Ахборот коммуникация технологияларининг ривожланиш эволюцияси - Iqtisodiyot - Referatlar

Ахборот коммуникация технологияларининг ривожланиш эволюцияси

Yuklangan vaqt:

20.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

600 KB

Ko'chirib olish

Ахборот коммуникация технологияларининг ривожланиш эволюцияси Режа: 1. Ахборот коммуникация технологияларининг назарий амалий асослари 2. Ахборот коммуникация технологияларининг тушунча ва таърифлари 3. Божхона органлари тизимида ахборот технологияларини қўлланилишини назарий амалий асосларини ўзига хос хусусиятлари

Ахборот коммуникация технологияларининг назарий амалий асослари Ахборот технологиялари тараққий этишининг асосий босқичлари. XIX асрнинг иккинчи ярмигача ахборот технологиясининг асосини перо, сиёҳдон ва бухгалтерия дафтари ташкил этган. Коммуникация (алоқа) пакет (расмий солинган конверт) юбориш орқали амалга оширилар эди. Ахборотни қайта ишлаш маҳсулдорлиги ўта паст бўлиб, ҳар бир хат алоҳида, қўлда кўчириб олинган. Қарор қабул қилиш учун бир- бирига қўшиладиган ҳисоб-китобдан бошқа ахборот ҳам бўлмаган. «Қўл» ахборот технологияси ўрнига XIX аср охирида «механик» технология кириб келди. Ёзув машинаси, телефон, диктафоннинг кашф этилиши, жамоа почтаси тизимининг такомиллашуви — булар бари аввалига ахборотни қайта ишлаш технологиясида, сўнг иш маҳсулдорлигида сезиларли ўзгаришлар юз беришига замин бўлди. Моҳиятан, механик технология мавжуд муассасаларда ташкилий таркибининг шаклланишига йўл очиб берди. XX асрнинг 40 — 60- йилларида «электр» технологияси пайдо бўлиб, у ечиб алмаштириладиган элементларга эга электр ёзув машинкалари, нусха кўчириш машинаси, портатив диктафонлардан иборат эди. Айнан шу воситалар ҳужжатларни қайта ишлаш сифати, сони ва тезлигини ошириш ҳисобига бошқариш фаолияти яхшиланди. Кўпгина замонавий муассасалар «электр» технологиясига асосланган. 60-йилларнинг иккинчи ярмидан эса «электрон (ёки «компьютер») технологияси юзага кела бошлади ва ахборотнинг шаклини эмас, мазмунини ўзгартиришга урғу берила бошланди. Маълумки, бошқарувнинг ахборот технологияси ахборотни қайта ишлаш бўйича энг камида қуйидаги муҳим учта таркибий қисмга эга бўлиши лозим: ҳисобга олиш, таҳлил ва қарор қабул қилиш. Буларни компьютерларда амалга ошириш тобора мураккаблашиб бормоқда. Чунки, ўзида саноқсиз маълумотларни жамлаган «қоғозлар денгизи» тобора кенгайиб бормоқда. Ахборотни тақдим этиш тизимининг ривожланиши. Айтиш мумкинки, ахборот технологияси бир неча миллион йиллар аввал одамзод ўртасида илк

бор ўзаро мулоқотга киришиш усуллари (турли товушлар чиқариш, имо-ишора, ҳатти- ҳаракатлар қилиш) пайдо бўлиши билан бирга юзага келган деб айтиш мумкин. Бунда ахборот алмашинуви фақат якка шахслар ўртасидагина амалга оширилган. Hyтқ пайдо бўлиши билан бирга (тахминан 100 минг йил олдин) одамлар миясида ахборот тўпланиши имконияти юзага келди. Кейинги босқичда, яъни ёзувнинг пайдо бўлиши (5 — 6 минг йил аввал) инсониятнинг умумий, жамоа хотирасининг юзага келишига сабаб бўлди. Айнан ёзувнинг пайдо бўлиши ахборотни тўплаш, узатиш, қайта ишлаш, сақлаш ва етказиш каби тўлиқ жараённи амалга оширишга имконият яратиб берди. Бу имконият туфайли ахборотни моддий ташувчиларда қайд этила бошланди. Ахборот тизими ва технологиясининг кейинги тараққиёти асосан коммуникация воситалари билан боғлиқ. Коммуникация тизимининг ривожланиши. Ахборот технологиясининг ривожланиши ахборотни тақдим этиш тизимидан ташқари, ахборот коммуникация воситаларини такомиллаштириш билан боғлиқ эди. Буни ахборот технологиясининг ривожланиши тарихидаги илк «портлаш» деб баҳолаш мумкин эди. Тараққиётнинг кейинги фазаси — қоғоз кашф қилингунга қадар ахборотнинг моддий ташувчи воситалари ўзгариб борди. Яъни, сўзларни тошга ўйиб ёзиш орқали биринчи марта ахборотни кўз билан кўриб қабул қилиш имконияти юзага келди. Эрамиздан аввалги тўртинчи минг йилликда аввалига лойдан, сўнг ёғочдан ясалган табличкаларга ёзишга ўтилди ва бу ахборот- коммуникацияларга динамик мазмун касб этди. Папируснинг (қоғознинг) кашф этилиши ахборот ташиш воситасининг ҳажмини оширди ва унга бўёқ қўллаш имконияти мавжудлиги боис аҳамияти ҳам ошиб борди. Пергаментнинг пайдо бўлиши (эрамиздан аввалги III аср) билан эса янги ахборот «портлаши» рўй берди, ахборотнинг энг мақбул ташувчиси — китоб юзага келди ( IV аср). Ахборот технологиясининг иттифоқ яъни бирлашув фазаси V асрдан бошланди. Бу пайтда бирлашув ( II асрда Хитойда кашф этилган) Европа мамлакатларининг саноат ишлаб чиқариш объектига айланган эди. Шундан

кейинги давр ахборот технологияси ривожланишида катта рол ўйнади. Шундан сўнг савдо ва ҳунармандчилик ривожлангач шаҳар почтаси, XV асрдан бошлаб эса хусусий почта (Fарбий Европа), XVI XVII асрларда марказий қироллик почтаси (Франция, Швеция, Англия ва бошқалар) юзага келди. Ушбу барқарор коммуникация туфайли ахборот фаолиятига янада кўпрок одамлар жалб этилмоқда ва у йирикроқ минтақаларни қамраб олмоқда. Германияда китоб чоп этилишининг кашф этилиши ( XV аср ўртасида) ахборот технологияси ривожланиши жараёнида кашфиёт бўлди. Бу ҳол унга оммавийлик олиб келди. Моҳиятан бу табиатшуносликда илмий-техник тараққиётининг янги босқичи бўлиб қолди. Илмий-техник атаманинг пайдо бўлиши ахборот технологиясида сифат ўзгаришини, кўп нусхада китоб, журнал, газета, географик харита, техник чизмаларнинг чоп этилиши эса миқдор ўзгаришини келтириб чиқарди. XIX аср охиридаги техник инқилоб билан боғлиқ ахборот технологияси ривожланишидаги янги босқич барқарор халқаро коммуникация шакли сифатида почта алоқасининг юзага келиши билан изоҳланади. Айни даврда фотография (1879 й.), телеграф (1832 й.), телефон (1876 й.), радио (1895 й.) кашф қилинган эди. Ахборот технологияси ривожланишида фойдаланувчи учун қулай шаклда ахборотни олиш, сақлаш ва тезда узатишнинг умумжаҳон тизимини яратиш даври юзага келди. Бу эса ахборотни техник, ижтимоий ва иқтисодий тараққиётнинг ҳаракатланувчи кучига айлантирди ҳамда замонавий техник инқилоб босқичида унинг етакчилик кучини белгилаб берди. Натижада узоқ йиллар давомида жамиятда жуда катта ҳажмда ахборот тўпланиб қолиши ва ундан оқилона фойдалана олмаслик масаласини ҳал этиш вазияти юзага келди. Ахборот ҳам мазмун, ҳам миқдор жиҳатидан инсоният истеъмол қиладиган энг қимматли маҳсулотлардан бирига айланди. Ахборот инқилобининг тараққиёти ХХ аср иккинчи ярмида янги босқичга келди. Бу даврда ахборот технологияси ривожланиб қоғоз ўрнини техник воситалар эгаллади. Энди

