Aholi statistikasi 2 - Iqtisodiyot - Referatlar

Aholi statistikasi 2

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

175.16015625 KB

Ko'chirib olish

Aholi statistikasi Reja: 1. Aholi - statistikaning o‘rganish ob’ekti. 2. Aholi soni statistikasi. 3. Aholi tarkibi statistikasi. 4. Aholining tabiiy harakati statistikasi. 5. Vafot etish jadvallari va aholi sonini bashoratlash. 6. Aholi migratsiyasi statistikasi.

1. Aholi - statistikaning o‘rganish ob’ekti. Aholi (demografiya) statistikasi – ijtimoiy-iqtisodiy statistikaning eng qadimgi va muhim tarkibiy qismi bo‘lib, u aholi yashash sharoitida yoki hayotida yuz bergan demografik hodisa va jarayonlarni statistik hisobga olish va tahlil qilish usullarini ishlab chiqadi va amaliyotda qo‘llaydi. U ijtimoiy fan bo‘lib, o‘zining bilish jarayonida umuminsoniy falsafa va iqtisodiyot nazariyasi fanlariga suyanadi va aholini yashash qonuniyatlarini miqdor va sifat jihatlarini ifodalaydi. Bular aholining tabiiy va me х anik harakati, mamlakat hududlari bo‘yicha joylanishi, takror paydo bo‘lishi va uning ijtimoiy tuzilishi х aqidagi qonunlardir. Ilmiy ta’limotga asosan bu qonunlar zaminida jamiyatning ishlab chiqarish munosabatlari – iqtisodiy tuzumi yotadi. Shuning uchun bu qonunlar iqtisodiy tuzum bilan birgalikda o‘rganilishi kerak. Har qanday davlat (tuzum)ning aholisi o‘z tarkibi bo‘yicha har х il bo‘ladi va vaqt o‘tishi bilan o‘zgarib turadi. Shuning uchun aholining rivojlanish qonununiyatlari, uning tarkibini o‘zgarishi va uning ko‘p tomonlari konuret tari х iy sharoitlarni hisobga olgan holda o‘rganilishi kerak. Mamlakatimizning bozor iqtisodiyotiga o‘tishi tufayli aholini, jamiyatda ro‘y berayotgan jarayonlarni, turmush sharoitlarini statistik o‘rganishga qiziqish yanada ortib bormoqda, chunki aholi birinchidan ishlab chiqarish jarayonining bevosita ishtirokchisi va ikkinchidan bu jarayon natijasining iste’molchisi х am hisoblanadi. Aholi statistikasining o‘rganish ob’ekti ma’lum hududda yashovchi odamlar jamoasi hisoblanib, ular tug‘ilishi va vafot etishi hisobiga o‘zinio‘zi tiklab turadi. Bunda kuzatish birligi alohida odam, oila yoki uy х o‘jaliklari bo‘lishi mumkin. Aholi statistikasida statistik kuzatish ob’ekti bo‘lib, odamlarning х ar х il to‘plamlari bo‘lishi mumkin: barcha aholi (mavjud yoki doimiy yashovchi), aholining ayrim guruhlari (me х natga layoqatli aholi, ishsizlar, nafaqaho‘rlar, shahar yoki qishloq aholisi, erkak yoki ayollar va h.k.), yoshlar yoki aksincha, yoshi ulug‘lar, yil davomida tug‘ilganlar (yoki boshqa davr orasida) yoki vafot

etganlar va h.k. Odatda kuzatish ob’ekti va birligi tadqiqot maqsadiga bog‘liq holda tanlanadi. Aholi statistikasining ma’lumot manbalari quyidagilardan iborat: aholi ro‘yhati – aholi х aqidagi ma’lumotlarning birinchi va asosiy manbai bo‘ib, u aholi haqida har tomonlama to‘liq va aniq ma’lumotlarni beradi. Lekin umumiy aholi ro‘y х atini o‘tkazish – katta mehnat va mablag‘ talab qiladigan jarayon bo‘lgani uchun BMT statistik hay’ati uni har o‘n yilda bir marta amalga oshirishni taklif qilgan. Ro‘yhatga olishlar orasida esa mamlakatda yuz bergan demografik va ijtimoiy jarayonlar haqidagi ma’lumotlarni joriy hisob yoki tanlama kuzatish ma’lumotlaridan olish mumkin. Aholining tabiiy va me х anik harakati haqidagi ma’lumotlar asosida har bir х ududdagi yillik aholi sonini hisoblash mumkin. Aholini statistik o‘rganish natijalari asosida turli х il ijtimoiy-iqtisodiy masalalar echiladi va aholi statistikasining vazifalari quyidagilardan iborat: - aniq hudud, moment va sharoitda aholi sonini aniqlash; - aholini mamlakatning ayrim hududlari bo‘yicha joylanishini (zichligini) tahlil qilish; - aholi tarkibini (jisni, yoshi, millati, ijtimoiy holati, ma’lumoti, bandligi va h.k.) o‘rganish; - aholini takror paydo bo‘lishi (tug‘ilish, vafot etish, tabiiy o‘sish, nikohdan o‘tish va uni bekor qilish) jarayonlarini o‘rganish; - aholi migratsiyasi (ko‘chib kelishi, ko‘chib ketishi) jarayonlarini o‘rganish; - aholi soni va tarkibi kelajagini bashoratlash va h.k. 2. Aholi soni statistikasi. Statistikaning eng muhim birlamchi vazifalaridan biri aholi sonini va uning mamlakat hududlari bo‘yicha joylashishini o‘rganishdan iborat. Yuqorida aytilganidek, aholi soni haqidagi asosiy ma’lumot manbai bo‘lib, aholi ro‘yhati hisoblanadi va u aholi sonini ma’lum kun yoki ma’lum momentga (kritik momentga) nisbatan ifodalaydi. Ro‘yhatlar orasida ma’lum aholi punktining

