шунинг учун шудгордаги тупроқ ювилиши, шудгорланиб экилмай қолдирилган ердагидек бўлади. Ёз даврида ҳамма экинлар тупроқни эрозиядан сақлайди. Эрозия хавфи ҳар хил тоифадаги ерларда экинлар тагидаги туп-роқларнинг йил давомида ювилиши тўғрисида олинган маълумотлар асосида алмашлаб экиш ҳудуди бўйича ювилишнинг ўртача қиймати аниқланади (1 жадвал). Ювиладиган озуқа моддаларини тиклаш учун органик ва минерал (маъданли) ўғитларнинг қўшимча миқдорини тупроққа солиш керак. Шунинг учун азот, фосфор ва калий моддаларининг ювилиши тўғрисидаги маълумотлар ўғитларнинг аниқ турлари бўйича (сульфат аммоний, суперфосфат, калий тузи) қайта ҳисобланади ва уларни тупроққа солиш харажатларини ҳисобга олган ҳолда баҳоланади. Айтайлик, 1700 га ҳайдалма ерга эга алмашлаб экишни ташкил этишнинг икки ечими ишланган. Биринчиси 10 далали алмашлаб экишни жорий этишни кўзда тутади. Иккинчи ечим иккита алмашлаб экишни ўз ичига олади, шу жумладан: 5 далали тупроқни ҳимоя қилувчи алмашлаб экиши, майдони 500 га (1-3 далалар кўп йиллик ўтлар; 4 - кузги ғалла; 5- баҳорги донли экинлар) ва 8 далали дала алмашлаб экиш, майдони 1200 га (1 дала - шудгор; 2 - кузги ғалла; 3 - қанд лавлагиси; 4 - баҳорги ғалла; 5 - дуккаклилар; 6 - кузги ғалла; 7 - силос учун маккажўхори; 8 - баҳорги ғалла).

www.arxiv.uz Уларга мос иқтисодий асослаш кўрсаткичлари 2 жадвалда келтирилган. 2 жадвал Кўрсаткичлар 1 ечим 2 ечим Тупроклар ювилиши Алмашиб экиш худудидан, т 1 га ҳайдалма ердан, т 9808 5,8 7927 4,7 Гумусга айлантириб ҳисобланган умумий ювилиш: ҳаммаси, т 490 0,29 396 0,23 1 га ҳайдалма ердан, т Тупроқни тиклаш учун қўшимча ўғитлар миқдорини сотиб олиш ва тупроққа солиш учун жадвалнинг давоми харажатлар, минг сўм 980,8 792,7 Эрозияга учраган ерларда экинларнинг ҳар хил жойлаштирилишига боғлиқ маҳсулот қиймати, минг сўм 1435,8 1644,2 Харажатлар ажратилгандан кейинги маҳсулотнинг қолган шартли баҳоси, минг сўм 455,0 - 851,5 396,5 Иқтисодий самара: ҳаммаси, минг сўм 1 га ҳайдалма ер ҳисобига, сўм - 233 Ҳисоблашлар кўрсатадики, тупроқни ҳимоя қилувчи алмашлаб экишни жорий этиш 396,5 минг сўм ёки 1 га 233 сўм миқдорида иқтисодий самара беради, бу эса донли экинлар ҳосилдорлигининг гектарига 4-5 ц ўсишига баробардир. Қишлоқ хўжалик экинлари ҳосилдорлигининг ошиши ва тупроқлар йўқотилишининг олдини олиш, ҳамда агротехник, мелиоратив ва гидротехник эрозияга қарши тадбирлар самарадорликларини ҳисоблаш учун зарур бошқа иқтисодий кўрсаткичлар 3,4 жадвалларда келтирилган. 3 жадвал Эрозияга қарши тадбирларнинг иқтисодий самарадорлиги* Кўрсаткичлар Донли экинлар ҳосилининг ўсиши, 1га ц Тупроқ йўқотилишини камайтириш, 1га т

www.arxiv.uz Тупроқни чуқур ҳайдаш 1,8 3,2 Ағдармасдан чуқур ҳайдаш 1,6 2,2 Саёз (юзаки) юмшатиш 2,2 0,5 Далаларга контурлар бўйича ишлов бериш 2,0 2,5 Тирмалаш Ҳайдалма ерларни 1,8 5,0 Кўп йиллик ўтлар майдонини 4,5 10,0 Ҳайдалма экинлар қатор ораларида узилган эгатлар олиш 1,2 3,2 4,0 10,0 Экинларни полоса - полоса қилиб жойлаштириш 5,0 66,7 Кучли эрозияга учраган ерларни ўтлоқлаштириш 1,2 5,0 Яшил тўсиқлар яратиш Далаларни ҳимояловчи ўрмон полосаларни яратиш 1,6 6,0 Оқимларни тартибга солувчи ғовлар терасаларни (зинапоя шаклидаги) яратиш 3,2 17,8 28,0 26,0 Яйловларни тубдан яхшилаш 20,0 1,0 4,5 2,0 Яйловларни юзаки яхшилаш Яйловларни тирмалаш *В.Л.Дмитренко, Д.П.Сириченко китобидаги маълумотлар асосида ҳисобланган («Экономико-математическая оценка комплекса проти-воэрозионных мероприятий». -Донецк: УкрНТИ, 1992. С. 32). ** Озуқа чиқишининг кўпайиши, ц озуқа бирлиги 4 жадвал Эрозияга қарши комплекс элементларининг иқтисодий ва сув тўхтатиш бўйича тавсифлари (1 га ҳисобига) Тадбирлар Тадбирларни ўлчам бирлигин бажариш учун ресурсларнинг меъёрий сарфи Ушланади ган оқар сув ҳажми м 3 Тадбирларни ўтказишдан олинадиган со даромад, сўмОдам кун Сўм Молия ишларини шартларига