ахборотни узатиш (электромагнит тўлқинлар ёрдамида) тезлиги оғзаки нутқдан нисбатан миллион марта ортиб кетди. Интиуция (эксперт тизими) ишлаб чиқариш кучига айланди, сунъий интеллект эса техник тараққиётнинг сифат жихатидан янги вазифаларини ҳал этиш имконияти юзага келди. Машинавий динамик ахборот тизимининг алоҳида аҳамияти жамият ҳаётида энг олдинги режага янада замонавий ЭҲМ ва у билан боғлиқ технологияларни яратиш муаммосини қўйди. Инсонлар ўртасида (эндиликда инсон ва машина ўртасида) ўзаро ахборот ҳаракати механизмининг ривожланиш тарихи ахборот технологиясини барча илм соҳалари ривожланишининг ягона интеграция тизими сифатида тушунишга асос беради. Автоматлаштирилган ахборот технологиялари эволюцияси. ХХ асрнинг 50- йилларида ЭҲМнинг пайдо бўлиши ва улардан фойдаланиш имкониятининг жадал ошиб бориши билан меҳнатни автоматлаштириш, ахборот маҳсулотлари ва хизмати бозорининг юзага келишига асос бўлди. ААТнинг ривожланиши ахборотни қайта ишлаш ва узатиш бўйича янги техник воситаларнинг пайдо бўлиши, ЭҲМдан фойдаланишнинг ташкилий шаклларини такомиллаштириш, инфратузилмани янги коммуникация воситалари билан бойитиш билан бир қаторда кечди. ЭҲМ авлодлари алмашуви рўй берди. Бу ЭҲМнинг асосий техник фойдаланиш ва иқтисодий параметрлари, биринчи навбатда самарадорлик, хотира ҳажми, ишончлилиги, габарит ўлчами ва нарҳи каби омиллар ўзгариши билан боғлиқ эди. Машина орқали ечиш учун вазифаларни тайёрлаш иш ҳажмини камайтириш, инсоннинг ЭҲМ билан алоқасини енгиллаштириш ҳамда ЭҲМдан фойдаланиш самарадорлигини ошириш ЭҲМ ривожланишининг асосий омили эди ва шундай бўлиб қолмоқда. ЭҲМлар биринчи авлодининг (ХХ аср 50-йиллар) элемент базасини электрон чироқлар ташкил этар эди. Бундай машиналар анъанавий таркиб чизмасига мос ҳолда, бир-бирига қатъий боғлиқ асосий қурилмалар тўпламидан (арифметик — мантиқан, эслаб қолувчи бошқарув қурилмаси ва кириш-чиқиш қурилмасидан) иборат бўлган.

Дастурлар машина тилида тузилган. Ҳар бир фойдаланувчи ўз ихтиёрига ЭҲМни маълум бир вақтга олиб, ўша вақтнинг бир қисми дастурни тўғирлашга кетар эди. Дастурий таъминот асосан стандарт кичик дастурлардан иборат бўлган. Ўша пайтда ЭҲМдан илмий ва муҳандислик бўйича эскича масалаларни ечишда фойдаланишган. Биринчи авлод машиналари нисбатан кенг ўлчами, энергияни кўп сарфлаши, сустроқ ҳаракатланиши ва ишончлилигининг пастлиги билан ажралиб турар эди. Иккинчи авлод ЭҲМлар ярим ўтказгичларга асосланиб, ХХ асрнинг 50- йиллари охири ва 60-йиллар бошларида яратилган. Мазкур ЭҲМлар авлоди марказлашмаган ҳолда кириш- чиқишни бошқарув хусусиятига эга бўлган. Бу турли ташқи қурилмаларнинг марказий процессорга осонгина уланиш имкониятини берди. Кириш-чиқиш қурилмасини тўплами кўпайди, ташқи ҳажмда қурилмасининг ҳажми кенгайди. Дастурий таъминот сезиларли даражада кенгайди. Унинг таркибига алгоритмик тилли трансляторлар, операцион тизимлари кира борди. Айни пайтда бир дастурли ЭҲМлар билан бирга икки дастурли ЭҲМлар ҳам пайдо бўлди. Улар битта процессор билан машиналар асосий қурилмаларининг параллел ишлашини ташкил этиш ҳисобига бир неча дастурларни биргаликда амалга ошириш имконини беради. ЭХМларнинг иккинчи авлоди нафақат мутахасислик ва илмий вазифаларни, шунингдек, келадиган ҳамда чиқадиган катта ҳажмдаги ахборотлар билан фарқланувчи иқтисодий, ахборот масалаларини ҳал этишда ҳам қўлланила бошланди. Уларнинг нисбатан такомиллашган элемент базаси сезиларли даражада процессорнинг тезроқ ҳаракатланишига ва хотира ҳажмини оширишга, ЭҲМ ўлчами қисқариб энергия сарфининг камайишига имкон берди. Бунда кўп даражада ахборотни босиб чиқариш монтажининг қўлланиши сабаб бўлди. ЭҲМларни учинчи авлоди 60-йиллар охири ва 70-йиллар бошларида пайдо бўлди. Ушбу машиналар интеграл ҳолда ишлайдиган ярим ўтказгичлар асосига қурилган. Интеграл схема анча мураккаб транзисторли схемага мос тугалланган

мантиқий функционал блокларни ифодалайди. Ушбу схемаларнинг қўлланилиши ЭҲМлар ўлчамининг кескин қисқаришига, ишончлилиги унумдорлигининг ошишига олиб келди. Бунта кўп қатламли чоп этиш монтажининг қўлланиши кўмак 6ерди. Айни турдаги ЭҲМлар машиналар тузилмасининг номарказлашув тенденцияси давом этишига олиб келди. Шундан кейин бир неча, жумладан ихтисослашган процессорли ҳисоблаш тизимлари кенг қўлланила бошланди. Ташқи қурилмалар номенклатураси ўзгарди. Уларнинг таркибида асосий ўринни катта ҳажмни сиғдира оладиган магнитли дисклар эгаллайди. Таъкидлаш жоизки, бу даврда ЭҲМнинг мантиқий тузилмаси билан боғлиқ бўлган тавсифлар мажмуини англатувчи ЭҲМ «архитектураси» (меъморчилиги) атамаси жорий этилди. «Архитектура» тушунчасига ЭҲМ элементлари (аппаратура ва дастурий таъминот), фойдаланувчи нуқтаи назаридан ЭҲМ хусусиятини белгиловчи элементлар ўртасидаги алоқа ва ўзаро ҳаракатлар тамойиллари киради. Учинчи авлод ЭҲМларида илк бор ЭҲМлар оиласини яратишга нисбатан архитектура жиҳатдан ягона ёндашув қўлланилган. Бундай ёндошув биринчи галда бир оила таркибига кирувчи ЭҲМ моделларининг ягона конструкторлик-технологик базаси ва дастурий мувофиқлигини англатади ва бунинг натижасида дастурий таъминот ва биринчи галда операцион тизимларнинг роли кучайди. Операцион тизимларининг ривожланиши машиналарнинг турли режимда пакетларни қайта ишлаш, вақтни бўлиш, сўров-жавоб режими ишларини бошқаришни таъминлади. Айтиш жоизки, дастурий таъминот қиймати туфайли аппаратлар нарҳи ошди. Ушбу авлод машиналарида уларга узоқ масофада бўлган абонентларнинг бевосита кира олиш имконияти кенгайди. Абонентларнинг ЭҲМлар билан мулоқоти машина-ахборот алоқа каналлари (телеграф, телефон, радиоалоқа ва ҳоказо) билан боғлиқ абонент пунктларининг ривожланган тармоғи ҳисобига амалга оширилади. ЭҲМдан фойдаланиш соҳалари анча кенгайди. Масалан, самарали ишлаш нуқтаи назаридан мумкин бўлмаган вазифалар борасидаги чеклашлар деярли йўқ

бўлди. Улардан фойдаланувчилар ўртасида вақтни автомат равишда аниқлаш режимидагина эмас, бошқарувчи тизим таркибида вақтнинг аниқ бир кўламида ҳам ишлашга қодир универсал машиналар сифатида фойдаланила бошланди. ЭҲМнинг тўртинчи авлодига катта интеграл тизим (КИТ) кўринишидаги элемент базасига эга бўлган ҳисоблаш тизимлари киради. Бу 70-йиллар ўртасида электрон ҳисоблаш техникасини ривожланишида кескин «сакраш» бўлганлиги, яъни — катта интеграл схемаси базасида микропроцессорлар пайдо бўлганлиги билан боғлиқ. Улардан фойдаланиш туфайли барча ЭҲМларнинг техник- эксплуатация ва иқтисодий кўрсаткичлари ўлчами, энергия сарфи, қиймати ва ҳоказолар кескин яхшиланди. Шахсий компьютерлар (ШК)ларни оммавий ишлаб чиқариш бошланди. Замонавий ЭҲМларнинг 4-авлоди икки йўналишда ривожланди. Биринчи йўналиш секундига бир неча минг миллион операцияларни амалга оширувчи кучли, кўп процессорли ҳисоблаш тизимини яратиш, иккинчиси- микропроцессорлар базасида нисбатан арзон ва ихчам микро ЭҲМлар яратиш. ЭҲМларнинг бешинчи авлоди 80-йиллар ўрталарида ўта катта интеграл схемалар базасида ишлаб чиқарила бошланди. Бешинчи авлод машина моделлари меъморчилик (архитектура) оқимига, интеллектуал «инсон - машина» интерфейсини ишлаб чиқаришга мўлжалланган. Улар масалаларни тизимли ечишни машиналарнинг мантиқан фикрлашини, ахборотларни қайта ишлаш ва мантиқий хулосалар олишни ҳам таъминлайди. Эндиликда инсоннинг ЭҲМ билан ягона тилдаги мулоқотини (жумладан, оғзаки нутқини) амалга ошириш мўлжалланмоқда. Ахборот технологияларининг ривожланиш тенденцияси. Хорижий мугахассислар ахборот технологиялари ривожланишининг бешта асосий тенденциясини ажратиб кўрсатади: 1. Ахборот маҳсулотларининг мураккаблашуви. Ахборот воситаси кўринишидаги ахборот маҳсулоти, эксперт таъминоти хизматининг маълумотлар базаси стратегик аҳамият касб этади. Турли шаклдаги (нутқ, маълумот, тасвир) ахборот маҳсулотлари эшитиш, кўриш ва англаш учун фойдаланувчининг талабига