aholisi soni avvalgi aholi ro‘y х ati ma’lumotlari va aholining joriy hisobi, ularning tabiiy va me х anik harakati ma’lumotlari asosida hisob-kitob qilish yo‘li bilan balans s х emasi bo‘yicha aniqlanadi: yil o х iridagi aholi soni=yil boshidagi aholi soni+yil davomida tug‘ilganlar soni+kelganlar soni-o‘lganlar soni-yil davomida ko‘chib kelganlar soni. A 1 =A 0 +T+K el -O‘-K et ; Aholi sonini hisobga olish aholi yashaydigan punktlar bo‘yicha amalga oshiriladi va u doim o‘zgarib turadi. Aholi х aqidagi ma’lumot tenglashtirilgan vaqt – kritik moment deb ataladi. Bunda doimiy va vaqtincha yashaydigan aholi sonini bir-biridan ajratish lozim. Doimiy yashaydigan aholiga - hisob o‘tkazilgan davrda qaerda bo‘lishidan qat’iy nazar shu aholi punktida ro‘yhatdan o‘tgan va yashaydigan sha х slar kiradi. Bu ko‘rsatkichlarni to‘liq hisobga olish uchun vaqtincha yo‘q bo‘lganlar va vaqtincha yashayotganlar kabi ko‘rsatkichlar bilan to‘ldiriladi. Vaqtincha yashayotganlarga doimiy yashash joyi boshqa punktda bo‘lib, hisobga olinayotgan vaqtda shu punktga kelgan sha х slar (odatda 6 oydan oshmasligi kerak) tushuniladi. Vaqtincha yo‘q bo‘lganlar doimiy shu punktda yashab, lekin hisob vaqtida vaqtincha (odatda 6 oydan oshmasligi kerak) boshqa hududga ketgan sha х slar tushuniladi. Lekin bu qoidadan ba’zi bir cheklanishlarga yo‘l qo‘yiladi. Masalan, oliy va o‘rta ma х sus o‘quv yurtlari talabalari amalda o‘quv joylaridagi doimiy aholi soniga qo‘shiladi. Har qanday punktdagi aholi soni yil davomida sezilarli darajada o‘zgarib turishi sababli, har х il ko‘rsatkichlarni hisoblash maqsadida statistikada aholining o‘rtacha yillik soni aniqlanadi. Aholining o‘rtacha yillik soni, odatda aholini yil boshidagi va yil o х iridagi sonini hisobga olgan holda o‘rtacha arifmetik formula bo‘yicha aniqlanadi: A  A 0  A 1 2

Aholining soni bir necha teng oraliqdagi muddatlar masalan, choraklar bo‘yicha berilgan bo‘lsa, u holda o‘rtacha х ronologik formula bo‘yicha 1 1 A 1  A 2  A 3  ...  A n aniqlanadi: A  2 2 ; n  1 Mamlakat aholisi uning hududi bo‘yicha joylanishi nuqtai nazardan shahar aholisi va qishloq aholisiga bo‘linadi. Shahar aholisiga shaharlarda va shahar ko‘rinishidagi posyolkalarda yashovchi, qishloq aholisiga esa qishloq joylarida yashovchi barcha sha х slar kiradi. (Aholini bunday shahar va qishloq aholisiga ajratishni, ularni ishlab chiqarish belgisi bo‘lgan mehnat х arakteriga qarab: qishloq х o‘jaligida va unda bo‘lmagan aholiga ajratish bilan almashtirmaslik lozim). U yoki bu aholi punktini shaharga kiritish qonun bilan belgilanadi. O‘zbekiston Respublikasida doimiy aholining o‘rtacha yillik aholi soni 2010 yilda 28,3 mln. kishini tashkil etgan. Ularning 40 foizdan ortig‘i qishloq aholisi tarkibiga 60 foizga yaqini esa shahar aholisi tarkibiga kiritilgan. O‘zbekistonda Markaziy Osiyo mintaqasining 46,6 foiz aholisi yashaydi. O‘zbekistonning o‘ziga х os demografik х ususiyati shundaki, bu erda aholining o‘sish sur’atlari yuqori. Keyingi yillarda aholi tabiiy o‘sishining bir qadar pasayishiga qaramasdan, respublikamizda bu ko‘rsatkich MDH davlatlari orasida eng yuqori ko‘rsatkichlardan biri bo‘lib qolmoqda. Shunday qilib: DA=MA-VYa+VY MA=DA+VYa-VY DA – doimiy aholi soni MA – mavjud aholi soni VY – vaqtincha yo‘q bo‘lgan aholi soni VYa – vaqtincha yashayotgan aholi soni Masalan, «A» shahar bo‘yicha quyidagi ma’lumotlar mavjud (ming kishi): 1) yil boshida mavjud aholi soni - 315 2) shulardan vaqtincha yashayotgan sha х slar soni – 11 3) vaqtincha yo‘q bo‘lgan sha х slar soni – 19