www.arxiv.uz Тупроққа чуқур ишлов бериш (ҳайдаш, юмшатиш) 0,26 3,74 1,3 0,2 27,54 Тупроқни сўриш имкониятини яхшилаш (ёриш чуқурчалар қилиш) 0,32 2,38 0,9 0,3 15,08 Тупроқларга сувни ушлайдиган юзаки ишлов бериш (эгат олиш,марғзалар олиш) 0,30 0,28 1,12 3,75 0,25 1,30 1,2 0,58 25,98 35,84 Микролиманлар қуриб шудгорлаш 0,27 0,73 0,25 0,25 26,40 Шудгорни ўйиб чиқиш Қорни тўплаш ва қор эришини тартибга солиш 0,07 0,05 0,10 0,1 39,94 Экинларни қиялик йўналишига кўндаланг экиш 0,24 0,95 0,22 0,27 18,36 Органик маъданли ўғитларни солиш 0,20 1,5 1,0 36,2 0,80 2,0 0,1 0,27 44,52 37,80 Ўтлоқлаштириш Ўрмон мелиоратив Сувларни тартибга солувчи ўрмон полосалари 2,3 90,0 0,25 2,0 128 Тупроқларни ҳимояловчи полосалар 2,3 89,2 0,25 1,6 108 Жарликлар чуқурликлар ёнидаги ўрмон полосалари 1 26,0 0,25 1,7 44,8 Қияликлар ва ювилган ерлардаги дарахтзорлар 0,00 0,25 0,05 0,01 0,95 Гидротехник Сувни тўхтадиган ғовлар (узунасига м) 5 0,25 0,05 0,012 0,95 Эрозияга қарши тадбирлар комплексини лойиҳалаш кўп ечимлилик хусусиятига эга бўлгани учун унинг оптимал таркибини ва ҳажмини ҳисоблашда иқтисодий-математик усуллардан фойдаланиш мақсадга мувофиқ (Практикум по экономико-математическим методам и моделированию в землеустройстве/ Под ред. С.Н.Волкова, Л.С.Твердовской. - М.: Агропромиздат, 1991. С. 183-193). Суғориш ва зах қочириш бўйича мелиорация ишлари ўтказилаётган туманларда ер тузиш лойиҳаларини асослаш .

www.arxiv.uz Ерлар мелиорацияланаётган туманларда ер тузиш ечимларини иқтисодий асослаш биринчи навбатда мелиоратив тармоқларни жойлаштириш ва қуриш, мелиорациялаш йўлларини танлаш, суғориладиган туманларда эса - суғориш усуллари ёки ёмғирлатиб суғориш техникаси турлари билан боғлиқ. Суғоришнинг (ер устидан узунасига ва кўндалангига суғориш, ёмғирлатиб суғориш) ва зах қочиришнинг (очиқ ва ёпиқ тармоқлар) ҳар хил усуллари, сув режимини икки ёқлама тартибга солиш ўзларига мослаб ҳудудни ташкил этишни талаб этади, бу эса ерларни қайта қуриш билан боғлиқ капитал харажатлар ва ишлаб чиқаришнинг йиллик харажатлари миқдорига таъсир этади. Шунинг учун бундай вазиятда ер тузишнинг иқтисодий кўрсаткичи сифатида қуйидагилардан фойдаланилади: мелиорацияланган ерларда маҳсулотнинг ўсиши; ҳудудларни тузиш ва мелиорация билан боғлиқ капитал харажатлар миқдори (К); ҳудуднинг ташкил этилишини ўзгартириш ва мелиоратив тармоқлардан фойдаланиш заруратидан келиб чиқадиган ишлаб чиқаришнинг йиллик харажатлари миқдори (С); мелиорацияланган ерларни яратиш учун сарфланган капитал харажатлар натижасида олинадиган қўшимча соф даромад (∆Д ); капитал харажатларнинг қопланиш муддати (Т); капитал харажатлар самарадорлиги коэффициенти (Е=1/T). Маҳсулотнинг ўсиши қиймат кўринишидаги қўшимча маҳсулотнинг лойиҳа бўйича чиқиши билан унинг мелиорациялашгача бўлган миқдори орасида фарқ сифатида аниқланади. Бунда қуйидаги маълумотлардан фойдаланилади: мелиорацияланган ер турлари майдони (ҳайдалма ерлар, ем-хашак олинадиган ерлар, боғлар) брутто ва нетто; каналлар, йўллар, жонли деворлар (бутасимонлардан), инженерлик иншоотлари тагидаги майдонлар; ердан фойдаланиш коэффициенти (нетто майдонининг брутто майдонига нисбати).

www.arxiv.uz Лойиҳани тузиш вақтидаги ялпи маҳсулотни ҳисоблаш учун мелиорацияланадиган ер турларининг унумдорлиги тўғрисидаги ҳақиқий маълумотлар олинади. Унинг лойиҳавий қиймати мелиорацияланган ер турларининг режалаштирилаётган ҳосилдорликларидан келиб чиқиб ҳисобланади. Капитал харажатлар таркибига қуйидаги харажатлар киради: мелиоратив тармоқларни қуриш; маданий-техник ишларни бажариш (ерларни буталар ва майда ўрмон дарахтларидан тозалаш, тупроқ уюмларини кесиш, тошларни йиғиш, ер юзасини текислаш ва ш.ў. билан бирга); ёмғирлатиб суғориш ва бошқа, мелиорацияланган ерларга ишлов бериш учун зарур техникаларни сотиб олиш; инженерлик объектларини қуриш (насос станциялари, қувурлар, ёзги лагерлар, молларни ҳайдаш учун йўллар, бригадаларнинг ишлаб чиқариш марказлари ва ш.ў.); яйловларни ўраш, кўчма электр ғовларини сотиб олиш ва ш.ў.; ерларни бирламчи маданийлаштириш, тупроқ ётқизиш, дарахтларни, ўрмон полосаларини экиш ва ш.ў. Ишлаб чиқаришнинг йиллик харажатларига биринчи навбатда асосий фондлар қийматидан амортизация ажратмаси (улар тасдиқланган меъёрлар бўйича аниқланади) ва фойдаланиш (эксплуатация) харажатлари киради. Кейингиси суғоришларни бажариш, насос станцияларидан фойдаланиш (электр қуввати, ёнилғи ва мойлаш материаллари баҳоси, хизматчилар иш ҳақи), суғориш ва зах қочириш тармоқларини, ёмғирлатиб суғориш техникасини, ғовларни жорий таъмирлаш, экинлар ва яйловларни парваришлаш, электр ғовлари учун аккумуляторларни сотиб олиш, каналларни тозалаш харажатларини ўз ичига олади.