кўра ишлаб чиқилади ҳамда унга қулай вақтда ва шаклда маҳсулотни етказиб бериш воситаси мавжуд бўлади. Ахборот маҳсулоти борган сари якка фойдаланувчига тақдим этиладиган ўзига хос хизмат ва ҳисобот-таҳлил ишлари натижалари ўртасидаги гибридга айланиб бормоқда. 2. Биргаликда ҳаракат қилиш қобилияти. Ахборот маҳсулотининг аҳамияти ошиб бориши билан мазкур маҳсулотларни компьютер ва инсон ёки ахборот тизимлари ўртасида идеал тарзда алмашувини ўтказиш имконияти илғор технологик муаммо касб этади. Ахборот маҳсулотларини қайта ишлаш ва узатиш муаммоси уларнинг келиши ва тез ҳаракатланиши бўйича тўлиқ мувофиқ бўлиши лозим. 3. Оралиқ бўғинларни тугатиш . Биргаликда ҳаракатланиш қобилиятининг ривожланиши ахборот маҳсулотлари алмашиш жараёнининг такомиллашувига, сўнгра, ахборот манбаи йўлидан истеъмолчига қараб (яъни, бу соҳадаги етказиб берувчи ва истеъмолчилар) ахборот узатиш имконияти туғилди. Масалан, муаллиф ва ўқувчи, сотувчи ва харидор, қўшиқчи ва тингловчи, ўқитувчи ва ўқувчи ёки ташкилотларда мутахассислар ўртасида видеоконференция, электрон киоск, электрон почта тизими орқали бевосита мулоқот қилиш имконияти туғилди. 4. Глобаллаштириш. Ташкилот йўлдош алоқа ва Internet тармонидан фойдаланиб ахборот технологиялари ёрдамида ҳоҳлаган жойда ва ҳоҳлаган пайтда иш олиб бориши мумкин. Айнан Internet туфайли одамлар дунёнинг ҳар қандай нуқтасидан туриб ўзаро мулоқат қилиш имконига эга. Бу ҳолатда доимий ва ярим доимий ҳаражатлар янада кенг географик минтақада тақсимланиш хисобига устуворликка эга бўлади. 5. Конвергенция. Конвергенция ААТ (автоматик ахборот тизим) нинг замонавий ривожланиш жараёнининг охирги босқичи сифатида кўриб чиқилади. Бунда маҳсулотлар ва хизматлар, ахборот ва дам олиш, шунингдек, овозли, рақамли ҳамда видеосигналларни узатиш каби иш режимлари ўртасидаги фарқ йўқолади. Моддий ишлаб чиқариш ва ахборот бизнеси соҳалари ўртасидаги тафовут ўчиб кетади, фирмалар ва корпорацияларнинг фаолият турлари

диверсификацияси, саноат тармоқдаги, молия сектори ва хизмат соҳалари ўзаро уйғунлашиб кетади. Шундай қилиб, янги ахборот технологиялари — бу дунё миқёсида жамият тараққиётининг саноат асридан ахборот асрига қараб ўтиш асосидир. Мазкур тенденциянинг иқтисодиётда фойдалланилиши қуйидаги ўзгаришларга олиб келади: • ҳар бир иш ўрнида ресурслар етарли бўлганда ахборотларни қайта ишлаш учун тақсимланган шахсий (персонал) ҳисоблашларни амалга ошириш; • хабарларни жўнатиш учун иш ўринлари бирлашганда коммуникациянинг ривожланган тизимини яратиш; • ташкилот ахборот портига уланганда, мослашувчан глобал коммуникацияларга эга бўлиши; • электрон савдо тизимини яратиш ва ривожлантириш; • ташкилот интеграциси — ташқи муҳит тизимидаги оралиқ бўғинларни бартараф этиш. 1-диаграмма

Манба: www.rubrи con . com – ―Ахборот-технологиялари‖ бизнес- маълумотномаси Ахборот коммуникация технологияларининг тушунча ва таърифлари «Ахборот» сўзи лотинча « information » сўзидан олинган бўлиб, бирор иш ҳолати ёки киши фаолияти ҳақида маълум қилиш, хабар бериш, бирор нарса хақидаги маълумот, деган маънони англатади. Ахборот тушунчаси инсон фаолиятининг барча соҳаларида фойдаланилади. Айни пайтда унинг миқдорий тавсифини, яъни техник-иқтисодий ва фалсафий, шунингдек, хронологик (ахборот англаш воситаси сифатида), кибернетик каби бир қатор жиҳатларини фарқлайди. 1. Фалсафий нуқтаи-назаридан ахборот онгга нисбатан иккинчи даражали деб қаралади. Онг ҳам ўз навбатида борлиққа нисбатан иккинчи даражали. Шундан келиб чиққан ҳолда ахборот сигналларининг тартибга солинган кетма- кетлик образи бўлиши лозим. Ахборотнинг моддий ташувчиси ахборотни узатиш ва сақлашни акс эттиргандагина ахборот мавжуд бўлади, акс ҳолда борлик ахборотсиз қолади. Шундай қилиб, ахборот моддий ташувчининг узвий мазмуни ва моҳияти саналади. 2. Кибернетик нуқтаи-назаридан, тирик организм, автоматик ҳаракатланувчи машина ёки инсон-машина тизими томонидан амалга оширилган ҳар қандай жараёнда (онгли ёки онгсиз равишда) ахборот юзага келиши, уни қабул қилиш, узатиш, қайта ишланиши юз беради. Айни пайтда келадиган ахборот сигналлари объектининг ташқи таъсирларга бўлган реакциясини ишлаб чиқадиган сигналларга айлантирилади. Сигналларни узатиш ва ахборотни қайта ишлаш материя ёки энергиянинг борлиқ ва вақтда ҳаракатланиши ҳамда объектлар ёки муҳитларнинг ўзаро алоқаси ҳолатини, таркибининг ўзгаришини юзага келтирувчи ҳар қандай жараёнлар ёрдамида амалга оши- рилиши мумкин. 3. Ахборот назариясида кўпинча «ахборот миқдори» тушунчасидан фойдаланилади. Бунда асосан шу нарса англашиладики, ахборот — бу ахборот

олингунча ва олингандан сўнг мумкин бўлган жавоблар сонининг функцияси эканлиги таъкидланади. Ахборот ҳаракатланиши ундаги мавхумликни (ноаниқликни) бартараф этишдан иборат. 4. Информатика назариясида сақлаш, қайта тузиш ва узатиш объекти саналган барча маълумотлар ахборот деб юритилади. Бундай ҳолларда ахборот, бошқарув мақсадида уни қайта ташкил этиш нуқтаи назаридан кўриб чиқилади. 5. Иқтисодий — хўжалик фаолиятида ахборот деганда, кенг маънода, атроф муҳит тўғрисидаги ҳар қандай маълумотлар тушунилади. Бу маълумотлар атроф-муҳит билан ўзаро алоқадан, унга мослашишдан ва унинг ўзгариши жараёнидан олинган бўлиши мумкин 1-расм Манба: www.rubrи con . com – ―Ахборот-технологиялари бизнес- маълумотномаси. Истеъмолчи нуқтаи назаридан, ахборот — бу энг охиридаги фойдаланувчи томонидан олинган тушунчалар ва фойдали деб баҳоланган янги маълумотдир.