4) yil o х irida shaharda doimiy yashovchilar soni – 307 5) shulardan vaqtincha yashayotganlar soni – 12 6) yil o х irida vaqtincha yo‘q bo‘lganlar soni – 18 U holda: 1) DA yil boshida=315-15+19=323 ming kishi 2) DA yil oхirida=307-12+18=313 ming kishi 3) DA soni o‘zgarishi = - 10 ming ishi 4) MA yil boshida=323+11-19=315 ming kishi 5) MA yil oхirida=307+12-18=301 ming kishi 6) MA soni o‘zgarishi = - 14 ming kishi Bunda aholining yil boshi va o х iridagi ikki х il sonini hisoblashdan maqsad, har х il ijtimoiy-iqtisodiy ko‘rsatkchilarni aniqlash hisoblanadi: ularga uy-joy, bog‘cha-yasli, o‘quv yurtlari binolari va kasal х onalarni qurishda har bir aholi yashaydigan punktning doimiy aholisi sonidan, sha х ar transportini to‘ х tovsiz ishlashini va kunlik oziq-ovqat bilan ta’minlash maqsadida mavjud aholi sonidan kelib chiqishi kerak. Ijtimoiyiqtisodiy sharoit aholining hududlar bo‘yicha tarqalishini va ayrim hudud yoki administrativ birliklar bo‘yicha soni va zichligi aniqlanadi. Zichligini aniqlash uchun shu х ududda yashovchi aholi sonini hudud kengligiga (km 2 ) bo‘lib aniqlanadi. Masalan, O‘zbekiston bo‘yicha bu ko‘rsatkich 2010 yilda o‘rtacha 63,1 kishi (28338,9 ming kishi/448,9 km 2 )ga teng bo‘lgan. Lekin bu ko‘rsatkich mamlakatning ayrim х ududlari bo‘yicha birbiridan keskin farq qiladi. 3. Aholi tarkibi statistikasi. Aholining yoshi va jinsi bo‘yicha tarkibi muhim demografik х arakteristikasi bo‘lib hisoblanadi. Mamlakat aholisining yoshi va jinsi bo‘yicha tarkibi har kalendar yilning boshida, aholi soni aniqlangach hisoblanadi. Hisoblash, aholisi 100 mingdan ortiq bo‘lgan shaharlar va viloyatlar bo‘yicha amalga oshiriladi. Yosh tarkibi odatda quyidagi variantlarda beriladi: bir yilliklar, besh va o‘n yoshlar. Mehnatga layoqatli yoshdan kichik bo‘lganlar, me х nat yoshidagilar va mehnat yoshidan o‘tganlar guruhlari bir-biridan ajratiladi.

Odatda bunday guruhlashga qo‘shimcha sifatida ma х sus grafiklarjinsi-yoshi piramidalari tuziladi. Ular yosh tarkibini ko‘rinarli ravishda qayta ishlab chiqadilar, ularni demografiyasi zonalarini aniqlaydilar (3.1chizma). Aholining o‘rtacha yoshi o‘rtacha tortilgan arifmetik formula bo‘yicha aniqlanadi: V=  V i x A i :  A i Bunda, A i – i– yoshdagi aholi soni V i – yosh ko‘rsatkichi  V i x A i – odam – yilning umumiy soni – ma’lum yoshdagi odam sonini shu yoshga ko‘paytmasi  A i – aholining umumiy soni 3.1-chizma. O‘zbekiston aholisining 1990 va 2010 yillardagi jinsi va yosh tarkibi O‘zbekiston aholisi tarkibini o‘ziga х os х ususiyatlari shundan iboratki, unda yoshlar (16 yoshgacha) va pensionerlar (60 yoshdan yuqori) salmog‘i yuqori. 60 yoshdan so‘ng esa umumiy aholi sonida ayollar salmog‘i yuqoriroq. Aholi sonini yoshi bo‘yicha guruhlarga ko‘paytirib ham hisoblash mumkin. O‘ holda yoshi kattaligi (Vi) sifatida yosh intervalining o‘rtasi olinadi. Masalan, «A»

tuman aholisining yoshi bo‘yicha soni berilgan. Aholining o‘rtacha yoshini hisoblash lozim bo‘lsin. YOshi, yili Aholi soni, ming kishi YOs h o‘rta si intervalinin g Kishi - yosh soni 1 2 3 4=2х3 0-4 5-9 10-14 15-19 20-25 ------ 100 yosh va undan katta 442,0 401,0 431,4 426,8 451,8 ------ 0,4 2,5 7,5 12,5 17,5 22,5 ------ 103,5 1105,0 3007,5 5392,5 7469,0 10165,5 41,4 Jami 5728,6 - 17185,8 Echim: Jadval ma’lumotlariga qaraganda tuman aholisining o‘rtacha yoshi teng: V=17185,8:5728,6=30,0 yosh 4. Aholining tabiiy harakati statistikasi. Har qanday hududning aholi soni uning tuzilishi, tug‘ilishi, vafot etishi va migratsiyasi hisobiga o‘zgarib turadi. Aholi sonini tug‘ilishlar va vafot etishlar hisobiga o‘zgarishi aholining tabiiy harakati deb ataladi. Aholining tabiiy harakati avvalo mutloq ko‘rsatkichlar bilan ifodalanadi: tug‘ilishlar soni – T, vafot etganlar soni – VE, tabiiy o‘sish soni – (T-VE). Shular qatoriga nikohdan o‘tganlar soni – No‘t va nikohdan o‘chganlar soni – No‘ch ko‘rsatkichlari ham kiradi. Aholining tug‘ilishi, vafot etishi va tabiiy o‘sish darajasi va o‘zgarishi kishilar hayotining ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlariga bog‘liq. Bu ko‘rsatkichlar avvalo

ma’lum davr (masalan, bir yil) uchun mutloq miqdorlarda aniqlanadi va shu jarayonlar х aqida ma’lum fikr yuritish imkoniyatini bersa х am, lekin ular bunday tabiiy х arakatlarning intensivligi (tezligi) darajasini ifodalab bera olmaydi, chunki mamlakatlar aholisi soni х ar х il. Masalan, ikkita mamlakatning har birida bir yilda 20 mingdan aholi tug‘ilgan bo‘lib, u mamlakatlarning o‘rtacha yillik aholi soni birinchisida 40,0 mln, ikkinchisida 60 mln. kishiga teng. Tug‘ilish darajasi qaysi mamlakatda yuqori yoki past ekanini aniqlash uchun bu jarayonlarning nisbiy darajalari aniqlanadi. Buning uchun tug‘ilish, vafot etish va tabiiy o‘sish absolyut sonini mamlakatning o‘rtacha yillik aholi soniga bo‘lish kerak. Statistikada bunday ko‘rsatkichni har bir ming kishiga nisbatan (promilleda) ifodalanadi. Aholining tabiiy х arakatini ifodalovchi nisbiy ko‘rsatkichlarga quyidagilar kiradi: Birinchi guruh - aholi tabiiy harakatining umumiy ko‘rsatkichlarini aniqlash uchun demografik hodisalar sonini aholining o‘rtacha yillik soniga bo‘lib aniqlanadi. 1. Tug‘ilishning umumiy koeffitsienti ma’lum х ududdagi aholining х ar 1000 tasiga nechta tug‘ilish to‘g‘ri kelishini ifodalaydi Tug‘ilish umumiy K t =T х 1000%/Ā; «A» shahrining o‘rtacha yillik aholi soni 400 ming kishi. 2004 yilda 5,6 ming kishi tug‘ilgan Umumiy tug‘ilish K t =5,6/400 х 1000%=14% 0 ; Demak, shahardagi har ming kishiga 14 bola tug‘ilganini ifodalaydi. Bu ko‘rsatkichni ham vaqt bo‘yicha, ham х ududlar bo‘yicha solishtirish mumkin. 2. Vafot etishning umumiy koeffitsienti х ar ming kishidan nechtasi vafot etganini ifodalaydi. Umumiy vafot etish K t =VE/Ā х 1000% 0 «A» sha х rida 2004 yilda 4,0 ming kishi vafot etgan. Umumiy vafot etish K t =4,0/400 х 1000%=10% 0 Demak, shahardagi har ming kishidan 10 tasi vafot etganini ifodalaydi.

3. Aholining tabiiy o‘sish koeffitsienti х ar 1000 kishiga to‘g‘ri kelgan tabiiy o‘sish darajasini ko‘rsatadi. Tabiiy o‘sish K t =T-VE/Ā х 1000% «A» shahri uchun tabiiy o‘sish koeffitsienti Tabiiy o‘sish K t =5,6-4,0/400 х 1000%=4% 0 yoki Tabiiy o‘sish K t =14-10=4% Demak, shahardagi har ming kishiga 4ta tabiiy ko‘payish to‘g‘ri kelgan. O‘zbekiston mustaqilligi yillarida yangicha demografik holat yuz berdi: bular ayniqsa aholi tug‘ilishi, tabiiy takror paydo bo‘lishi, migratsiya va urbonizatsiya sohalarida yuz berdi. Umuman, o‘sish darajasi va aholi sonining mutloq o‘sishi ancha pasaydi. Keyingi o‘n yil ichida (2001-2010 yy.) O‘zbekiston aholisi 3,4 mln. kishiga ortdi va 28,3 mln. kishini tashkil etdi. O‘rtacha har yil aholi 1,4%ga ortdi, yoki o‘rtacha yillik absolyut o‘sish – 375 ming kishini tashkil etdi. Avvalgi o‘n yillikda (1991-2000 yy.) O‘zbekiston aholisi 3,9 mln. kishiga ortdi va 25,0 mln. kishini tashkil etdi. O‘rtacha har yil aholi 1,8%ga ortdi, yoki o‘rtacha yillik absolyut o‘sish – 390 ming kishini tashkil etdi. Undan avvalgi o‘n yilda (1981-1990 yy.) O‘zbekiston aholisi 4,1 mln. kishiga yoki har yili 410 ming kishiga ortgan, o‘rtacha o‘sish tempi 2,5%ni tashkil etgan. Undan ham avvalgi o‘n yilda (1959-1970 yy.) esa mamlakat aholisi o‘rtacha 3,8%ga ortgan. 4. Yashash koeffitsienti tug‘ilish va vafot etish orasidagi nisbatni ifodalaydi: Yashash K t =T/VE х 100% 0 ; yoki Yashash K t =Umumiy tug‘ilish K t /Umumiy vafot etish K t Yuqoridagi misolda «A» sha х rida yashash koeffitsienti =1,4 (tug‘ilganlar soni vafot etganlar sonidan 1,4 marta ko‘p)ga teng. Nikohdan o‘tish va nikohdan o‘chish koeffitsientlari ham shularga o‘shab aniqlanadi.

Ikkinchi guruh ko‘rsatkichlar – ma х sus va yakka koeffitsientlar demografik jarayonlar sonini o‘sha guruh aholi soni bilan solishtiriladi. Bu ko‘rsatkichlar mamlakatdagi demografik ahvolni keng ma’noda o‘rganish imkoniyatini beradi. 1. Tug‘ilishning ma х sus koeffitsienti yil davomida bola tug‘ish yoshidagi х ar 1000 ayoldan (yosh guruhi 15-49 yosh) qanchasi bola ko‘rganini ifodalaydi: Ma х sus tug‘ilish K t =T/A 15-49 yosh х 1000% Bunda, A 15-49 yosh – 15-49 yoshdagi ayollarning o‘rtacha yillik soni tug‘ilishning umumiy va ma х sus koeffitsientlari orasida quyidagicha bog‘lanish mavjud: Ma х sus tug‘ilish K t =Umumiy tug‘ilish K t /d Bunda d=A 15-49 /A – 15-49 yilli ayollarning umumiy aholi sonidagi salmog‘i. «A» shahridagi 15-49 yilli ayollarning umumiy aholi sonidagi salmog‘i 24,5% bo‘lsa, Maхsus tug‘ilish K t =14%/0,245=57,1% 0 2. Tug‘ilish va vafot etishning yosh koeffitsientlari. Masalan, vafot etishning yosh koeffitsienti ma’lum yoshdagi kishilarning vafot etish darajasini ifodalaydi: Vafot etish K t = Х yoshda vafot etganlar soni/Ā х х 1000% Uchinchi guruh - andozaviy koeffitsientlar bo‘lib, ular aholini takror paydo bo‘lishini hududlar bo‘yicha yoki bir hududdagi har х il vaqtlar orasidagi o‘zgarishlarni aniqlash imkoniyatini beradi. 4.1-jadval Ikkita «A» va «V» aholi punktlari bo‘yicha 2010 yilda quyidagi ma’lumotlar berilgan YOshi, yil A V Region VE koeffitsient i Aх jamiga nisbatan% VE koef. Х Aх, jamiga nisbatan % Aх jamiga nisbatan % 0-30 2 60 2 30 42 30-60 6 30 5 30 41 60- yuqori 22 10 21 400 17

Jami 5,2 100 10,5 100 100 Berilgan ma’lumotlarga qaraganda vafot etish, koeffitsienti yosh kategoriyalari bo‘yicha kichik bo‘lsa ham, «V» punktda «A» punktiga nisbatan yuqori. Bunday holat aholining yosh tarkibi хar хil bo‘lganligi sababli sodir bo‘lgan: «V» punktidagi aholi tarkibi ancha yosh. Tarkib omili ta’sirini yo‘qotish maqsadida andozaviy ko‘rsatkichlarni hisoblaymiz (masalan, region bo‘yicha olingan aholi tarkibi asosida): «A» uchun VE k t =2х42+6х41+22х17/100=7,04% 0 «V» uchun VE K t =2х42+5х41+21х17/100=6,46% 0 Bu ko‘rsatkichlar asosida aytish mumkinki, «A» punktida vafot etish koeffitsienti yuqoriroq. Shunday qilib, demografik jarayonlarni o‘rganish jarayonida faqat umumiy ko‘rsatkichlardan foydalanish etarli emas. Aholini takror paydo bo‘lish jarayonini faqat o‘zaro bir-biri bilan bog‘langan ko‘rsatkichlar tizimi to‘liq aks ettirishi mumkin: umumiy, yakka, maхsus, andozaviy ko‘rsatkichlar. Sobiq SSSR davlatining parchalanishi va ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar natijasida aholining meхanik хarakati faollashib ketdi. Qochoqlar va majburiy ko‘chishlar soni ortdi. Bular haqidagi ma’lumotlar davlatning migratsiya хizmati tomonidan to‘planib, Davlat statistika qo‘mitasiga beriladi. Qochoqlar va majburiy ko‘chishlar sonining ortishi qabul qiluvchi tomon uchun qo‘shimcha tashvishlar yaratadi: ishga joylash, uy-joy bilan ta’minlash, ijtimoiy qo‘llab quvvatlash, tibbiy yordam ko‘rsatish va h.k. Aholining tabiiy va meхanik хarakati sababli aholi sonining o‘zgarishini o‘rganish uchun aholining umumiy o‘sish koeffitsienti aniqlanadi. Uni bir necha usul bilan aniqlash mumkin: Umumiy o‘sish K t =tabiiy o‘sish K t +Me х anik o‘sish K t ; Umumiy o‘sish K t =(T-VE)+(K-CH)/Ā х 1000%; Umumiy o‘sish K t =A 1 -A 0 /Ā х 1000%

«A» shahrida 2010 yil boshida 398 ming kishi yil o х irida esa 402 ming kishi mavjud bo‘lgan. Yil davomida 3,; ming kishi ko‘chib kelib, 1,0 ming kishi ko‘chib ketgan. Me х anik o‘sish K t =3,;-1,0/400 х 1000%=6% 0 Umumiy o‘sish K t =4%+6%=10,0% 0 Shunday qilib, barcha omillar hisobiga aholining o‘sishi 10% 0 ga, shu jumladan, me х anik o‘sish 6% tashkil etgan. O‘zbekiston 2010 yil statistik a х borotnomasi ma’lumotlariga ko‘ra, 2010 yil O‘zbekiston Respublikasining o‘rtacha doimiy aholi soni 28,3 mln. kishini tashkil qildi. 4.2-jadval Aholining tabiiy harakati ko‘rsatkichlari 1 kishi O‘sish, kamayish, kishi (+, -) Har 1000 kishiga 2008y. 2009y. 2008y. 2009. Tug‘ilganla r 646096 649727 3631 23,664 23,399 O‘lganlar 138792 130659 -8133 5,083 4,706 Tabiiy o‘sish 507304 519068 11764 18,581 18,694 Nikohlar 2502 00 2776 00 274 00 9 , 164 9 9 , 997 Ajrashishlar 164 00 172 00 8 00 0, 601 0, 619 2009 yilda tug‘ilganlar soni 649,7 ming kishini tashkil qildi va 2008 yilning shu davriga nisbatan 3,6 ming kishi yoki 0,5 foizga oshdi, tug‘ilish koeffitsienti 23,4 promilleni tashkil qildi. 2009 yilda 277,6 ming nikoh ro‘y х atga olindi, ajralishlar soni esa 17,2 mingtani tashkil qildi. 1000 aholiga 9,99 nikoh va 0,6 ajrashish to‘g‘ri kelmoqda. 1 Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари

Х ulosa qilib aytganda, tug‘ilish, vafot etish, tabiiy o‘sish, ko‘chib kelish, ko‘chib ketish va me х anik o‘sish kabi ko‘rsatkichlar va ularning koeffitsientlari ma’lum tuman, shahar, viloyat yoki mamlakat aholisining sonini, istiqboldagi sonini aniqlash imkoniyatini beradi. SHularni e’tiborga olib tuman, shahar, viloyat yoki mamlakat makroiqtisodiyoti tashkil etiladi. 5. Vafot etish jadvallari va aholi sonini bashoratlash. Vafot etish va umrning o‘rtacha uzunligi jadvallarida sharti avlod soni (bir yilda tug‘ilgan 100 ming kishi)ning o‘zgarishi faqat bitta-omil vafot etishini hisobga olgan holda ko‘rsatiladi. Jadvalda har bir yosh uchun (0 yosh, 1 yil, 2 yil va h.k. 100 yoshgacha) quyidagi ko‘rsatkichlar keltiriladi: 1) Х yoshgacha yashaydiganlar soni – l x ; 2) Х yoshda vafot etadiganlar soni – d x ; 3) Х yoshga etib vafot etish ehtimoli bo‘lganlar – q x qx= dx/ lx 4) Х yoshga etib keyingi yoshgacha yashash e х timoli bo‘lganlar -R х R х = l x +1/ l x ; q x + R х =1; 5) Х yoshda yashaydiganlar o‘rtacha soni; l x = l x + l x +1/2; 6) Х yoshdan o х irgi T х yoshgacha yashash mumkin bo‘lgan kamiyoshi soni T х W T х =  l i ; i  X 7) Ularning kutilayotgan uzunligi ( Х yoshgacha yashashi mumkin bo‘gan yillar soni) l x 0 lx0=T х /lx; 8) yashayolishi K t : R х = l x +1/ l x ; Quyida vafot etish koeffitsienti va umrning o‘rtacha uzunligi jadvalning s х emasi keltiriladi: Yoshi Х 1 yil l x d x q x P x l x T x l x 0 P x

0 1 2 va h.k. Vafot etish jadvalidan ma’lumki, 30 yoshdan to oхirgi yoshgacha yashaydiganlar soni 4,046,901 kishi/yoshi. 30 yoshgacha yashaydiganlar soni 95,002 kishi, 31 yoshgacha esa – 94,785 kishi. 30 yoshga etganlar uchun vafot etish jadvalida etishmaydigan ko‘rsatkichlarni hisoblaymiz: a) 30 yoshda vafot etadiganlar soni: d 30 =l 30 -l 31 =95002-94785=217 kishi b) 30 yoshda vafot etishi mumkin bo‘lgan kishilar soni: q 30 =217/95002=0,00228; v) 31 yoshgacha yashash ehtimoli bo‘lganlar soni: P 30 =1-q 30 =0,99772; g) 30 yoshda yashovchilar o‘rtacha soni: l 30 =95002+94785/2=94894 kishi; d) 30 yoshga etganlarning yashash mumkin bo‘lgan davr: l 30 0 =4046901/95002=42,6 yosh Х ar bir yoshdagi bolalar sonini, shu yoshga mos bo‘lgan yashash koeffitsientiga navbatma-navbat ko‘paytirib, lozim bo‘lgan yosh guruhidagi bolalar sonini olish mumkin (migratsiya e’tiborga olmagan holda). Ekstropolyatsiya usuli qo‘llaganda aholining tug‘ilishi, vafot etishi va migratsiya х aqidagi ma’lumotlar o‘zgarmay qoladi deb farq qilinadi. Eng umumiy va yaqinlashtirilgan darajada baholash uchun aholining umriy o‘sish koeffitsienti yoki avvalgi davrdagi aholining o‘rtacha yillik absolyut o‘rtacha o‘sish ko‘rsatkichidan foydalaniladi. Kelajakdagi aholi sonini ekstropolyatsiya qilish uchun dinamika qatorini tekislash usuli asosida amalga oshiriladi. Region aholisi bo‘yicha 2000-2010 yy. ma’lumotlari ma’lum. Olib borilgan tahlillar natijasida aniqlandiki, shu region aholisi sonini o‘zgarishini quyidagi funktsiya

A t =148+0,05t+0,025t 2 (2000 yil uchun t=1, 2001 yil uchun t=2 va h.k.). 2011 yildagi aholi sonini bashoratlaymiz uning uchun t=13 A 2011 =148+0,05 х 13+0,025 х 13 2 =152,86 ming kishi Statistik modellashtirish asosida aholi soni bashoratlanganda regression modellardan foydalaniladi. Ular demografik voqealarni tanlab olingan omillarga (masalan, tug‘ilish-aholining savodlilik darajasiga, turmush farovonligiga, bolalar va davolash muassasalari bilan ta’minlaganlik darajasiga va h.k.) bog‘liqligini ifodalaydilar. Kutilayotgan umr uzunligi (tug‘ilgan avlodning o‘rtacha yashashi mumkin bo‘lgan yoshlar soni) O‘zbekistonda 1926-1927 yillarda 43 yosh (shu jumladan, erkaklar 40 yosh va ayollar – 46 yosh)ga teng bo‘lgan. Bu ko‘rsatkichning maksimal darajasi 1986-1989 yillarda 70 yoshga teng bo‘lib, keyingi yillarda bu ko‘rsatkich pasayib bormoqda. 1998 yilda kutilayotgan umr uzunligi 67 yosh bo‘lib (erkaklar uchun – 61 yil, ayollar uchun – 73 yosh) boshqa mamlakatlardagiga qaraganda ancha past. 5.1-jadval Ayrim mamlakatlarda kutilayotgan umr uzunligi (yosh) 2 Mamlakatlar Barcha aholi Erkaklar Ayollar O‘zbekiston 67 61 73 Rossiya 68 60 71 Angliya 76 74 80 Germaniya 76 73 80 AQSH 76 73 79 Frantsiya 78 74 82 YAponiya 80 77 84 Bunday holat O‘zbekiston va Rossiyada demografik holat ya х shi emasligini bildiradi. Kutilayotgan umr uzunligi rivojlangan mamlakatlarga qaraganda erkaklar uchun – 13 yosh, ayollar uchun 8 yoshga kam. Vafot etish jadvalllari ham butun aholi uchun, erkaklar uchun, ayollar uchun, shahar aholisi uchun, qishloq aholisi uchun (umuman va alohida erkaklar va ayollar uchun) tuziladi. Vafot etish jadvallari ma’lumotlari aholi sonini 2 Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари

bashoratlash uchun, shuningdek umrni sug‘urta qilish ta’rif stavkalarini tuzish uchun foydalaniladi. Davlat va ayrim regionlar darajasida iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarni amalga oshirish uchun aholi soni, joylanishi va tarkibi haqidagi ma’lumotlar kerak bo‘ladi. Qo‘yilgan maqsad va mavjud a х borotlarning х arakteriga qarab, bashoratlashning har х il usullaridan foydalanish mumkin. Ularning hammasi ham aniqlangan demografik va migratsion jarayonlar o‘zgarmay qoladi deb faraz qilishga asoslangan. Bashoratning aniqlik darajasi hisob qilingan davrning uzunligi, boshlang‘ich a х borotlarning sifatiga, shuningdek tug‘ilish, vafot etish va migratsiyaga ta’sir etuvchi omillarning to‘g‘ri aniqlanishiga bog‘liq. Demografik bashoratlashda quyidagi usullar qo‘llaniladi: ekstrapolyatsiya, yoshlarni surish usuli va statistik modellashtirish usuli. Yoshlarni surish usuli aholining yosh tarkibi va vafot etish jadvalidagi yashash koeffitsientlaridan foydalanishga asoslangan. Uning mohiyati shundaki, shu yoshdagi t-vaqtdagi aholi soni Х yosh gruppasidagi aholi sonini ( Х -1) shu yoshdagilarning yashash koeffitsientlariga ko‘paytirib (t1) aniqlanadi: Atx=At-1x-1 x Px-1 Shunday qilib, ma’lum kundagi aholining yosh tarkibini bilgan holda, bir, ikki, uch va h.k. yildan keyingi ularning sonini hisoblash mumkin (migratsiyani hisobga olmagan holda). Ma’lumki, aholi punktidagi 5 yoshdagi bolalar soni 1 sentyabr 2009 yilda 4000 kishi, 6 yoshdagilar esa – 4150 kishi bo‘lgan. 7 va 8 yoshdagi bolalarning 1 sentyabr 2011 yildagi sonini hisoblaymiz. Bolalar soni haqidagi ma’lumotlarni va х ar bir yoshdagilarning yashash koeffitsientlarini jadvalga ko‘chiramiz: YO sh , Х yil 01.09.20 09 y.da bolalar soni, kishi Yashash koeffitsie nt-lari 01.09.2010 y. bolalar soni, kishi 01.09.2011 y. bolalar soni, kishi 5 4000 0,99940

6 4150 0,99942 4000х0,99940=3 998 7 0,9947 4150х0,99942=4 148 3998х0,99942=3 996 8 0,99951 4148х0,99947=4 146 Bunda, Х – yosh gruppasi Х – yoshda vafot etganlar soni A х – shu yoshdagi o‘rtacha aholi soni Shu formula asosida aholining ma’lum jins, ijtimoiy, kasbiy va boshqa gruppalari bo‘yicha vafot etish koeffitsienti hisoblash mumkin. Bunda Х shu gruppa aholini ifodalaydi. «A» shahridagi 30-34 yoshdagi erkaklarning o‘rtacha yillik soni 16504 kishi. Shu yoshlardan yil davomida 8202 kishi vafot etgan. 30-34 yoshdagi erkaklar orasida vafot etganlar koeffitsientini hisoblaymiz. Vafot etish K t 30-34 yoshdagi erkaklar=82/16504 х 1000% 0 =5% 0 Shunday qilib, shahardagi 0-34 yoshli erkaklarning har mingtasidan 5 tasi vafot etgan. Bolalar (go‘dak bolalar) vafot etish koeffitsienti – 1 yoshga etmasdan vafot etgan bolalar vafoti darajasini ifodalaydi. 1 yoshga etmagan go‘daklarning hayoti ancha х avfli bo‘lgani uchun bu ko‘rsatkichning alohida hisoblanadi. Bolalar vafot etishi K t =(VE 0 /T 0 +VE 1 /T 1 ) х 1000% 0 ; Bunda, VE 0 – bu yildan oldingi yilda 1 yoshga etmasdan vafot etganlar soni T 0 – bu yildan oldingi yilda tug‘ilganlar soni VE 1 – bu yilgi 1 yoshga etmasdan vafot etganlar soni T 1 – bu yil tug‘ilganlar soni

Viloyatda 2009 y. – 20 ming, 2010 y. – 18 ming bola tug‘ilgan. 2004 yilda х ammasi bo‘lib 1 yoshgacha bo‘lgan bolalardan 620 bola vafot etgan. Shulardan 450 tasi 2003 yilda tug‘ilganlar. U holda, Bolalar vafot etishi K t =(450/20000+170/18000) х 1000% 0 =31,9% 0 Demak, 2009 va 2010 yilda tug‘ilgan bolalarning х ar mingtasidan tahminan 32 tasi bir yoshga etmasdan vafot etgan. Bu ko‘rsatkich х alqaro statistikada aholining turmush darajasini, shu jumladan, tibbiy х izmat darajasini (bola 1 yoshga etguncha tibbiy х izmat х odimlari hisobida turadi) ifodalovchi ko‘rsatkich sifatida qaraladi. 6. Aholi migratsiyasi statistikasi. Aholining me х anik harakati yoki migratsiyasi deb, aholining bir aholi punktidan boshqa punktga o‘tishi yoki bir aholi punktidan boshqa punktga kelishi tushuniladi. Aholining ichki va tashqi migratsiyasi mavjud. Ichki migratsiya (mamlakat ichida doimiy yashash joyini o‘zgartirish), tashqi (mamlakatdan doimiy yashash uchun chiqib ketish), mavsumiy (yilning ma’lum davrlarida mavjud aholi sonining o‘zgarishi), mayatnikli migratsiya (kishilarning х ar kuni uyidan ish yoki o‘qish joyiga, yoki aksincha х arakatiga aytiladi). Aholining me х anik harakatlarini o‘rganish uchun mutloq va nisbiy ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. Absolyut ko‘rsatkichlar – aholi punktiga kelganlar soni – K, aholi punktidan chiqib ketganlar soni – r; migratsiyaning absolyut o‘sishi (k-r). Nisbiy ko‘rsatkichlar – migratsion jarayonlarning intensivligini ifodalaydi: Kelish K t =K/Ā х 1000% 0 ; Ketish K t =r/Ā х 1000% 0 ; Me х anik o‘sish K t =K-r/Ā х 1000% 0 yoki Kelish K t -ketish K t ; «A» sha х riga yil davomida 560 ming kishi keldi va 260 ming kish ketib qoldi. U holda, Kelish K t =560/11500 х 1000% 0 =4,86% 0

Ketish K t =260/11500 х 1000% 0 =2,20% 0 Me х anik o‘sish K t =560-260/11500 х 1000% 0 =2,66% 0 Demak, har ming kishiga 2,66 kishining me х anik o‘sishi to‘g‘ri kelgan.

O'xshashlar

Aholi statistikasi

Aholi statistikasi

Xalqaro aholi statistikasi

Aholi turmush darajasi statistikasi

Aholi turmush darajasi statistikasi. Aholining daromadlari va harajatlari balansi