www.arxiv.uz Қўшимча соф даромадни аниқлаш учун мелиорацияланган ер турларини яратишгача бўлган ишлаб чиқаришнинг йиллик харажатларини ҳисобга олиш керак; улар ер турларига боғлиқ ҳолда хўжаликнинг ҳисобот маълумотлари бўйича аниқланади. Агар мелиорациялашгача табиий ер турларида харажатлар ҳисобланмаган бўлса, уларга мос йиллик харажатлар 0 тенг деб ҳисобланади. Суғориладиган маданий яйловларга айлантириладиган ҳайдалма ерларда йиллик харажатлар яшил озуқа учун етиштириладиган бир йиллик ёки кўп йиллик ўтларнинг ўртача таннархи, пичанзорларда - пичан таннархи бўйича аниқланади. Қўшимча соф даромад қўшимча маҳсулот қиймати ва мелиорацияланган ерларни яратишгача сарфланадиган харажатлар айирилган лойиҳа бўйича озуқа етиштиришнинг йиллик харажатларининг фарқидан иборат бўлади. Капитал харажатларнинг қопланиш даври қуйидаги ифода ёрдамида аниқланади: Қўшимча соф даромад қўшимча маҳсулот қиймати ва мелиорацияланган ерларни яратишгача сарфланадиган харажатлар айирилган лойиҳа бўйича озуқа етиштиришнинг йиллик харажатларининг фарқидан иборат бўлади. Капитал харажатларнинг қопланиш даври қуйидаги ифода ёрдамида аниқланади: бунда Т - капитал харажатларнинг қопланиш даври, йил; бунда Т - капитал харажатларнинг қопланиш даври, йил; К - капитал ҳ аражатлар миқдори, минг сўм; ∆Д − қўшимча соф даромад, минг сўм; n - яйловларнинг барча майдонидан режадаги маҳсулотни олишгача лойиҳаланаётган тадбирларни амалга ошириш учун зарур йиллар сони.

www.arxiv.uz (1) ифода бўйича ишлар бажарилган йилдан бошлаб маҳсулот олина бошлайдиган мелиорацияланган ерлардаги капитал харажатларнинг қопланиш муддати аниқланади, (2) ифода - агар тадбирларни амалга ошириш учун бир йилдан кўп вақт талаб этилса ишлатилади. Қопланиш даври белгиланган меъёрдан ошмаслиги керак. Мелиорацияланган ерлар ҳудудларини ташкил этишнинг ечимларини ишлашда капитал харажатларнинг йиллик меъёрий самарасини ва йиллик ишлаб чиқариш харажатларини ўзида мужассамлаштирадиган келтирилган харажатларни ҳисоблашдан фойдаланиб, уларнинг нисбий иқтисодий самарадорлиги аниқланади. Энг яхши ечим келтирилган харажатлар (Пр) миқдори кам бўлган ечим ҳисобланади. Келтирилган харажатлар қуйидаги ифода ёрдамида ҳисобланади: бунда Е м - капитал харажатлар самарадорлигининг меъёрий коэффициенти. 8.5 жадвалдан кўриниб турибдики, лойиҳа бўйича капитал харажатлар самарадорлиги коэффициенти 0,17 тенг, бу меъёрий қийматдан (Е м =0,07) катта. Шунинг учун кўрилаётган лойиҳани иқтисодий асосланган деб ҳисоблаш мумкин. Мелиорацияланган ерлар ҳудудларини ташкил этиш ечимларини асослашда 4 бобнинг 3 бандида келтирилган усулдан фойдаланиш керак. 5 жадвал

www.arxiv.uz Алмашлаб экишларни ташкил этиш бўйича намунавий ечим . 1. Махсус ва ихтисослаштирилган алмашлаб экишларни иқтисодий асослашнинг ўзига хос хусусиятлари Бозор иқтисодиёти шароитида қишлоқ хўжалигини ривожлантириш, товар экинлари майдонларини кўпайтириш заруратини келтириб чиқаради, бу эса ихтисослаштирилган алмашлаб экишларни ташкил этишни тақоза этади. Улар ўзларининг турлари бўйича дала (масалан, асосий майдонларини пахта, дон экинлари, картошка ёки каноп эгаллайдиган алмашлаб экишлар) ёки махсус (тамаки, шоли, сабзавот ва ш.ў.) алмашлаб экишларга бўлинади. Ихтисослашган алмашлаб экишлар турлари улардаги алмашлаб экиш йўналишларини тавсифловчи ва аниқ ишлаб чиқариш йўналишига эга: ғаллачилик, пахтачилик, канопчилик, картошкачилик, сабзавотчилик, товар экинларига қараб белгиланади. Етакчи экин, асосан, нафақат, етиштириш, агротехника ва машиналар тизими учун махсус шароитларни талаб этади, балки, меҳнат сиғими ва юк сиғими билан ҳам ажралиб туради. Махсус ва ихтисослашган алмашлаб экишларни ташкил этишнинг мақсадга мувофиқлиги иқтисодий асосланган бўлиши керак. Етакчи экинларни жойлаштириш учун жудаям мос келадиган ерлар хўжалик марказларидан анча масофада, хўжалик ҳудуди бўйлаб ҳар жойда, тарқоқ жойлашган бўлиши мумкин.

www.arxiv.uz Шунинг учун махсус ва ихтисослашган алмашлаб экишларни ташкил этишда етакчи экинларни жамлаш самарасини, ернинг ҳудудий ва унумдорлик хусусиятларини ҳисобга олувчи, сифати ва экинларни етиштириш учун харажатлари бўйича ҳар хил ерлардан олинадиган маҳсулот билан солиштириш керак. Шундай қилиб, алмашлаб экишни жорий қилиш қуйидаги шарт бажарилсагина иқтисодий асосланган бўлади - махсус ёки ихтисослашган алмашлаб экишларда етакчи экинлар майдонларини жамлаш самараси; - алмашлаб экишларни жойлаштириш билан боғлиқ қўшимча харажатлар ва зарарлар. Махсус (ихтисослашган) алмашлаб экишларни жорий этиш ечимларини тахлил этишда қуйидаги кўрсаткичлар ҳисобланади: Ҳар хил унумдорликка эга ерларда етакчи экинларни жойлаштиришдаги деҳқончилик маҳсулотлари қиймати; Экинларнинг хўжалик марказларига нисбатан, ерларнинг ҳудудий ва унумдорлик хусусиятлари бўйича жойлаштирилишига боғлиқ экинларни етиштириш харажатлари; Экинларни жамлаш натижасида ҳосилни йиғиш ва далаларга механизмлар билан ишлов бериш харажатларининг тежалиши ва қўшимча маҳсулот қиймати. Етакчи экинларни етиштириш учун жуда мос келадиган ерлар жойлашган бўлишлари мумкин: а) хўжалик марказлари ёнида - ихчам ер массиви шаклида; б) хўжаликнинг ёки ишлаб чиқариш бўлимининг бутун ҳудуди бўйлаб - майда ер бўлаклари шаклида;