Юқорида қайд этилганларни изоҳлаган ҳолда, ахборотга қуйидагича таъриф келтириш мумкин. Ахборот — бу, яратувчиси доирасида қолиб кетмаган ва хабарга айланган, билимлар ноаниқлиги, тўлиқсизлиги даражасини камайтирадиган ҳамда оғзаки, ёзма ёки бошқа усуллар (шартли сигналлар, техник воситалар, ҳисоблаш воситалари ва хоказо) орқали ифодалаш мумкин бўлган атроф-муҳит (объектлар, воқеа-ҳодисалар) тўғрисидаги маълумотлардир. Мазкур йўналишда қуйидагилар муҳим саналади: • ахборот — бу ҳар қандай маълумот эмас, балки у мавжуд ноаниқликларни камайтирувчи янги бир маълумотдир; • ахборот уни яратувчидан ташқарида мавжуд бўлади, у ўз яратувчисидан узоқлашган, инсон таффаккурида акс этган билимдир; • ахборот хабарга айланади, чунки у белгилар кўринишида маълум бир тилда ифодаланган; • хабар моддий ташувчига ёзиб қўйилиши мумкин (хабар ахборотни узатиш шаклидир); • хабар унинг муаллифи иштирокисиз акс эттирилиши мумкин; • у жамоат коммуникацияси каналлари орқали узатилади; Ахборот ташкилот учун қуйидаги имкониятларни беради: • ташкилотнинг стратегик, тактик ва тезкор мақсад ҳамда вазифаларини белгилаш; • ташкилотнинг, бўлинмаларнинг жорий ҳолатини, улардаги жараёнларни назорат қилиш; • асосли ва ўз вақтидаги қарорларни қабул қилиш; мақсадга эришишда бўлинмалар ишини мувофиқлаштириш. Ахборотга бўлган эҳтиёж, ахборотлаштириш. Ахборотнинг етишмаслиги ахборотга нисбатан эҳтиёжни, бирор соҳа тўғрисида жамият томонидан тўпланган билим ва алоҳида билимлар ўртасидаги фарқни англашни келтириб чиқаради. Ишлаб чиқаришни ва инсониятнинг барча фаолият соҳасини ахборот билан тўлдириш жараёни ахборотлаштириш,

дейилади. Узлуксиз ахборот билан тўйинтириш натижасида ахборотлашган жамият юзага келади. Ахборотлашгаи жамият Бу жамиятда барча фуқаролар, ташкилотлар ва давлатнинг ахборотга бўлган эҳтиёжини қондириш учун ҳамма шароит яратилган бўлади. Меҳнат қилувчиларнинг кўпчилиги ёки ахборот ишлаб чиқариш, сақлаш, қайта ишлаш ва сотиш билан банд бўлади ёки бу жараёнларсиз ишлаб чиқариш мажбуриятларини бажара олмайдиган бўлади. Бу шуни англатадики, бундай жамият фуқаролари ахборот маданиятига эга бўлади. Яъни ахборот билан ишлашни, уни олиш, қайта ишлаш ва узатиш учун ахборот тизимлари ва технологияларидан фойдаланишни биладилар. Бу инсон фаолиятининг барча жабҳаларига оид бой билимлар, ишончли ахборотлардан тўлиқ ва ўз вақтида фойдаланишни таъминлашга қаратилган комплекс чора-тадбирларни жойларда татбиқ этишни англатади. Информатика. Ахборот хусусиятларини ўрганиш, уни йиғиш, сақлаш, қидириш, қайта ишлаш, ўзгартириш ҳамда инсон фаолиятининг турли соҳаларида фойдаланиш ва тарқатиш билан шуғулланадиган фан информатика, деб аталади. Информатиканинг асосий вазифаси — давлат бошқарув органларининг, саноат ва тадбиркорлик ҳамда бошқа соҳалардаги ахборот эҳтиёжини қондириш учун моддий-техник базани яратишдир. Информатиканинг асосий учта йўналиши мавжуд. Биринчи йўналиш ахборотни узатиш, йиғиш ва қайта ишлашнинг техник воситаларини ривожлантириш назарияси билан боғлиқ. У ўз ичига ҳисоблаш комплексларини, локал ва глобал ҳисоблаш тармоқлари, алоқа назариясини олган кенг илмий -оммавий соҳадир. Иккинчи йўналиш маълумотларни қайта ишлаш бўйича ҳар ҳил амалий вазифаларни ҳал этиш юзасидан турли категориядаги фойдаланувчилар учун техник воситалар билан самарали ишлашни ташкил қилиш имконини берадиган, дастурий таъминотни ишлаб чиқишга йўналтирилган, математик ва амалий фанлар комплексини ўз ичига олган дастурлаштиришдир.

Бу ўналишга алгоритмлаштириш тиллари назарияси, маълумотларни ташкил этиш, сақлаш, қидириш ва қайта ишлаш назарияси, тизимли ҳамда амалий дастурлаштириш назарияси киради. Ахборот тизимини яратишда иккинчи йўналишни умумий ва амалий дастурий таъминот деб аташ қабул қилинган. Учинчи йўналиш — автоматлаштирилган усулда турли даражадаги вазифаларни ҳал этиш моделлари, алгоритмлари, тартиби, технологиясини ишлаб чиқиш ва ташкил қилишдир. Информатиканинг бу бўлими ҳозирда қишлоқ хўжалиги соҳасида ўта муҳим ва долзарб саналади. Информатиканинг моддий-техник базаси бошқарув фаолиятининг турли соҳаси ва даражаларида ишлаётган мутахассислар учун автоматлаштирилган иш жойларидан кенг фойдаланиш имконини беради ва шунингдек, эксперт — профессионал (эксперт тизими) даражасида қарор қабул қилишга қодир бўлган ихтисослаштирилган предмет соҳасида ҳисоблаш тизимини ва ахборот- коммуникация тармоғини яратиш имкони юзага келади. Ахборотни кодлаштириш. Ахборотни хабарга айлантириш усулларидан бири — уни моддий ташувчи воситасига ёзишдир. Бундай ёзиш жараёни кодлаштириш, деб юритилади. Агар компьютер техникасидан фойдаланиш учун мўлжалланган моддий ташувчилардан фойдаланилса, у ҳолда маълумотлар билан ишлашга тўғри келади. Бу ҳолда ахборотни сақлаш, қайта ишлаш, узатиш ва киритишни автоматлаштириш мақсадида уларни шартли белгиларга айлантириш ахборотларни кодлаштиришни англатади. Ҳужжат, ҳужжат айланиши, Ахборот тизими доирасида хар кандай ташкилот ҳужжат ва ҳужжат айланиши ишига дуч келади. Ҳужжат — бу маълум бир қоидаra кўра расмийлаштирилган, белгиланган тартибда тасдиқланган қоғоз, овоз ёки электрон шаклдаги ахборот хабаридир.

Ҳужжат айланиши — ҳужжатларни яратиш, изоҳлаш, узатиш, қабул қилиш ва архивлаштириш, шунингдек уларнинг ижросини назорат қилиш ҳамда уларни рухсатсиз фойдаланишдан ҳимоялаш тизимидир. Ахборот жиҳатлари, ахборотни учта асосий жиҳатдан кўриб чиқиш мумкин, яъни, прагматик, семантик ва синтаксис томонидан. Ахборотни айнан шу жиҳатдан кўриб чиқиш автоматлаштирилган ахборот тизимини лойиҳалаштиришда муҳим аҳамиятта эга. Прагматик жиҳат ахборотларнинг амалий жиҳатдан фойдалилиги, истеъмолчи учун қанчалик қимматли эканлиги ва қарор қабул қилишдаги аҳамияти нуқтаи назаридан кўриб чиқилади. Ахборотни прагматик ўрганиш бошқарувнинг турли даражаларида қарорлар қабул қилиш учун зарур бўлган кўрсаткичлар таркибини аниқлаш, кўрсаткичлар ва ҳужжатларнинг унификациялаштирилган тизимини ишлаб чиқиш имконини беради. Семантик жиҳат ахборотларни ўрганишда ахборотнинг моҳиятини очиш ва унинг элементларининг мазмунан аҳамияти ўртасидаги муносабатларни кўрсатиш имконини беради. Ушбу жиҳат ахборот қисмлари ўртасидаги боғлиқликларни кўриб чиқади. Мазкур даражада ахборот мажмуининг ташкил бўлиш қонуниятлари (реквизитлардан, кўрсаткичлар, ўрсаткичлардан ҳужжатлар шакллантириш) тадқиқ этилади. Ахборотнинг миқдорий баҳоси ушбу даражада ахборотнинг шаклланиш жараёнини баён этиш, ҳужжатлар ҳаракатланишининг оқилона йўналишини ҳамда уларни қайта ишлашнинг технологик вариантини танлаш имконини беради. Хуллас, ахборотни турли жиҳатларида ўрганиш уларнинг тартиби ва таркибини, пайдо бўлиш қонуниятини, ҳажм, вақт ва сифат жихатидан тавсифи (тўлиқлиги, ишончлиги, эскирмаганлиги, аниқлиги) ни аниқлаш, шунингдек ахборот олиш, қайта ишлаш, ҳимоя қилиш имконини беради. Агарда ахборот технологияларнинг келиб чиқиш тарихига назар соладиган бўлсак жаҳон алоқа тармоғи Интернет ўз тарихини бошлаган илк сана 1962 йил ҳисобланади.