www.arxiv.uz в) хўжалик ёки бўлим марказидан анча узоқда - ихчам ер массиви шаклида. Этирозсиз, биринчи вазиятда махсус ва ихтисослашган алмашлаб экишларни хўжалик марказлари атрофидаги ерларда ташкил этиш мақсадга мувофиқдир. Экинларни жамлаш самарасига харажатларни минималлаш қўшилади, айниқса, агар етакчи экинларни етиштириш учун кўп меҳнат талаб этилса ҳамда унинг маҳсулоти кўп ва ташишга қулайсиз бўлса, харажатлар тежалиши сезиларли бўлади. Бундай вазият биринчи навбатда фермалар ёнидаги сабзавот ва озуқа алмашлаб экишлари, картошка ва қанд лавлагиси билан бойитилган алмашлаб экишлар учун характерлидир. Иккинчи вазиятда қуйидаги лойиҳавий ечимлар бўлиши мумкин: етакчи экинлари яхши ерларда жойлашган мустақил алмашлаб экишларни ташкил этиш; етакчи экинларни бир алмашлаб экиш ичида ярим далаларда жойлаштириш; етакчи экинларни бир алмашлаб экиш ичида бутун далаларда жойлаштириш. Яхши ерларда қанд лавлагиси алмашлаб экишини жойлаштиришнинг мақсадга мувофиқлигини қанд заводининг хом-ашё минтақасида жойлашган ва қанд лавлагисининг катта майдонига эга хўжалик мисолида баҳолаймиз. Ер тузиш лойиҳаси бўйича хўжалик дон, қанд лавлагиси, ем-хашак, сут ва гўшт етиштиришга ихтисослашган. Ер тузиш йилида умумий ер майдони 2851,4 га, шу жумладан, қишлоқ хўжалик ерлари 2518,5 га ва ҳайдалма ерлар 2339 га ташкил этади. Хўжалик ҳудудида бир а ҳ оли яшаш жойи (130 оила, 334 одам, шулардан 144 таси ишга яроқли) жойлашган. Хўжалик ҳудудининг асосий тупроқлари - ишқорланган ва типик қора тупроқлар. Енгил ва ўрта ювилган ерлар 21%, эрозия хавфи бор ерлар эса - 50% кўпроқ ҳайдалма ерларни эгаллаган, шунинг учун эрозияга қарши тадбирлар тизими зарур.

www.arxiv.uz Алмашлаб экишларни лойиҳалашда 2 ечим кўриб чиқилди. Уларнинг биринчисида хўжаликнинг эрозияга кам учраган ва нишаблиги катта бўлмаган яхши ерларининг 525,2 га майдонида экинлар алмашиниши: 1 дала - бўш шудгор; 2 - кузги буғдой; 3 - қанд лавлагиси; 4 - гречиха бўлган дала алмашлаб экиши лойиҳаланган. Аҳоли яшаш жойи ва чорвачилик фермаси ёнида 204,1 га майдонда кўп йиллик ўтларни экиш учун суғориладиган участка ва 75,6 га майдонда озуқа алмашлаб экиши (1 - дала кўп йиллик ўтлар; 2 - яшил озуқа учун кузги дон экинлари + такрорий экин - яшил озуқа учун маккажўхори; 3 - илдиз мевалар; 4 - бир йиллик ўтлар, тагига кўп йиллик ўтлар экилади) ташкил этилган. Қолган ҳудудда (1542,4 га) дала алмашлаб экишини жорий этиш кўзланган: 1дала - бўш шудгор + дуккаклилар; 2-3 - кузги ғалла; 4 - силос ва яшил озуқа учун маккажўхори; 5 - арпа; 6 - нўхат; 7 - кузги ғалла; 8 - жавдар + баҳорги дон экинлари. Иккинчи ечимда 204,1 га майдонда суғориладиган участка ва 75,6 га озуқа алмашлаб экиши бўлиб, қолган ҳудудда 2067,5 га майдонда 10 далали алмашлаб экиш 1 дала - бўш шудгор+пичан учун бир йиллик ўтлар;

www.arxiv.uz 2 - кузги буғдой; 3 - кузги жавдар + рапс; 4 - қанд лавлагиси + илдиз мевалар; 5 - арпа; 6 - силос ва яшил озуқа учун маккажўхори + яшил озуқа учун бир йиллик ўтлар; 7 - нўхат; 8 - кузги ғалла; 9 - кузги ғалла; 10 - баҳорги дон экинлари жорий этилади. Ечимларни кўрсаткичлар тизими бўйича солиштириш 8.6 жадвалда келтирилган. Ундан кўриниб турибдики, бу вазиятда қанд лавлагиси алмашлаб экишини жорий этишда асосий иқтисодий самара қанд лавлагиси майдонларини унумдорлиги юқори бўлган ерларда яхши жойлаштириш ҳисобига олинади. Агар алмашлаб экишнинг қанд лавлагиси бўйича ўртача балли II ечимда 87 тенг бўлса, I ечимда у 98 баллга тенг. Алмашлаб экишлар жойлаштирилишининг юқоридагиларга мос чизмаси 11 чизмада кўрсатилган. 6 жадвал

www.arxiv.uz

www.arxiv.uz 11 чизма. Алмашлаб экишлар жойлашиши Бу хўжаликда алмашлаб экишда картошкани бутун далаларда жойлаштириш имкони бўлмади, бу ҳайдалма ерлар массивининг агротехник жиҳатдан бир хил эмаслиги билан боғлиқ эди. Шунинг учун хўжаликда, экинлар алмашиши қуйидагидек бўлган 6 далали картошка алмашлаб экиши лойиҳаланди: 1 дала - баҳорги донли экинлар, тагига кўп йиллик ўтлар экилади; 2-3 - кўп йиллик ўтлар; 4 - кузги ғалла; 5 - 6 - картошка + силосбоп экинлар. У хўжалик марказидан 2,5 км масофада жойлашган. Мос иқтисодий кўрсаткичлар 7 жадвалда кўрсатилган. 7 жадвал