Ўша пайтда жаҳонда 10000 мингга яқин энг содда компьютерлар мавжуд бўлиб, уларда ишлаш ҳозиргидек осон бўлмаган. 1962 йилда АҚШ Мудофаа вазирлигининг тадқиқотчилик лойиҳалари Америка агентлиги ( Advenced Research Agency of the U . S . Departmen of Defence , ARPA ) асос солган лойиҳа ARPANET номини олди, кейинчалик эса Internet деб атала бошлади. Худди шу йили америкалик Массачусет технология институтининг ( MIT ) ёш олими Дж. С. Ликлидер бажарган илмий ишида ер куррасида яшовчи ҳар бир кишига исталган нуқтадан туриб дастурлар ва маълумотларга эга бўлишни таъминловчи глобал тармоқни яратиш ғоясини илгари сурди. Манба : www.interpress.uz .

2 - расм Ахборот - технологияларининг самарадорлиги натижаларини қуйидаги расмда кўриш мумкин. Манба: Б.А.Бегалов, С.А.Новосардова. Образовательная технология по дисциплине ‖Информационние технологии и системы‖. Из серии ―Технология обучения в экономическом образовании‖. – Ташкент. ТГЭУ, 2006 г, 128 с.

Шу йилнинг октябрида Ликлидер ARPA IPTO ( ARPA Informat ҳ on Processing Techniques Office ) бўлимининг илк раҳбарига айланди. Худди шу пайтда Массачусет технология институтининг яна бир олими Леонард Клейнрок коммуникация тармоқлари назарияси соҳасида докторлик диссертациясини якунлаб, UCLA Калифорния университетида ассистент лавозимига эга бўлди. Худди шу йили яна ўша Массачусет технология институтининг ёш ходимларидан бири бўлган Айвен Сазерленд ТХ-2 машинасидан фойдаланиб, компьютер графикасининг ривожланишига катта ҳисса қўшган Sketchpad (Блокнот) интерактив график дастурини яратди. Бу олимларга бироз муддат ўтгандан сўнг ARPA тадқиқотчилик лойиҳасида учрашиш насиб қилди. 1963 йилда Ликлидер Айвен Сазерлендни ARPA лойиҳасида ишлаш учун таклиф этди, орадан яна икки йил ўтгач эса бу гуруҳга келиб қўшилган яна бир олим - Боб Тейлор кейинчалик Интернет тармоғининг яратилишига улкан ҳисса қўшди. Ўз ғояларини амалга ошириш учун Ликлидер MIT , UCLA ва BBN (унчалик катта бўлмаган Bolt Beranek & Newman маслаҳат компанияси) билан шартнома имзолади. 1963 йилда муҳим ҳодиса рўй берди. Дастлабки универсал ASCII - кодлаш схемаси пайдо бўлиб, у ҳарф, рақам ва тиниш белгиларига сон белгилари-кодларни белгилайди. Бунинг натижасида турли ишлаб чиқарувчилар компьютерлари ўртасида ахборот айирбошлаш имконияти пайдо бўлади. 1990 йилда Интернетга Аргентина, Бельгия, Бразилия, Чили, Греция, Ҳиндистон, Жанубий Корея, Испания ва Швейцария уланади. Илмий институтлардан ташқари Интернетга нефть саноати, автомобиль ва электрон саноат соҳаларининг турли компаниялари, шунингдек, телефон компаниялари улана бошлади.

2-диаграмма Манба: www.rubrи con . com – ―Ахборот-технологиялари‖ бизнес- маълумотномаси 1991 йили Брюстер Кале Интернетда ахборот излаш учун технология ва дастурий таъминот - WAIS ( Wide Area Information Servers ) таклиф қилади. Худди шу йили Пауль Линднер ва Марк МакКахил Gopher қидирув тизимини ишлаб чиқдилар. 1991 йилда Интернет тармоғига Чехия, Венгрия, Польша, шунингдек, Тайвань ва Гонконг ҳам уланди. 1992 йилда MOSAIK дастури пайдо бўлиб, Netscape ни яратиш ҳақида қарор қабул қилинади. Худди шу йили Интернет тармоғига Эстония, Латвия ва Словакия ҳам уланди. 1993 йилда Интернет АҚШ маъмуриятига ҳам етиб борди. Оқ уй ўзининг Web - саҳифасини очиб, Интернетга уланиш имконияти бўлган ҳар бир кишининг мамлакат президенти Билл Клинтонга мактуб ёзиши учун имконият яратиб берди. Шу йили Интернетга Россия, Қозоғистон ва Украина ҳам уланади. Тармоқнинг ўсиши билан электрон тижоратни амалга оширишга йўналганлик ҳам аста- секинлик билан ўса бошлади. Шу йили Интернетда савдо марказлари очилиб, бизнес учун дастлабки виртуал кибербанк очилди.

1994 йил Интернетга Хитой, Жазоир, Ўзбекистон, Арманистон ва яна ўнга яқин бошқа мамлакат уланди. Йилнинг энг муҳим Интернет-технологилари деб 1995 йили WWW ва қидирув серверлари, ривожланаётган технологилар деб эса - Java , Java Script ва VRML тан олинди. Август ойида шахсий компьютер эгалари бозори учун мўлжалланган 32 битли Windows 95 операцион тизими ишлаб чиқилган бўлиб, унинг таркибига Microsoft Internet Explorer 2.0 киритилди. Худди шу йили Microsoft ўзининг қирқдан ортиқ мамлакатда туриб уланиш мумкин бўлган Microsoft Network ( MSN ) онлайн сервисини очди. 1996 йилда пайдо бўлган Internet Explorer Интернет билан ишловчи дастурлар оламида туб бурилиш ясади. Энг муҳим технологиялар сифатида қидирув дастурлари, Java , Интернет-телефонияни санаб ўтиш мумкин. 1996 йилда ривожлана бошлаган Интернет технологиялари орасида VRML ва "тармоқ компьютери"ни кўрсатиш мумкин (1- жадвал). 1997 йилга келиб Интернет тармоғига 170 дан ортиқ мамлакат уланди. Улар ўртасида Гамбия, Гвинея-Бисау, Ливия каби Африка ва Океаниянинг ўнлаб мамлакатларини кўрсатиш мумкин. Хакерлар фаоллиги ҳам ўша даврдан бошлаб ўса бошлади. Internet Explorer тўртинчи версияси ишга туширилди, унинг таркибига Web орқали кўрсатувни таъминлаш, XML ва кўп манзилли юбориш технологияси киритилди. Корпоратив тармоқларни ташқи ҳужумлардан ҳимоя қилувчи восита бўлган Microsoft Proxi Server пайдо бўлди. 1997 йилда энг муҳим технологиялар деб Push -технология ва Multicasting -технология тан олинди. 14 1998 йилда яратилган Windows 98 операцион тизими таркибида Internet Explorer пайдо бўлди. Ўзбекистон Бутунжаҳон глобал тармоғига 1994 йил уланди. Республикамизда Интернет тармоғининг ривожланиши тарихи айнан шу пайтдан бошланди.

Охирги йилларда бу жараён янада жадал суръатлар билан ривожлана бошлади. Мамлакатда телекоммуникациялар ривожланиши, янги технологияларнинг жорий қилиниши, халқаро ахборот маконига киришга интилиш каби аниқ тенденциялар кузатилмоқда. Божхона органлари тизимида ахборот технологияларини қўлланилишини назарий амалий асосларини ўзига хос хусусиятлари Ўзбекистон божхона тизимида замонавий ахборот технологияларини жорий этилишини ўзига хос хусусиятлари ахборот технологияларининг келиб чиқиши ва уларни жаҳон алоқа тизими билан уланиши билан бевосита боғлиқдир, биз ўзимизни изланишимизда бу муаммони негизини ўрганишимиз зарур деб ҳисоблаймиз.

Бугун эса Давлат божхона қўмитасининг божхона технологияларини автоматлаштириш департаменти товарларни электрон тарзда декларациялаш муаммоларини ҳал этиши керак бўлган янги дастурларни ишлаб чиқиш билан шуғулланмоқда, шунингдек божхона расмийлаштируви ва назоратининг комплекс автоматлаштирилган тизими истиқболларини тузмоқда ва идоралараро даражада муҳокама қилмоқда. Ахборот технологияларни жорий этиш, божхона хизматини ривожлантириш концепциясига кўра, яқин йилларнинг энг муҳим стратегик вазифаси ҳисобланади. Айтиш жойизки ҳозирги пайтда ишлаб чиқилган замонавий Informix маълумотлар базасини, Delphy дастурлаш инструментал бошқариш тизимини қўллаган ҳолда турли кўламда фойдаланиладиган базани ташкил этиш ва маълумотларни узатиш тизимларининг конвертацияланган технологияларига асосланган ягона ахборот тармоғини жорий этиш натижасига айланган божхона органларининг автоматлаштирилган тизимини ривожлантириш жуда катта аҳамиятга эга бўлиб қолмоқда. Уни амалга оширишнинг дастлабки энг муҳим босқичи - худудий божхона бошқармаларида локал ҳисоблаш тармоқларини жорий этишдир. Умумий фойдаланишдаги ахборотларнинг идоралараро омборини сифатли, самарали ташкил этиш ва энг муҳими, нафақат ДБК бўлинмаларига балки ташқи савдо фаолияти тўғрисидаги маълумотлар билан тезкор ишлаш имконини берадиган ва ташқи савдо операцияларида ягона электрон ахборот тизимидан фойдаланишни амалга киритиш бу жараённинг кейинги босқичи бўлиб қолмоқда. Вазирлар Маҳкамасининг 2002 йил 20 августдаги «Лицензиялашни бекор қилиш ҳамда истеъмол товарларини олиб келиш ва Ўзбекистон Республикасининг ички бозорида сотишни такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида» 295- сон қарорининг бир қатор вазирлик ва идораларга ташқи савдо операцияларининг ягона электрон ахборот тизимини барпо этиши топширилган 12-бандини бажариш учун ДБҚ, ДСҚ, Марказий банк, Молия вазирлиги, ТИАСИВ ҳамда Ўзбекистон ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги мутахассисларидан идоралараро ишчи гуруҳи ташкил этилди. ТСОЯЭАТ (ташқи