www.arxiv.uz Бизнинг В.Е.Туринге билан биргаликда олган маълумотларимизга асосан картошка етиштиришда 1 баллнинг соф даромад бўйича баҳоси 26,9 сўмга тенг бўлди. Демак, 190 га майдондан картошка иккита даланинг ярмида жойлаштирилганда (93-80)29,6 ⋅ = 190 66 4 , минг сўмлик қўшимча соф даромад олинади. Шу билан бир қаторда, картошка етиштириш учун меъёрий харажатлар 1 га 600 сўм ва унинг майдонининг ҳар хил жамланишида I ечимда моддий пул воситалари (736,8-613,2)190=23,5 минг сўмга тежалади. Шундай қилиб, картошкани иккита ярим далада жойлаштиришнинг умумий самараси йиллига 42,9 минг сўмга ёки 1 га картошка майдони ҳисобига 225,8 сўмга тенг бўлади. Ерларни экинлар бўйича иқтисодий баҳолашнинг 1 балли баҳосини ва уларни етиштириш харажатларининг экинларнинг жамланиш даражасига боғлиқлигини билиб, у ёки бу лойиҳа ечими келтириб чиқарадиган тупроқ унумдорлигининг ўзгаришларини аниқлаш мумкин. Масалан, юқорида келтирилган мисолда харажатлар орасидаги фарқ 1 га 123,6 сўмга (736,8-613,2=123,6) тенг, бу тупроқ унумдорлигининг 4-5 балга ўзгариши билан баробардир ( )1236 266 45 , , , ч = . Демак, картошкани 84-85 ва ундан паст баллик ерларда жойлаштириш ҳамда уни битта далада жамлаш уларни иккита ярим далаларда жойлаштиришга қараганда мақсадга мувофиқ бўлмайди. Меҳнат кўп талаб этадиган ва кўп юк чиқадиган экинлар майдонларини махсус алмашлаб экишларда жамлаш, уларни хўжалик марказларига, чорвачилик фермаларига ва магистрал йўлларга яқинлаштириш, ҳаттоки, унумдорлиги паст тупроқларда ҳам а ҳамиятга эга (ерлар сифатининг фарқи кам бўлганда). Бунда алмашлаб экишни ўзлаштиришнинг биринчи йилларида минерал ва органик ўғитларнинг юқори миқдорларини йўналтирилган тарзда солиш йўли билан тупроқлар унумдорлигини тенглаштириш бўйича тадбирлар кўзда тутилади. Узоқдаги ерларда етакчи экинлари бор алмашлаб экишларни жорий этиш, агар транспорт харажатлари ва ишлаб чиқаришнинг бошқа харажатларининг ўсиши, экинларни яхши ерларда жойлаштириш ва уларни жамлаш билан боғлиқ соф даромаднинг ўсишидан кам

www.arxiv.uz бўлсагина иқтисодий самарали бўлади. Қатор хўжаликларда кўп меҳнат сарфи (қувват сиғимли) ва кам юк чиқиши (пахта, тамаки, ялпиз, каноп ва бошқ.) билан ажралиб турадиган экинлар экилади. Бундай экинлари бор алмашлаб экишларни ишчи кучини ташиш харажатларини камайтириш ва ишчиларнинг иш ўринларига ва орқага юришларининг вақтларини тежаш мақсадида хўжалик марказларига яқин жойларга жойлаштириш керак. Бунда, агар махсус алмашлаб экиш пиёда бориб келиш мумкин бўлган масофада (1,5-2 км) жойлашган бўлса, хўжалик амалий жиҳатдан ишчи кучини ташишга харажат қилмайди. Ҳар хил шаклдаги ер массивларида хўжалик марказидан пиёда бориш мумкин бўлган радиусда жойлашган ҳайдалма ерлар майдони миқдори 8 жадвалда кўрсатилган. 8 жадвал

www.arxiv.uz Пиёда бориш мумкин бўлган минтақада жойлашган алмашлаб экишлар майдони* *Йўлларнинг эгрилиги коэффициенти 1,3 га тенг деб қабул қилинган. 1:2, 1:4 ва ш.ў. шаклнинг узун томонининг қисқа томонига нисбатини билдиради. Кўп қувват талаб этадиган экинлар бўйича махсус алмашлаб экишларни жорий этиш ишчиларни иш ўринларига олиб бориш ва орқага олиб қайтиш ҳам ва умуман, транспорт харажатларининг жами миқдорини 6-20% камайтириш имконини беради. Унинг аниқ қиймати хўжалик марказларининг ҳайдалма ерлар массивларига нисбатан жойлашишига, унинг шаклига, ҳар хил табиий тўсиқлар билан бўлинганлигига, йўл тармоқларининг аҳволига боғлиқ бўлади.

www.arxiv.uz Жойнинг мураккаб рельефида, ҳайдалма ерлар массивлари бўлак-бўлак бўлиб жойлашганда ва улар катта узунликка эга бўлганларида йиллик харажатларнинг тежалиши анча ўсади. Қувват кўп талаб этадиган экинлари бор айрим махсус алмашлаб экишлар, ҳаттоки, дала алмашлаб экишида юк чиқиши уларга нисбатан кам ёки тенг экинлар экилганда ҳам, самаралироқ бўлади. Агар экин майдонлари таркибида, юқорида кўрсатилган кўп қувват талаб этадиган экинлардан ташқари, интенсив кўп юк чиқадиган экинлар (қанд лавлагиси, сабзавотлар, картошка ва бошк.) кўп бўлса, уларни узоқдаги ерларда жойлаштириш маҳсулотларни ва гўнгни ташиш бўйича ишларнинг қимматлашишига олиб келади, мустақил махсус алмашлаб экишларни жорий этиш мақсадга мувофиқ бўлмайди. Бундай вазиятларда кўп меҳнат талаб этадиган экинларни ишлаб чиқариш бўлими ҳудудида жойлашадиган битта алмашлаб экишга киритиш ёки хўжалик маркази атрофидаги ерларда кўп юк чиқадиган экинлар учун мустақил алмашлаб экиш ташкил этиш керак. Тупроқ қатлами бир хил бўлганда битта дала ёки дала алмашлаб экишини ва қувват сиғими катта экинлар учун махсус алмашлаб экишларни жорий этиш масаласи ишчилар ва юкларни ташишнинг йиллик харажатларини солиштириш йўли билан ечилади. Шу мақсадда дала ва махсус алмашлаб экишларда меҳнат сарфи ва юк ташиш ҳажмининг нисбатлари ҳар хил бўлган ечимларни таҳлил этиш асосида биз энг яхши лойиҳавий ечимни танлаш имконини берадиган боғлиқликни ҳисоблаб топдик (12 чизма) . Масалан, махсус ва дала алмашлаб экишларидаги меҳнат сарфларининг нисбати 3:1 ва юклар оғирлиги нисбати 1:2, 1:1 ва ундан ҳам кичик бўлганда, икки алмашлаб экишни: дала ва махсус, жорий этиш мақсадга мувофиқдир. Бошқа ҳар қандай нисбатларда битта алмашлаб экишдан фойдаланган яхши. Кўп қувват талаб этадиган экинлар учун алмашлаб экишларни жорий этишнинг мақсадга мувофиқлигини эфир ёғи хўжалик-заводларидан бирининг мисолида

www.arxiv.uz кўрамиз. Ер тузиш йилидаги ва лойиҳа бўйича хўжалик ерлари майдони ва таркиби 9 жадвалда келтирилган. Махсус ва ихтисослашган алмашлаб экишларда юклар миқдорининг нисбати: 2 алмашлаб экишда; 1 алмашлаб экишда 12 чизма. Транспорт харажатларининг алмашлаб экиш таркибига боғлиқлиги (махсус ва дала алмашлаб экишларида умумий меҳнат сарфининг нисбати: a-10:1; б-5:1; в-3:1; г-2:1) Ҳайдалма ерлардан учта алмашлаб экиш тизимида фойдаланиш кўзда тутилган: шалфейли, майдони 756 га (1 дала - кузги арпа; 2-3 - шалфей; 4 - кузги буғдой; 5 - шивит+кунгабоқар; 6-7 - дон учун маккажўхори; 8 - силос учун маккажўхори); ялпизли, суғориладиган, майдони 406 га (1 дала - кузги буғдой; 2-3 - ялпиз; 4 - кузги буғдой; 5 - хашаки илдиз мевалар + сабзавот; 6-8 - беда);

www.arxiv.uz тупроқни ҳимояловчи, майдони 175 га ( 1 дала - кузги арпа; 2 - кузги буғдой; 3- 4 - экспарцет). Бундан ташқари, ферма ёнидаги участка ва ўтлоқлаштириладиган участкалар мавжуд (13 чизма). Мустақил ялпизли ва шалфейли алмашлаб экишларни жорий этиш хўжаликда фақат транспорт харажатларидан 6,7 минг сўмни тежашни таъминлайди, бу 1 га ҳайдалма ер хисобига 5 сўмни ташкил этади. 9 жадвал Ба рча ҳайдалма ерларни битта трактор-далачилик бригадасига, 177 га атиргулни ва 513 га лавандани - иккита эфир ёғи бригадасига, 51 га узумзорни, 78 га ёнғоқзорни ва 34 га боғни - боғ-узумчилик бригадасига, 187 га боғни - иккита боғдорчилик бригадасига бириктириш кўзда тутилган. Лойиҳа бўйича 1000 бош қорамол (шу жумладан 400 бош сигир), 1200 бош чўчқа, 1750 бош қўй, 2000 бош парранда боқиш кўзланган. Эфир ёғли экинлар яхши асал беришини ҳисобга олиб, 200 асал ари оиласи ҳажмида асаларичилик ҳам кўзда тутилган. Атиргул майдонлари 12 кварталга бўлинган иккита массивда жойлаштирилган; лаванда эса учта участкада (27 квартал) жойлаштирилган.

www.arxiv.uz 2. Озуқа алмашлаб экишларини иқтисодий асослаш Фермалар ёнидаги озуқа алмашлаб экишлари, асосан, чорва моллари бош сони кўп ва ҳайдалма ерлари майдонлари катта бўлган хўжаликларда лойиҳаланади. Одатда уларни фермага ҳажми катта, ширали озуқаларни ташиш харажатларини қисқартириш, ёз даврида яшил ўтлардан тўғридан-тўғри далада, молларни ҳайдаб боқиш йўли билан фойдаланиш учун озуқа экинларига сифати, майдони ва жойлашган ўрни бўйича мос ерлар ажратиб,

www.arxiv.uz чорвачилик фермалари ёнида жойлаштирилади. Бошқа ҳудудларда таркибига дағал хашак (пичан, сомон) ҳамда асосий товар экинлари киритилган дала алмашлаб экишлари ташкил этилади. Қўйлар ва ёзда узоқ яйловларда сақланадиган қорамоллар бузоқлари учун пичанзор-яйлов алмашлаб экишлари жорий этилади, улар отарлар ва ёзги лагерлар ёнида жойлаштирилади. Озуқа алмашлаб экишларини жорий этиш иқтисодий асосланган бўлиши керак, сабаби, қатор вазиятларда транспорт харажатларининг тежалиши, дала алмашлаб экишидан қиммат баҳо асосий экинлардан олдин экиладиган қишлоқ хўжалик экинларининг: кўп йиллик ва бир йиллик ўтлар, дуккаклилар чиқарилиши, ихтисослашган ем-хашак етиштирувчи бригадаларни ва звеноларни ташкил этиш ҳамда ишлаб чиқаришнинг жамланиш (йириклаштирилиш) даражасининг пасайиши билан боғлиқ қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг қўшимча зарарлари ва сарфларини қопламайди. Озуқа алмашлаб экишларини иқтисодий асослашнинг асосий кўрсаткичлари: ер участкаларининг сифатига ва олдин экилган экинларга нисбатан экинларнинг ҳар хил жойлаштирилишини ҳисобга олган ҳолда, ялпи маҳсулот қиймати; ишлаб чиқаришнинг жамланиш (йириклаштирилиш) даражасининг пасайиши билан боғлиқ қўшимча харажатлар; ишчиларни ва юкларни ташиш учун транспорт харажатлари; трактор-агрегатларининг бефойда юришлари учун харажатлар. Биринчи ва иккинчи кўрсаткичларни аниқлаш олдин кўриб чиқилган. Транспорт харажатларини ҳисоблашда ҳам юқорида (VII боб) келтирилган сулдан фойдаланиш мумкин.

www.arxiv.uz Аниқроқ ҳисоблашларда юкларни ташиш учун транспорт харажатларини (Зт) қуйидаги ифода бўйича аниқлаш мумкин: бунда Q i - i классдаги юклар ҳажми; C i - юклар класси ва ташиш масофасига боғлиқ 1 т/км баҳоси, сўм. Юклар турлари ва миқдори ҳар бир алмашлаб экиш бўйича аниқланади; фақат далалардан қишлоқларга олиб бориладиган юклар ҳисобга олинади. ҳар бир алмашлаб экиш бўйича ўртача масофа аниқланади (унинг таркибидаги ҳайдалма ерлар массивлари майдонлари бўйича ўртача). Мос жадваллар бўйича (11 иловалар), ўртача масофани ва юклар классларини ҳисобга олган ҳолда 1 т юкни ташиш баҳоси аниқланади. Агар дала алмашлаб экишларида юк чиқиши бўйича ҳар хил экинлар жойлаштирилса, одамларни ташиш харажатларини қуйидаги ифода бўйича ҳисоблаш зарурати келиб чиқади: бунда А - ишчи кучини ташиш учун харажатлар, сўм; Д - деҳқончиликдаги барча ишлар учун меҳнат сарфи, одам-кун; n - 1 одамнинг ўртача бир кунда қатновлари сони (асосан n=2); S - ўртача масофа, км; Е - 1 машинада олиб келинадиган одамлар сони (масалан, 20); С - машинанинг 1 км юришининг баҳоси, сўм (12 илова).