савдо операцияларининг ягона электрон ахборот тизими) тизимини ишлаб чиқиш жараёнини икки босқичга бўлиш мумкин. Биринчи босқичда техник, ташкилий ва молиявий масалалар, шунингдек тизим концепцияси ва ташқи иқтисодий операциялар ахбороти мазмуни белгиланган. Вазирлик ва идоралардан ташқи савдо фаолиятига тааллуқли ахборот олинган ва умумлаштирилган. Сўнгра маълумотлар базалари тузилиши ишлаб чиқилган ҳамда синаб кўрилган, унинг заиф томонлари аниқланган. Иккинчи босқичда ТСОRЭАТ тизимини ривожлантиришга доир техник талаблар ишлаб чиқилган ва тасдиқланган, улар барча манфаатдор ташкилотлар билан келишиб олинган. ТСО R ЭАТни ривожлантиришнинг стратегик аҳамияти масаласи ҳақида шуни айтиш мумкинки, тизимдан фойдаланиш ва ахборот хавфсизлигини таъминлаш бўйича таркибий бўлинмалар яратиш зарурдир. Божхона тизимида катта ўзгаришлар бўлиши аниқ. ТСО R ЭАТни жорий этиш божхона органларининг автоматлаштирилган тизимини ривожлантириш яхлит дастурининг фақат бир қисми бўлиб, уни амалга оширишга бир неча йил ажратилган. Ушбу лойиҳа ўзаро боғлиқ вазифаларнинг уч туркумини ҳал этиши керак: янги Божхона кодексини ва қайта кўриб чиқилган Киото конвенциясига бош илова талабларини ҳисобга олган ҳолда меъёрий - қонунчилик базасини такомиллаштириш; божхона таомиллари, иш жараёнларини мақбуллаштириш; ахборий технологиялар. Бу янгиликлардан мақсад - божхона расмийлаштируви жараёнини имкони борича тезлаштириш ва айни вақтда божхона назоратининг самарадорлигини кескин тарзда ошириш. Агар Ўзбекистон Жаҳон савдо ташкилотига киришга тайёрланаётганини ҳисобга олсак, унинг қаттиқ қоидалари муқаррар равишда юкларнинг чегара орқали ўтишнинг мавжуд тартиби ва муддатларини ўзгартиришни талаб этади, илгари сурилган автоматлаштирилган божхона технологияларини жорий этиш ғоятда ўз вақтида бўлади. Бу жараён амалиётда қандай намоён бўлади, деганда биз шуни айтишимиз мумкин асосий бўғин - божхона постларидир. Айни шу ерда ташқи иқтисодий фаолият иштирокчилари

ҳамда божхона органлари ҳодимлари тимсолида давлатнинг манфаатлари тўқнашади. Бу ерда кўпинча ихтилофлар юзага келади. Бир неча йил олдин товарни расмийлаштирувчи божхона ходими ахборотни асосан бир манба - декларантнинг ўзидан олади. Декларация ва бошқа қоғоз ҳужжатлардаги маълумотларни текшириш одатда кўп вақтни олади. Бу эса божхонага ҳам, ТИФ иштирокчисига ҳам фойдали эмас. Биринчидан, товарлар, транспорт воситалари ва ТИФ иштирокчилари тўғрисида ахборот манбалари доираси кенгаяди. Иккинчидан, зарур маълумотларни айни керак бўлганда - божхона расмийлаштируви пайтида олиш мумкин бўлади. Ниҳоят, ҳужжатлар қоғозда эмас, балки электрон кўринишда тақдим этилади. Ҳозирги пайтда божхона юк декларациясида айтилган маълумотларни автомат тарзда текшириш ҳам кўзда тутиляпти. Буларнинг ҳаммаси товар айланмасини тезлаштириш, амалда кўрикдан ўтказиладиган юклар миқдорини, ундирилган тўловлар ҳажмини кўпайтириш имконини беради. Шу тариқа, тамомила янги бўлган таомиллар савдо учун қулай шароитлар яратиб, ташқи савдо фаолияти иштирокчиларининг ҳаётини енгиллаштиради. Хозирда ―Бир дарчатамойили‖ божхона расмийлаштируви техно логияси қуйидаги кўринишга эгадир: ҳужжатларнинг автоматик қабули ва текширилиши, товарларнинг автоматик сараланиши, сўнгра - хатарлар таҳлили ва қарорлар қабул қилиниши. Ана шу тамомила бошқача таомилларни барпо этишда, шубҳасиз, ДБҚни барча амалий бошқармалари жалб этилди. Хатарлар таҳлили ва уларни бошқариш ва божхонадан кейинги аудитдан сўнг назоратни кучайтириш, транзит юклар мониторинги тизимини жорий этиш тизими асосида танлаб божхона назоратидан ўтказиш алгоритмини ишлаб чиқариш зарурлиги шубҳасиз. Назорат вазифаларининг ушбу жиҳатлари Божхона ҳамкорлиги қўмитаси ишчи гуруҳларининг Олмати шаҳрида ўтказилган биринчи учрашувида ўтказилган биринчи умумий ҳаракатлар режасининг институционал тадбирларида яхши акс эттирилган.

Шу тариқа, божхона хизматини ахборотлаштириш даражасини ошириш, божхона назоратини ташкил этиш билан боғлиқ янги ахборий технологияларни жорий этиш - даврнинг қатъий талабидир. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг ―2016 — 2018 йиллар даврида Ўзбекистон Республикасида электрон тижоратни ривожлантириш концепциясини тасдиқлаш тўғрисида‖ қарори республикада бу масалаларга қандай эътибор қаратилаётганлигидан далолат беради. Ҳозирги кунда Миллий ахборот узатиш тармоғи (МАУТ) асосида республика вазирлик ва маҳкамалари, корхона ва ташкилотларининг тармоқ ва тизимларини бирлаштириш орқали ягона ахборот макони шакллантирилмоқда. Ахборотлаштириш муаммоларини ҳал қилишда вазирлик ва маҳкамаларнинг ҳатти- ҳаракатларини мувофиқлаштириш ахборотлаштириш Концепциясини амалга ошириш бўйича Маҳкамалараро комиссия томонидан амалга оширилмоқда. 1994 йилдан бошлаб мунтазам ўтказиб келинаётган комиссия мажлисларида янги ахборот технологияларини жорий қилиш масалалари кўриб чиқилмоқда ва соҳанинг ривожланишига хизмат қилувчи қарорлар қабул қилинмоқда. Бу йўналишда энг сўнгги жаҳон ютуқларининг кенг қўлланиши Ўзбекистоннинг асосий мақсадларига эришиш - бозор иқтисодиётига ўтиш ва глобал иқтисодиётга тўлиқ интеграциялашувга хизмат қилади. Интернет ва маълумот узатиш тармоқлари ривожланишининг асосий йўналиши миллий ахборот узатиш тармоғини ривожлантириш ва модернизациялаш лойиҳасини амалга ошириш ҳисобланади. Мазкур лойиҳа бўйича ҳозирги пайтда 349 та, жумладан, Тошкент шаҳрида 41 та, вилоят марказларида 33 та ва туман марказларида 275 та маълумот узатиш узеллари ўрнатилган.

3-диаграмма Манба: www.rubrи con . com – ―Ахборот-технологиялари‖ бизнес- маълумотномаси Рақобат муҳитининг ривожланиши билан Интернет хизматлари провайдерлари ва операторлари сони ҳам ўсди. 2014 йилнинг якунига келиб республика ҳудудида Интернет тармоғига уланиш хизматлари кўрсатувчи хўжалик субъектлари сони 477 тани ташкил қилиб, (йил бошида 263 та, ўсиш 181,4%), улардан 398 таси Интернет хизматларини жамоа бўлиб уланиш пунктлари орқали кўрсатмоқда. Бир қатор маълумот узатиш оператор ларида мавжуд бўлган Интернетга жамоа бўлиб уланиш пунктларини ҳисобга олган ҳолда жамоа бўлиб уланиш пунктлари умумий сони республикада 1000 тани ошиб қетди (2010 йил бошида 228 та, ўсиш 203,07%). 2015 йил бошида маълумот узатиш тармоқларидаги портлар умумий сони 14236 тага тенг бўлди (Дастур бўйича мақсадли мўлжал 2014 йилнинг охирига - 11000). Халқаро тармоқларга уланиш умумий тезлиги 53 МбитҒс. Шу тариқа Ўзбекистон Республикаси Президентининг шу соха бўйича маърузаларида таъкидланганидек :―Телекоммуникация ускуналари, компьютер

техникаси ва мобиль телефонлар, кенг турдаги маиший электроника маҳсулотлари ишлаб чиқарадиган янги замонавий корхоналар ташкил этилмоқда. Иқтисодиётимизнинг деярли барча тармоқлари модернизация қилиниб, амалда технологик жиҳатдан янгиланмоқда. Ўтган йили иқтисодиётнинг барча тармоқларига ахборот- коммуникация технологияларини кенг жорий этиш масаласига ўта муҳим эътибор қаратилди. Хусусан, ―Шаҳарлараро коммутация марказларини янги авлод тармоқ технологиялари асосида модернизация қилиш ва кенгайтириш‖ ( NGN ), ― FTT Х технологияси бўйича кенг қамровли форматда фойдаланиш имконини берадиган оптик тармоқларни ривожлантириш‖, ―Ўзбекистон Республикаси минтақаларида EVDO технологияларини жорий этиш орқали CDMA -450 мобиль тармоғини ривожлантириш‖ каби ва бошқа йирик инвестиция лойиҳаларини амалга оширилди. Ахборот- коммуникация технологияларининг алоҳида ва муҳим ўрин тутишини ҳисобга олиб, 2013 йилда 2013-2020 йилларда Ўзбекистон Республикасининг Миллий ахборот-коммуникация тизимини ривожлантириш комплекс дастури қабул қилинди. Ушбу дастур доирасида амалга оширилаётган лойиҳалар 2014 йилда мамлакатимизда барча автомат телефон станцияларини рақамли тизимга ўтказилмоқда. Бу эса халқаро ахборот тармоқларидан фойдаланиш тезлигини сезиларли даражада ошириш имконини берди. 1 – жадвал 2004 йилда Ўзбекистон ҳудудлари бўйича Интернетдан фойдаланувчилар сони Вилоят Жами Провайдерлар UzPAK Naytov BCC Бошқа Тошкент ш. 19633 431 2053 972 16177 Тошкент вилояти 378 64 - 14 300 Андижон вилояти 453 102 124 1 226 Бухоро 509 22 122 26 339 Жиззах 187 16 54 1 116 Қашқадарё 183 109 54 1 19

Фарғона 536 1 78 1 456 Сурхондарё 100 37 57 1 5 Сирдарё 104 2 50 3 50 Самарқанд 858 109 442 2 305 Навоий 579 28 142 - 409 Наманган 274 196 7 2 69 Хоразм 268 94 69 3 102 Қорақалпоғистон Республикаси 353 88 136 1 128 Жами 24415 1299 3388 1028 18700 Манба: www.rubrи con . com – ―Ахборот-технологиялари‖ бизнес- маълумотномаси Аҳоли, жумладан, мамлакатимизнинг олис ҳудудларида яшаётган аҳолининг ахборот-коммуникация технологиялари хизматларидан фойдаланиш имкониятини кенгайтириш масаласига алоҳида эътибор қаратилмоқда. Масалан, 2014 йилда юртимизда, хусусан, Қўнғирот, Бойсун, Узун, Мўйноқ каби олис туманларда 2 минг километрдан зиёд оптик толали алоқа тармоқлари барпо этилди. Хозирда ушбу сохани ривожлантириш бўйича катта ишлар амалга оширилиб келинмоқда, бу хақда Президентимиз таъкидлаганларидек: ―Мамлакатимизда интернетдан фойдаланувчилар сони йил сайин кўпайиб бормоқда. Бугунги кунда улар 10 миллион 200 минг кишидан ошди ёки мамлакатимиз аҳолисининг учдан бир қисмини ташкил этмоқда. Республикамизда интернетнинг ўтказувчанлик даражаси 4 баробар оширилди, интернетга уланиш тезлиги эса 1,5 марта ортди. Шу билан бирга, ундан фойдаланиш нархи 2013 йилга нисбатан 11,6 фоизга камайди. Ўтган йили 500 дан ортиқ янги базавий мобиль алоқа станциялари ўрнатилиши ҳисобидан алоқанинг ушбу замонавий, юқори технологияларга асосланган тизими абонентлари сони қарийб 20 миллион кишини ташкил этди, уларга кўрсатилаётган хизматлар ҳажми қарийб 26 фоизга кўпайди. Интернет хизматларига талаб тез суръатлар билан ўсмоқда. Бу хизматлар доираси, хусусан, мультимедиа трафиги ҳисобига тўхтовсиз кенгайиб бормоқда. Бу жараён натижасида бугунги кунда мавжуд йирик телекоммуникация

компанияларининг кўп қисми Интернет хизматлари таъминотчиларига айланиб, ўз каналлари орқали тармоққа уланишни таклиф этмоқда. Бошқа компаниялар эса янги алоқа инфратузилмаси яратмоқдалар ёки бошқа телекоммуникация компанияларидан ижарага олмоқдалар. Бошқа мамлакатларда бўлгани каби Интернет ва ахборот- коммуникация технологияларидан фойдаланиш борасида шаҳар ва қишлоқ ўртасидаги фарқ анча катта. 2013 йил май ойида республикада мавжуд бўлган 310000 та Интернетдан фойдаланувчиларнинг атиги 1 фоизи доимий фойдаланувчилар ҳисобланган. 18 Интернетга уланиш линиялари ва магистрал каналларини ташкил қилишга имкон берувчи ишончи, ривожланган телекоммуникация инфратузилмаси бўлмаган ёки алоқа хизматлари жуда қиммат бўлган ҳудудларда сунъий йўлдош каналларидан фойдаланиш Интернетга уланиш муаммосининг оптимал ечими ҳисобланади. У ёки бу сунъий йўлдош орқали хизматларнинг очиқлиги муайян сунъий йўлдошнинг кўрсаткичлари ва хизмат кўрсатиш ҳудудларига боғлиқ бўлади. Сунъий йўлдош орқали алоқа учун ердаги станция ва танланган сунъий йўлдош ўртасида бир-бирини тўғридан-тўғри кўриб туриш шарти муҳим ҳисобланади. Бу йўлдошнинг хизмат кўрсатиш ҳудудининг ердаги станцияга нисбатан жойлашуви сифатли алоқа учун унинг антенналари диаметрини белгилаб беради. Шуни ҳам ҳисобга олиш керакки, ноқулай об - ҳаво шароитлари сунъий йўлдошдан келаётган www . rubricon . com - ―Ахборот-технологиялари‖ бизнес-маълумотномаси. Сигналларни анча сусайтиради (айниқса KU -диапазонда). Ушбу омилларнинг барчаси сунъий йўлдош алоқаси учун фойдаланувчи комплектининг баҳосига таъсир кўрсатади. Шунингдек, ердаги қабул қилиш-узатиш станциясидан фойдаланиш учун радиоэлектрон воситани эксплуатация қилишга рухсатнома олиш зарурлигини ҳам қайд этиш жоиз. Сунъий йўлдош алоқа воситалари ёрдамида Интернет тармоғига турли тоифадаги истеъмолчилар - йирик ва корпоратив мижозлардан тортиб то якуний

фойдаланувчиларгача уланиши таъминланади. Сунъий йўлдош каналини турли типдаги қайтувчан каналлар билан бирлаштириб, Интернетга уланиш кўрсаткичлари ва баҳосининг турли вариантларини яратиш мумкин. Интернет глобал тармоғининг қанчалик муҳим аҳамият касб этиши ва унинг фан-техника тараққиёти, иқтисодиёт ва инсон фаолиятининг бошқа жабҳаларига ҳар томонлама таъсир кўрсатиши бутун дунёда аллақачон тан олинган. Энг илғор мамлакатларда миллий ахборот ресурсларини шакллантириш ва замонавий тармоқ инфратузилмасини яратиш стратегик вазифа саналиб, давлат ва жамият миқёсида ҳал этилади. Интернет ва ахборот технологиялари соҳасидаги сўнгги ютуқлар яқин келажакда оддий тижоратдан электрон тижоратга ўтилади деб ҳисболашга асос беради. Ҳозирги кундаёқ жами Интернетдан фойдаланувчиларнинг тахминан 40%и тармоқ орқали харид қилаётганлигини қайд этиш мумкин. Айрим баҳоларга кўра Интернет орқали умумий савдо ҳажми 800 млрд долларга етиши кутилаётган бўлиб, бу жами чакана товар айланмасининг 10%ини ташкил этади. Юқорида кўриб турилгандек дунё мамлакатларининг АКТ ривожланиши бўйича энг юқори бешлиги, давлатларнинг ахборот технологияларига эътиборнинг катталиги яққол кўриб турилибди. Электрон тижорат кўпроқ АҚШ, Канада ҳамда Европанинг Буюк Британия, Германия ва Франция каби мамлакатларида ривожланган.

жадвал Манба: www . rubr и con . com - ―Ахборот-технологиялари‖ бизнес- маълумотномаси Электрон бизнес (ЭБ) деганда Интернет орқали амалга оширилувчи, олди- сотди, етказиб бериш, маҳсулот тақсимоти ҳақида келишув, факторинг, лизинг, лойиҳалаштириш, консалтинг, инжиниринг, инвестицион лойиҳалар, суғурталаш, эксплуатация ва концессия ҳақида келишув, шунингдек, банк хизматлари, ҳамкорликда қўшма фаолият кабиларни қамраб олувчи ишбилармонлик муносабатларининг барча турлари тушунилади. Электрон тижорат (ЭТ) таркибига бевосита Интернет орқали савдо операциялари билан боғлиқ бўлган электрон бизнес турлари киради. Электрон савдонинг предметлари сифатида нафақат товарлар, балки хизматлар, жумладан, ахборот хизматлари ҳам хизмат қилиши мумкин. Электрон тижорат тизими (ЭТТ) деганда тизим иштирокчиларига Интернетда товар ва хизматларни намойиш қилиш, мижозларнинг буюртмаларини олиш ва улар билан ишлаш, ахборотларни (каталог, prise - list ),

тўловларни қабул қилиш ва амалга оширишга имкон берувчи интернет- технология тушунилади. Манба: www . rubr и con . com - ―Ахборот-технологиялари‖ бизнес- маълумотномаси Маълумки, электрон тижорат 3 та йирик секторни қамраб олади: молиявий (субъектлардан бири банк-мижоз ёки хоум- банкинг туридаги молиявий институт бўлган қарорлар), business - to - business ва чакана сектор ( business - to - customer қарорлари ёки бошқача қилиб айтганда интернет-савдо). «Электрон тижорат» атамасини фойдаланувчи кўпинча айнан электрон ёки интернет магазинларда амалга оширилувчи интернет-савдо билан боғлайди. Ўзбекистонда электрон тижоратнинг ривожланиши қуйидаги таркибий қисмларнинг ривожланишига боғлиқ: ♦ тармоқда ахборот-коммуникация технологияларидан (АКТ) фойдаланиш имкониятлари; ♦ электрон тижорат орқали истеъмолчилар учун бизнес; ♦ электрон тижорат орқали бизнесни ривожлантириш учун бизнес.

2014 йилнинг 1 январига бўлган ҳолатда АКТ секторида жами ходимлар сонининг атиги 0,35%и ёки 44030 киши меҳнат қилган. АКТга киритилувчи инвестициялар ЯИМнинг 1%ини ташкил қилди. Интернет - дўкон бу - интерактив режимда товар ёки хизматга буюртма бериш, идеал ҳолатда эса унинг учун ҳақ тўлаш ҳам амалга оширилувчи сайтдир. Электрон (виртуал) дўкон (ЭД) худди оддий дўкон каби қуйидаги функцияларни бажаради: харидорга товар (хизматлар) тақдим этиш, буюртмалар билан ишлаш, товарларни сотиш ва етказиб бериш. Электрон тижоратда муваффақиятга эришиш учун энг яхши компьютер технологиялари ва маҳсулотларидан фойдаланиш, шунингдек, малакали ходимларни танлаб олиш зарур. Бунда ҳар доим шуни ёддан чиқармаслик керакки, харидор улар бошқариши мумкин бўлган маҳсулотлар билан ишлашни афзал кўради. Харидорлар ҳақидаги маълумотлардан фойдаланган ҳолда уларни рақобатчиларга нисбатан юқори даражада қондиришни таъминлаш зарур. Яқин пайтларгача электрон тижорат муҳитида ўсиш учун энг катта салоҳиятга «бизнес-бизнес» туридаги ЭТ узеллари ёрдамида савдо амалга оширилувчи корхоналар эга деб ҳисоблаб келинган. Буни шу билан изоҳлаш мумкинки, корхоналар улар учун зарур бўлган воситаларни харид қилиш учун катта миқдорда маблағ сарфлаш имконига эга бўлган, хусусий шахс сифатидаги мижозларда эса бундай имконият бўлмаган. Шу сабабли «бизнес- бизнес» типидаги ЭТ узеллари тез фурсат ичида ўзини қоплай олмайди. Ушбу нуқтаи назарга амал қилган ҳолда Интернетда ишлаш учун маҳсулот (коммутация қурилмалари, серверлар ва дастурий маҳсулотлар) ишлаб чиқарувчилар асосий эътиборни анъанавий корпоратив таъминотчилар ва буюртмачилар ўртасида ЭТ воситаларини ишлаб чиқишга қаратдилар. Бироқ сўнгги пайтда дунёдаги вазият ўзгарди. Ягона фойдаланувчилари ҳамкор корхоналарнинг ходимлари бўлган «бизнес-бизнес» типидаги ЭТ узелидан фойдаланувчи ҳар бир компания уни ривожлантириш ва келгусида фойдаланишга муносабатини қайта кўриб чиқиши, истеъмолчилар учун максимал даражада қулай бўлишини таъминлаши лозим.

Хулоса: Сўнгги йилларда божхона органларини ахборот - техник таъминлашда, уларнинг барча давлат идоралари билан ўзаро алоқаларида катта сифат ўзгаришлари юз берди. 2003 йилдан бошлаб ДБҚ худудий бошқармаларида локал ҳисоблаш тизимлари (ЛҲТ)ни ўрнатиш ишлари ниҳоясига етди. Ушбу ахборот ташқи савдо операцияларининг ягона тизимига киритилган. Қарор ва Низомга кўра экспорт-импортни тартибга солиш соҳасида ахборий таъминотнинг «икки тарафлама» тизими белгиланади, у ваколатли давлат органлари (мониторинг юритиш доирасида фойдаланилади) ва ташқи савдо фаолияти субъектларини ахборий таъминлашни назарда тутади. Мониторинг юритиш асосини ташкил этадиган ахборот айирбошлашнинг асосий бўғини бўлиб Ташқи савдо операцияларининг ягона электрон ахборот тизими (ТСОЯЭАТ) ҳисобланади. Ўз моҳиятига кўра, у экспорт-импорт соҳасида мониторинг ва назоратни амалга оширишга ваколатли органларга экспорт- импорт контрактларининг бажарилиши тўғрисида маълумотларни тезкор олиш ва ҳуқуқбузарликлар аниқланган тақдирда қонун ҳужжатларида белгиланган чораларни кўриш имконини беради. Шуни таъкидлаш лозимки, кўрсатилган тизимга фақат ваколатли органларнинг ходимлари кириш ҳуқуқига эга, унга юридик ва жисмоний шахсларнинг кира олиши мумкин эмас. ТСОЯЭАТда мавжуд бўлган барча ахборот қатъиян маҳфий ҳисобланади ва учинчи шахслар ўртасида тарқатилмайди.

Адабиётлар : 1. С . С . Ғуломов , Б . А . Бегалов , Н . Р . Зайналов , Р . А . Дадабаева , А . Э . Давронов . Дастурлаш технологиялари Олий ўқув юртлари учун ўқув қўлланма . - Тошкент .: ТДИУ , 2006 й ., 192 б . 2. Б.А.Бегалов, С.А.Новосардова. Образовательная технология по дисциплине ―Информационные технологии и системы‖. Из серии ―Технология обучения в экономическом образовании‖. - Ташкент. ТГЭУ, 2006 г, 128 с. 3. С.С.Ғуломов, Б.А.Бегалов, Т.И. Сарсатская. Маълумотлар ва билимлар базаси. Ўқув қўлланма - Тошкент.: ТДИУ. 2005 й., 164б. 4. Информатика Учеб. пособ. Под обш ред. И.А.Чернопустовой. -СПб.: Питер, 2005. - 272с. 5. Каплан А.В. Решение экономических задач на компьютере. - СПб.: Питер, 2004 - 600с. 6. Максимова О.В., Невзорова В.И. Информационные технологии для экономистов: Учеб.пособ. - Ростов на Дону: Феникс, 2004. - 416с. 7. Контрабанда жинояти ва унга қарши кураш масалалари, Ўқув-услубий қўлланма, ДБҚ Ўқ ув маркази, Т.,2010 й. 8. Кучаров А.С., Тиллахўжаев Б.Т. Божхона таомиллари. Ўқув қшлланма. ТДИУ. 2015 йил. 239-бет.

O'xshashlar

Бошқаришда ахборот ва коммуникация

Коммуникация бўйича стратегик қарорлар

Ўзбекистон Республикасида ахборот-коммуникация технологияларини ривожлантириш истиқболлари ва божхона тизимида самарали қўлланилишининг жаҳон тажрибаси

Жахон хужалиги ва унинг эволюцияси

Бозор эволюцияси тахлили: HOFER/SCHENDEL Модели