www.arxiv.uz Озуқа ва дала алмашлаб экишларини лойиҳалашда далалар сони кўпаяди, демак, трактор агрегатларининг бефойда даладан далага ўтишлари учун харажатлар ўсади. Бироқ уларни ҳар хил бригадаларга бириктиришда (алмашлаб экиш - бригада) энг узоқ далалар орасидаги масофа қисқаради. Шунинг учун ечимларни солиштиришда трактор агрегатларининг бир даладан иккинчи далага ўтишдаги бефойда юришларининг харажатларини ( Тр) уларни ишчи ҳолатдан транспорт ҳолатига ва яна ишчи ҳолатига ўтказишни ҳисобга олган ҳолда, қуйидаги ифода бўйича аниқлаш зарур: 10 жадвал

www.arxiv.uz *фақат I ечимда иккита алмашлаб экиш ажратилган; **ўтлар сенаж учун яшил ҳолида ташилади. бунда n - ҳамма далалар бўйича механизация ишлари турларининг жами сони; а - бирга ишлайдиган агрегатларнинг ўртача сони; Smax - бригада массивидаги энг узоқ далалар орасидаги масофа, км; С - 1 трактор/км баҳоси, сўм. Механизация ишлари турларининг сони технологик карталар бўйича белгиланади (6 иловага қаралсин). Бирга ишлайдиган агрегатлар сони далалар майдонига ва хўжаликнинг жойлашган минтақасига, трактор маркаси ва турига, 1 трактор-км баҳосига (асосан 0,4 - 0,8 сўм) боғлиқ бўлади.

www.arxiv.uz Максимал масофа алмашлаб экиш массивидаги агар уларнинг ҳар бири мустақил бригадаларга бириктирилган бўлса, энг узоқ далалар орасидан олинади. Битта бригадага иккита алмашлаб экиш бириктирилганда умумий массив ичидаги энг узоқ далаларни олиш керак. Аниқ мисолни кўриб чиқамиз. Майдони 2080 га бўлган қишлоқ хўжалик корхонасида алмашлаб экишларни ташкил этишнинг икки ечими лойиҳаланган. I ечим иккита алмашлаб экишни жорий этишни кўзда тутади: дала (1540 га) ва озуқа (540 га). Биринчиси, даласининг ўртача майдони 220 га бўлиб ўз ичига қуйидагиларни олади: 1 дала - бўш шудгор (150) + пичан учун бир йиллик ўтлар (70); 2 - кузги буғдой; 3 - қанд лавлагиси (170) + тариқ (50); 4 - баҳорги буғдой; 5 - нўхат; 6 - кузги жавдар; 7 - арпа. Иккинчисида: 1 дала - кўп йиллик ўтлар пичан учун (40) + яшил озуқа учун (50); 2 - сенаж учун кўп йиллик ўтлар; 3 - кузги жавдар яшил озуқа учун (24) + дон учун (65); 4 - илдиз мевалар (24) + картошка (25) + силос учун маккажўхори (41); 5 - маккажўхори яшил озуқа учун (25) + силос учун (65); 6 - бир йиллик ўтлар яшил озуқа учун (40) + пичан учун, тагига кўп йиллик ўтлар экилади (50). II ечим фақат битта алмашлаб экишни ташкил этишни кўзда тутади. Юкларни ташиш учун транспорт харажатларини ҳисоблаш 8.10 жадвалда келтирилган. Ундан кўриниб турибдики, озуқа алмашлаб экишини жорий этиш белгиланган шароитларда ва баҳоларда харажатларнинг 1029 сўмга (10,7%) камайишини таъминлайди. 11 жадвал

www.arxiv.uz Ишчиларни ташиш харажатлари тўғрисидаги маълумотлар 11 жадвалда келтирилган. Жадвалдан кўриниб турибдики, озуқа алмашлаб экишини жорий этиш ишчиларни ташиш харажатларини тежаш нуқтаи назаридан ҳам иқтисодий самара беради (181+1887=2068<2783 сўм). Трактор агрегатларининг бефойда юришлари харажатлари 12 жадвалда келтирилган, икки ечимни баҳолашнинг йиғма кўрсаткичлари - 13 жадвалда келтирилган. 12 жадвал

www.arxiv.uz

www.arxiv.uz 13 жадвал Озуқа алмашлаб экишини ташкил этиш самарадорлиги, сўм Кўрсаткичлар I ечим II ечим Қуйидагилар ҳисобига ялпи маҳсулот қийматининг ўсиши: Алмашлаб экишларни тупроқлар сифатини ҳисобга олган ҳолда жойлаштириш олдин экилган қишлоқ хўжалик экинларини ҳисобга олиб жойлаштириш ишлаб чиқаришнинг жамланиш даражаси пасайиши билан боғлиқ қўшимча харажатлар Транспорт харажатлари:

www.arxiv.uz Юкларни ташиш учун ишчиларни ташиш учун Трактор агрегатларининг бефойда ишлари харажатлари Жами харажатлар Яхши ечимдаги иқтисодий самара Шундай қилиб, ҳисоб-китоблар ушбу хўжаликда озуқа алмашлаб экишини ташкил этишнинг мақсадга мувофиқлигини тасдиқлайди. Ишчи лойиҳаларда ер тузиш ечимларини асослаш Ишчи лойиҳаларни тузиш ер тузиш лойиҳаларида кўзда тутилган тадбирларни пудратчи ташкилотлар ёрдамида ёки хўжалик йўли билан, босқичма-босқич, энг оқилона тарзда амалга ошириш имконини беради. Ишчи лойиҳалари, асосан, хўжаликлараро ва хўжаликларда ички ер тузиш лойиҳаларини янада ойдинлаштириш учун қўшимча махсус қидирув ва изланишлар асосида тузилади. Ў ткаларининг жойлашган ўрнини ва чегараларини аниқлаш; мелиоратив, ер текислаш, қурилиш-монтаж ва бошқа ишларни бажаришнинг экологик хавфсиз ва энг тежамли технологияларини ва уларни ташкил этиш тартибларини белгилаш; ерлардан фойдаланиш ва уни муҳофаза қилиш тартиби ва шароитларини аниқлаш; ишларнинг ҳажмини, смета қийматини ва бажариш навбатини, қурилиш материалларига, машиналарга, механизмларга ва ишчи кучига бўлган талабни аниқлаш. Ишчи лойиҳалар таркиби ва мазмуни кўзланган тадбирлар мажмуасидан келиб чиқиб, табиий ва иқтисодий шароитларга боғлиқ ҳолда белгиланади. Ердан фойдаланиш ва уни муҳофаза этиш билан қуйидаги лойиҳалар боғланган:

www.arxiv.uz ерларни ўзлаштириш ва тубдан яхшилаш; маданий-техник тадбирлар; ерларни рекультивациялаш ва кам унумли ерларни унумдор тупроқ қатлами билан қоплаш; эрозияга қарши тадбирлар; дарахтларни экиш ва дарахтзорлар ҳудудларини тузиш; йўл қурилиши; мелиоратив тармоқларини қайта қуриш билан бирга, ерларни капитал текислаш; алмашлаб экиш далалари ҳудудлари ичини ташкил этиш (далаларни агрохимик маданийлаштириш бўйича комплекс тадбирлар ёки эрозияга қарши агротехник тадбирларни амалга ошириш билан); суғориладиган маданий яйловлар ва пичанзорларни яратиш ва улар ҳудудларини тузиш; далаларни ҳимояловчи ўрмон (иҳота) полосаларини экиш; селга қарши ва эрозияга қарши гидротехник иншоотларни қуриш; дала ва яйлов сув таъминоти манбааларини жиҳозлаш; қумликларни, жарликларни, чуқурликларни ва қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришига яроқсиз бошқа ерларни ўрмон билан қоплаш. Амалиёт кўрсатишича, ишчи лойиҳаларини капитал маблағлар сарфлашни талаб қиладиган, ерларни яхшилаш ва муҳофаза қилиш билан боғлиқ барча

www.arxiv.uz тадбирларга тузиш мақсадга мувофиқдир. Шунинг учун улардаги ер тузиш ечимларини иқтисодий асослаш капитал харажатлар самарадорлигини баҳолаш билан боғлиқ бўлиши керак. Ишчи лойиҳаларининг ҳар хил турларида иқтисодий асослашнинг тартиби, мазмуни ва кўрсаткичлари бир хил эмас. Хусусан, мураккаб майдончали объектлар ва чизиқли объектларни ва иншоотларни ажратиш керак. Ишчи лойиҳаларининг биринчи тури (ерларни ўзлаштириш, боғларни экиш ва ҳудудни ташкил этиш, ерларни мелиорациялаш ва бошқ.) кўпчилик ҳолларда икки босқичли бўлади; биринчи босқичида ҳудудни ташкил этишнинг бош чизмаси плани, иккинчисида - лойиҳанинг ўзи ёки ерларни ўзлаштириш учун ишчи ҳужжатлар тузилади (ўзлаштириш босқичлари бўйича). Бунда ҳудудни ташкил этишнинг бир неча ечими ишланади. Мезон сифатида капитал харажатлар самарадорлигининг (масалан, келтирилган харажатлар минимуми) нисбий кўрсаткичларидан фойдаланилади. Агар ҳудудни янги ташкил этиш маҳсулот ишлаб чиқаришнинг кўпайишига олиб келса, асосий кўрсаткич келтирилган харажатларнинг 1 сўми ҳисобига соф даромаднинг ўсиши бўлади: бунда К - капитал харажатлар ҳажми; - капитал харажатлар самарадорлигининг меъёрий коэффициенти; С - ишлаб чиқаришнинг йиллик харажатлари. Чизиқли объектлар ва иншоотлар (йўллар, каналлар, сув билан таъминлаш тармоқлари, ўрмон полосалари ва ш.ў.) учун ишчи лойиҳалар қурилиш материалларини, конструкцияларини, технологияларини ва ишларни бажариш усулларини, дарахтлар навларини ва ш.ў.

www.arxiv.uz танлаш масалаларини ечишни кўзда тутади. Уларни ишлаш бир босқичда амалга оширилади, ечимларни асослашда эса капитал харажатларнинг мутлоқ самарадорлиги (капитал харажатлар самарадорлиги коэффициенти Е=∆СД /К, қопланиш муддати Т=К/СД, Т=1/Е) кўрсаткичларидан фойдаланилади; яна мос меъёрий қийматлар билан солиштириш ўтказилади. Ишчи лойиҳаларини иқтисодий асослаш кўрсаткичларини танлашда VII- бобда баён этилган услубиятдан фойдаланиш керак.

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикаси «Ер кодекси» Т.: Ўзбекистон, 1998. 2. Қишлоқ хўжалигида ислоҳотларни чуқурлаштиришга доир қонун ва меъёрий ҳужжатлар тўплами. I ва II қисмлар. Т.: Шарқ, 1998. 3. Земельная реформа в России //Сб. законодательных актов и постановлений по осуществлению земельной реформы в России. Вып. 1, 2 / В.Г.Красненков, А.Д.Михайлов, В.Н.Бошляков и др.-М.: Нива России, 1992. 4. Земельная реформа в России. Сб. нормативных актов. Изд-во «Ренессанс», фирма «Спартак».-М.:1993. ч. I и II 5. Авезбаев С. Рациональное использование земель в низовьях Амударьи. Т.: Меҳнат, 1990. 6. Авезбаев С. Ер тузиш иқтисоди. Маърузалар матни. Т.: ТИҚХМИИ, 2001. 7. Волков С.Н. Экономика землеустройства. - М.: Колос, 1996. 8. Волков С.Н. Экономическая эффективность внутрихозяйствен-ного землеустройства. - М.: 1990. 9. Волков С.Н., Хлыстун В.Н., Улюкаев В.Х. Основы землевладения и землепользования - М.: Колос, 1992. 10. Эффективность использования капиталных вложений // Сб. утвержденных методов. М.: Экономика, 1983. 11. Экономика землеустройства. Методические указания по изучению дисциплины / Под ред. С.Н. Волкова - М.: Гос. ун-т по землеустройству, 1994. - 96 с.

O'xshashlar

Туризмни ривожлантириш режаларини техник-иқтисодий ва ҳуқуқий асослаш

Иқтисодий тараққиёт тўғрисидаги турли хил назария ва қарашлар

Қурилишни лойихалаш тизими ва самарали лойиха ечимларини аниқлаш

Минтақа иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш

Минтақа иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш