Аҳоли даромадлари ва давлатнинг ижтимоий сиёсати

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

262.087890625 KB

Ko'chirib olish

Аҳоли даромадлари ва давлатнинг ижтимоий сиёсати Режа: 1. Аҳоли даромадлари ва унинг таркиби. Аҳоли турмуш даражаси ва унинг кўрсаткичлари 2. Даромадлар тенгсизлиги ва унинг даражасини аниқлаш. 3. Давлатнинг ижтимоий сиёсати. Ўзбекистонда ижтимоий сиёсатнинг асосий йўналишлари.

1. Аҳоли даромадлари ва унинг таркиби. Аҳоли турмуш даражаси ва унинг кўрсаткичлари Кишилар хар доим чекланган ресурслар шароитида ўз эҳтиёжларини тўлароқ қондириш учун махсулот ва хизматларни яратиб уларни истеъмол этишга интилиб келишган. Ишлаб чиқаришнинг истеъмолга хизмат қилиши умумиқтисодий, умуминсоний ҳарактерга эга. Бу барча иқтисодий тизимларда сақланиб қолади, бироқ ҳар-хил усулда ва даражада амалга ошади. Бозор тизими истеъмолни таъминлашнинг энг самарали усулларини яратади. Ҳозирги замон бозор иқтисодиётинг муҳим белиси бу унинг аниқ ижтимоий йўналишга эга бўлишидир. Ўзбекистон Республикаси мустақилликга эришгандан кейин иқтисодиётни бозор тизимига асослаб аҳолининг даромадларини ошишига кенг йўл очиб бермоқда. Аҳоли даромадлари дейилганда уларнинг маълум вақт оралиғида (масалан, бир йилда) пул ва натурал шаклда олган даромадлари миқдори тушунилади. Аҳоли истеъмол даражаси тўғридан-тўғри уларнинг даромадлари даражасига боғлиқ бўладики, бу даромадларнинг аҳоли турмуш даражасидаги ролини белгилаб беради. Аҳоли пул даромадлари иш ҳақи, тадбиркорлик фаолиятидан олинадиган даромад, нафақа, пенсия, стипендия шаклидаги барча пул тушумларини, мулкдан фоиз, дивиденд, рента шаклда олинадиган даромадларни, қимматли қоғозлар, кўчмас мулк, қишлоқ хўжалик маҳсулотлари, ҳунармандчилик буюмларини сотишдан ва ҳар хил хизматлар кўрсатишдан келиб тушадиган даромадларни ўз ичига олади. Натурал даромад меҳнат ҳақи ҳисобига олинадиган ва уй хўжаликларининг ўз истеъмоллари учун ишлаб чиқарган маҳсулотлардан иборат бўлади.

Жамият аъзолари даромадлари даражаси улар турмуш фаровонлигининг муҳим кўрсаткичи ҳисобланиб, шу билан бирга алоҳида шахсларнинг дам олиши, билим олиши, соғлигини сақлаши, энг зарур эҳтиёжларини қондириши имкониятларини белгилаб беради. Аҳоли даромадлари даражасига бевосита таъсир кўрсатувчи омиллар орасида иш ҳақидан ташқари чакана нарх динамикаси, истеъмолчилик бозорининг товарлар билан тўйинганлик даражаси кабилар муҳим ўрин тутади. Президентимиз И.Каримов таъкидлаб ўтганларидек: «мустақиллик йилларида одамларимизнинг тафаккури, дунёқараши, ҳаётга бўлган муносабати ҳам тубдан ўзгаради. Турмуш даражаси, оиласининг фаровонлиги, энг аввало, ўзига боғлиқ эканлигини тушуниб етаётган одамлар тобора кўпайиб бормоқда». Аҳоли даромадлари даражасига баҳо бериш учун номинал, ихтиёрида бўлган ва реал даромад тушунчаларидан фойдаланилади. Номинал даромад – аҳоли томонидан маълум вақт оралиғида олинган пул даромадлари миқдори ҳисобланади. Ихтиёрида бўлган даромад – шахсий истеъмол ва жамғарма мақсадларида фойдаланиш мумкин бўлган даромад. Бу даромад номинал даромаддан солиқлар ва мажбурий тўлов суммасига кам бўлади. Реал даромад – нарх даражаси ўзгаришини ҳисобга олиб, аҳолининг ихтиёрида бўлган даромадга сотиб олиш мумкин бўлган товар ва хизматлар миқдорини кўрсатади. Аҳолининг номинал пул даромадлари турли манбалар ҳисобига шаклланиб, улардан асосийлари қуйидагилар ҳисобланади: а) ишлаб чиқариш омилларига олинадиган даромад; б) давлат ёрдам дастурлари бўйича тўлов ва имтиёзлар шаклидаги пул тушумлари; в) молия-кредит тизими орқали олинадиган пуд даромадлари. Республикамизда мехнатни рағбатлантириш иш хақини кўпайтириш натижасида аҳоли даромадлари муттасил ошиб бормоқда. Масалан, 2008-

йилда ўртача иш хақи буджет ташкилотларида 1,5 баробардан зиёт, бутун иқтисодиёт бўйича 1,4 баробар ошди. 1 Каримов И.А. Ислоҳотлар ва инвестициялар бўйича идоралараро мувофиқлаштирувчи кенгаш йиғилишидаги маърузаси. «Халқ сўзи», 2000 йил 2 феврал. Натижада 2008-йилда ўртача иш хақи миқдори 300 $ дан ортиқ бўлди. аҳолининг реал даромадлари эса жон бошига 23 % кўпайди. Бу тамойил кейинги йилларда ҳам давом эттирилади. Аҳолининг ёлланиб ишловчи қисми оладиган даромадларнинг асосий қисмини иш ҳақи ташкил қилади. Даромаднинг бу тури истиқболда ҳам, пул даромадлари умумий ҳажмининг шаклланишида ўзининг етакчи ролини сақлаб қолади. Аҳоли пул даромадлари даражасига давлат ёрдам дастурлари бўйича тўловлар сезиларли таъсир кўрсатади. Бу манбалар ҳисобига пенсия таъминоти амалга оширилади ва турли хил нафақалар тўланади. Аҳолининг молия-кредит тизими орқали оладиган пул даромадлари қўйидагилардан иборат: давлат суғуртаси бўйича тўловлар; шахсий уй қурилишига ва матлубот жамияти аъзоларига банк ссудалари; жамғарма банкига қўйилмалар бўйича фоизлар; акция, облигация баҳосининг кўпайишидан олинадиган даромад ва заём бўйича тўловлар; лотерея бўйича ютуқлар; товарларни кредитга сотиб олиш натижасида ташкил топадиган, вақтинча бўш маблағлар; ҳар хил турдаги компенсастия тўловлар ва ҳ.к. Президентимиз ўз асарларида мaмлaкaтимиздa мeҳнaтни рaғбaтлaнтириш, иш ҳaқини кўпaйтириш вa aҳoли дaрoмaдлaри ўсишини тaъминлaшгa қaрaтилгaн сиёсaтни aмaлгa oшириш бўйичa қўлгa киритилгaн нaтижaлaр ҳaқидa aлoҳидa тўxтaлиб ўтдилар. Жамият аъзолари даромадлари даражаси улар турмуш фаровонлигининг муҳим кўрсаткичи ҳисобланиб, шу билан бирга алоҳида шахсларнинг дам олиши, билим олиши, соғлиғини сақлаши, энг зарур эҳтиёжларини қондириши имкониятларини белгилаб беради. Аҳоли пул

даромадлари иш ҳақи, тадбиркорлик фаолиятидан олинадиган даромад, нафақа, пенсия, стипендия шаклидаги барча пул тушумларини, мулкдан фоиз, дивиденд, рента шаклда олинадиган даромадларни, қимматли қоғозлар, кўчмас мулк, қишлоқ хўжалик маҳсулотлари, ҳунармандчилик буюмларини сотишдан ва ҳар хил хизматлар кўрсатишидан келиб тушадиган даромадларни ўз ичига олади. Мамлакатимизда 2010 йилга қадар реал иш ҳақини 2-2,5 баробар ошириш бўйича қўйилган стратегик вазифага мувофиқ, 2008 йилда ҳам иш ҳақи, пенсия, стипендия ва нафақалар миқдори 1,5 баробар кўпайтирилди (1.2.1-расм). Бюджет соҳасида фаолият юритувчи ходимлар иш ҳақининг ўсиши, марта 1.2.1-расм Бунинг натижасида мамлакатимизда ўртача номинал ҳисобланган иш ҳақи миқдори ҳисобот даврининг сўнгги ойига келиб 2007 йилдаги 270,6 минг сўмдан 2008 йилда 418,1 минг сўмга қадар ошди. Пенсияларнинг ўртача миқдори эса ҳисобот даврининг сўнгги ойига 2007 йилдаги 62,3 минг сўмдан 2008 йилда 98,3 минг сўмга етди (1.2.2-расм). 1 , 32 1 , 2 1 , 3 , 441 1 , 44 , 51 1 , 5 050 , 11 , 52 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 йиллармарта

2008 йилда ўртача номинал иш ҳақи ва пенсия миқдорининг ўсиши, минг сўм 1.2.2-расм Агар 2007 йилнинг декабрида ўртача ойлик иш ҳақи, хўжалик субъектлари ва бюджет соҳаларини ҳисобга олганда, 210 АҚШ долларига тенг бўлса, 2008 йилдa ўртaчa иш ҳaқи бюджeт тaшкилoтлaридa 1,5 бaрoбaрдaн зиёд, бутун иқтисoдиёт бўйичa эсa 1,4 бaрoбaр oшиши нaтижaсидa ўртaчa иш ҳaқи миқдoри юқорида қайд қилингандек 300 AҚШ дoллaридaн oртиқ бўлди. Аҳолининг реал пул даромадлари 2007 йилда 27 фоизга ортган бўлса, 2008 йил дaвoмидa 23 фoизга кўпaйди (1.2.3-расм). Шунингдек, Президентимиз ўз асарларида жoрий 2009 йилда ўртaчa иш ҳaқи миқдoрини бюджeт сoҳaсидa – вa шунгa мoс рaвишдa xўжaлик юритувчи субъeктлaрдa ҳaм – 1,4 бaрoбaр oшириш, инфляциянинг ўсиш кўрсaткичини 7-9 фoиз дaрaжaсидa сaқлaб туриш кўздa тутилаётганлигини қайд этдилар. 270,6 418,1 362 , 98 , 3 0 , 0100,0200,0300,0400,0500,0 2007 йил 2008 йилминг сўм Ўртача номинал иш ҳақи Ўртача пенсия миқдори

Аҳоли реал пул даромадларининг ўсиши (ўтган йилга нисбатан % ҳисобида) 1.2.3-расм Табиийки, иш ҳақи ва аҳоли реал даромадларининг аҳамиятли даражада ўсиши миллий иқтисодиётнинг барқарор суръатларда ривожланиши билан бир қаторда ташқи савдо ва экспорт соҳасидаги фаолиятнинг самарадорлигига ҳам боғлиқ. Тaшқи бoзoрдa кoнъюнктурaнинг ёмoнлaшувигa қaрaмaсдaн, тaшқи сaвдo aйлaнмaси 2007 йилдаги 15719,6 млн. долл.дан 2008 йилдa 19077,0 млн. долл. ҳажмига қадар, яъни 21,4 фoизгa oшди (1.2.4-расм). Ташқи савдо айланмаси ҳажмининг ўсиши, млрд. АҚШ долл. 113 1, 2,113 , 7114 ,118 6 122 127,3 123 105110115120125130 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 йилларфоиз

$1.2.4-расм Ўзбекистонда аҳолининг пул даромадлари таркибида социалтрансферт даромадлари 12,7% ни ташкил қилади. МДХ мамлакатлари ичида фақатгина Белоруссияда бу кўрсаткич Ўзбекистонникидан юқори (18,8%), бошқа МДХ давлатларида эса бу кўрсаткич 8% дан ошмайди. Аҳоли турмуш даражаси тушунчасини уларнинг ҳаёт кечириши учун зарур бўлган моддий ва маънавий неъматлар билан таъминланиши, ҳамда кишилар эҳтиёжининг бу неъматлар билан қондирилиши даражаси сифатида аниқлаш мумкин. Кишиларнинг ҳаёт фаолияти учун зарур неъматлар тўплами меҳнат шароити, таълим, соғлиқни сақлаш, озиқ-овқат ва уй-жой сифати каби хилма- хил эҳтиёжларни ўз ичига олади. Кишилар эҳтиёжларини қондириш даражаси жамият аъзоларининг алоҳида олган ва оилавий даромадлари даражасига боғлиқ. Турмуш даражасини мамлакат даражасида \бутун аҳоли учун\ ва табақалашган микро даражада \аҳолининг алоҳида гуруҳи учун\ қараб чиқиш мумкин. Биринчи ёндашув турли мамлакатларда аҳолининг турмуш даражасини аҳоли жон бошига тўғри келадиган ички миллий маҳсулот кўрсаткичи бўйича аниқлаб, қиёсий таҳлил қилиш имконини беради. Масалан, ахоли даромадларини даражасини миқдоран ва сифат кўринишида ошиб боришига ялпи ички махсулотнинг ўсиш суратлари 7,15 1,19 0,9 6,11 6 , 7 7 , 5 2 , 3 14 , 0 , 005 , 0,10 0,15 , 02025 , 0 2007 йил 2008 йилмлрд. АҚШ долл. Ташқи савдо айланмаси Экспорт Импорт Сальдо$ $ижобий аъсир кўрсатади. Ўзбекистонда ялпи ички махсулот 1997йилдан бошлаб барқарор суръатларда ўсиб бормоқда. Аҳоли гуруҳлари бўйича даромадлар тақсимланиши динамикасини таққослаш, истеъмолчилик бюджети асосида амалга оширилади. Қатор истеъмолчилик бюджетлари мавжуд бўлади: ўртача оила учун, юқори даражада мўл-кўл бюджет, минимал моддий таъминланганлар бюджети, нафақахўрлар ва аҳолининг бошқа ижтимоий гуруҳлари бюджети, шулар жумласидандир. Фаровонликнинг энг қуйи чегарасини оила даромадининг шундай чегараси билан белгилаш мумкинки, ундан кейин ишчи кучини такрор ҳосил қилишни таъминлаб бўлмайди. Бу даража моддий таъминланганлик минимуми ёки кун кечириш даражаси \қашшоқликнинг бошланиши\ сифатида чиқади. Бозор иқтисодиёти шароитида ўртача даромад «ўртача синф» деб аталадиган табақалар даромадлари бўйича аниқланади. Бундай гуруҳ истеъмолчилик савати тўпламига уй, автомашина, дала ҳовли \дача\, замонавий уй жиҳозлар, сайр қилиш ва болаларини ўқитиш имконияти, қимматли қоғозлар ва зебу зийнатлар киради. 103 , 8 104 , 2 0,104 2,104 107 , 4 107 , 0 107,3 109,5 109,0 100102104106108110 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 йилларфоиз$ $Бозор иқтисодиёти аҳолининг юқори таъминланган ёки “бой” қатлами мавжуд бўлишини тақозо қилиб, уларга аҳолининг юқори сифатли товар \ва хизмат\лар харид қилишга лаёқатли бўлган жуда оз қатлами киради. АҚШда аҳоли бу қисмининг шахсий имконияти 8 -10 млн. доллар деб баҳоланади. 2. Даромадлар тенгсизлиги ва унинг даражасини аниқлаш Дунёдаги барча мамлакатлар аҳоли жон бошига тўғри келадиган ўртача даромадлар даражаси билан бир-биридан кескин фарқланади. Бу турли мамлакатлар аҳолисининг даромадлари даражаси ўртасида тенгсизлик мавжудлигини билдиради. Шу билан бирга алоҳида олинган мамлакатлар аҳолисининг турли қатлам ва гуруҳлари ўртача даромадлари даражасида ҳам фарқ мавжуд бўлади. Мамлакатнинг иқтисодий ривожланиши даражаси ҳам даромадларидаги фарқларни бартараф қилмайди. Ўз-ўзидан аниқки, иқтисодий ўсиш даромадларнинг кўпайишига олиб келади. Бунда бутун аҳоли даромадлари мутлоқ миқдорда астасекин ўсиб боради. Даромадларнинг мутлоқ миқдори кўпайиб борсада, ҳар доим ҳам даромадлар тенгсизлиги даражасига таъсир кўрсатмаслиги мумкин. Даромадлар тенгсизлиги даражасини миқдорий аниқлаш учун жаҳон амалиётида Лоренс эгри чизиғидан фойдаланилади. 1-расм Лоренс эгри чизиғи. Ордината ҳақида даромадлар ҳиссаси, %да. Абцисса ҳақида аҳоли ҳиссаси %да Y B 100 80 60 ---------$ $40 ---------- 20 ----------- A ------ 0 x 20 40 60 80 100 “Оилалар улуши” ётиқ чизиқда, “даромадлар улуши” эса тик чизиқда жойлашган. Назарий жиҳатдан даромадларнинг мутлоқ тенг тақсимланиши имконияти \бурчакни тенг иккига бўлувчи\ чизиқда ифодаланган бўлиб, у оилаларнинг ҳар қандай тегишли фоизи даромадларнинг мос келувчи фоизини олишини кўрсатади. 20% оилалар барча даромадларнинг 20%, 40%- 40%, 60%-60% даромадларни олишини билдиради ва ҳ.к. Мутлоқ тенгликни ифодаловчи чизиқ ва Лоренс эгри чизиғи ўртасидаги тафовут даромадлар тенгсизлиги даражасини акс эттиради. Бу фарқ қанчалик катта бўлса, даромадлар тенгсизлиги даражаси ҳам шунчалик катта бўлади. Агар даромадларнинг ҳақиқий тақсимланиши мутлоқ тенг бўлса, бунда Лоренс эгри чизиғи ва биссектриса ўқи бир-бирига мос келиб фарқ йўқолади. Бизнинг мисолимизда АБ ёйсимон чизиқ билан АБ тўғри чизиқ ўртасидаги фарққа эътибор беринг. Ёйсимон чизиқ биссектрисадан қанчалик йироқлашса шунчалик даромадларда тенгсизлик кучли бўлади. Тенгсизликнинг ҳаддан ошиб кетишига йўл бермаслик учун унинг меъёри киритилган. Бунга кўра бойлар қўлида жаъми даромадларнинг 25-35 фоизи тўпланиши мумкин. Бошқа бир меъёрга кўра 10 фоиз бойлар ва 10 фоиз камбағаллар даромади ўртасидаги фарқ 13-15 мартадан ошмаслиги ошмаслики талаб қилинади. Ўзбекистонда бу фарқ турли йилларда 8-11 марта бўлиб, у меъёридан чиқиб кетмаган. Буни давлатнинг фаол ижтимоий сиёсати таъминлайди. Даромадлар табақаланишини аниқлашнинг кўпроқ қўлланиладиган кўрсаткичларидан бир дицел коэффистиенти ҳисобланади. Бу кўрсаткич 10%$

анча юқори таъминланган аҳоли ўртача даромадлари ва 10% энг кам таъминланганлар ўртача даромади ўртасидаги нисбатни ифодалайди. Ялпи даромаднинг аҳоли гуруҳлари ўртасида тақсимланишини характерлаш учун аҳоли даромадлари тенгсизлиги индекси (Джини коэффистиенти) кўрсаткичи қўлланилади. Бу кўрсаткич қанчалик катта бўлса, (яъни 1,0 га яқинлашса) тенгсизлик шунча кучли бўлади. Жамият аъзолари даромадлари тенглашиб борганда бу кўрсаткич 0 (ноль)га интилади. Юқоридаги 1-расм асосида Жини коэфицентини аниқлаш мумкин.АБХ учбурчакни ажратиб олиб, штрихланган майдонни Т деб белгилаймиз. Сҳу майдонТ ни учбурчак майдони АБХ га нисбатан олак у ҳолда қуйидаги кўрсатгч ҳосил бўлади, уни Ж ҳарфи билан белгилаймиз. ЖқТ/АБХ Иқтисодий назарияда бу кўрсатгич Жини коэфиценти (италия иқтисодчиси ва статистиги Коррадо Жини (1889-1965)) номи билан аталади. Бу коэфицент даромадлар нотенглигини даражасини ифодалайди. Ларенс эгри чизиғи биссектрисадан қанча катта фарқ қилса Т майдон шунча катта бўлади, яъни Жини коэфиценти 1 га шунча яқин бўлади. 1990-йилларнинг бошларида бу коэфицент Японияда 0,270, ГФР да 0,295, АҚШ да 0,329, Бразилиада 0,565, Бангладешда 0,3 ни ташкил этган. Республикамизда 1996-йили 0.350 атрофида бўлган. Ана шу коэфицентнинг ўзгаришига қараб, нотенглик ортаяптими ёки камаяяптими? Хулоса чиқариб уни сабабини аниқлаш мумкин. Ларенс эгри чизиқи билан боғлиқ даромадларнинг нотенглик даражасини аниқлашнинг энг қизиқарли усуллардан бири Шведсария иқтисодчиси профессор Вилл Фредо Паретога тегишли. У даромадлар тақсимланиши тадқиқ қилиб шундай қарорга келади. Энг кам даража даромад оладиганлар аҳолибнинг камчилигини ташкил этар экан. АҚШ да табақа улуши ҳамма аҳолига нисбатан 13,5 фоизни ташкил этади. Энг юқори

даромад оладиганлар ҳам унча кўп эмас. Улар энг бой табақани ташкил этади. Яъни улар ҳам 5-20 фоизи ташкил этади. Даромадларнинг асосий қисми ўртаҳол синфларга тўғри келади. Жа- мият доимо ўрта синфларга таянади. Даромадларнинг тақсимланишидаги бу боғланиш иқтисодий назариада Парето қонуни деб юритилади. Ахоли даромадга қараб гурухланишини даромадлар пирамидаси орқали тасаввур қилиш осон бўлади (2-расм) Ўта бойлар Бойлар Даромадлар пирамидаси Кўриниб турибдики, пирамиданинг асосий қисмини ўрта холлар эгаллаган. Ўрта холларга даромади тирикчилик умумий қийматидан юқори бўлган, лекин ўртача даромадлардан ошиб кетмаганлар киради. Масалан, тирикчили минимуми ойига 250 $ бўлсаю ўртача даромад 1400 $ бўлса шулар ўртасидагилар ўрта холларга киради. Даромадлар тенгсизлигида катта фарқлар мавжуд бўлишининг асосий сабаби, бозор тизимига асосланган иқтисодиётнинг ўз хусусиятларидан келиб чиқади. Бизнинг республикада ҳам бозор иқтисодиётига ўтиш, даромадлар Ў рта холлар Камба ғ аллар Ўр та камба ғ аллар

$тенгсизлиги муаммосини кескинлаштиради. Бу ерда асосий ролни мол- мулкка \уй-жой, кўчмас мулк, акстия ва бошқалар\ эга бўлиш омили ўйнай бошлайди. Даромадларнинг табақаланиш жараёни етарли даражада тез боради, минимал даражадан бир неча ўн баравар юқори даромадга эга бўлган ижтимоий қатлам шаклланади. Даромадларнинг табақаланиши мулкий табақаланишни келтириб чиқаради. Вақт ўтиши билан оилаларнинг тўплаган мол-мулки мерос қолдириши сабабли даромадлар табақаланишининг кучайиши руй беради. Ҳар хил оилалар учун турлича истеъмол муҳит яратилади. Ижтимоий тенглик ва даромадлар тақсимотида адолатликни таъминлаб беришнинг муҳити муаммолари келиб чиқади. Бозор иқтисодиёти шароитида даромадлар тенгсизлигини келтириб чиқарувчи умумий омиллар ҳам мавжуд бўлади. Буларнинг асосийлари қуйидагилар:  кишиларнинг умумий (жисмоний, ақлий ва эстетик) лаёқатидаги фарқлар;  таълим даражаси ва малакавий тайёргарлик даражасидаги фарқлар;  тадбиркорлик маҳорати ва таҳликага тайёргарлик даражасидаги фарқлар;  ишлаб чиқарувчиларнинг бозорда нархларни ўрнатишга лаёқатлилиги (бозордаги ҳукмронлик даражасидан келиб чиқиб). Бундай шароитда давлатнинг даромадларни қайта тақсимлаш вазифаси даромадлар тенгсизлигидаги фарқларни камайтириш ва жамият барча аъзолари учун анча қулай моддий ҳаёт шароитини таъминлашга қаратилади. Даромадлар тенгсизлиги камайишининг тахминан 80 фоизини асосан трансферт тўловлари тақозо қилади. Аниқроқ айтганда давлат трансферт тўловлари энг паст даромад олувчи кишилар гуруҳи даромадининг асосий қисми \70-75%\ни ташкил қилади ва қашшоқликни юмшатишнинг энг муҳим воситаси ҳисобланади.$

3. Давлатнинг ижтимоий сиёсати. Ўзбекистонда ижтимоий сиёсатнинг асосий йўналишлари Давлатнинг ижтимоий сиёсати тегишли марказлашган даромадларни табақалашган солиқ солиш йўли билан шакллантириш ва уни бюджет орқали аҳоли турли гуруҳлари ўртасида қайта тақсимлашдан иборат. Давлат даромадларни қайта тақсимлашда ижтимоий тўловлар билан бирга бозор нархларини ўзгартириш (масалан, фермерларга нархларни кафолатлаш) ва иш ҳақининг энг кам даражасини белгилаш усулларидан фойдаланади. Ижтимоий тўловлар – кам таъминланганларга пул ёки натурал ёрдам кўрсатишга қаратилган тадбирлари тизими бўлиб, бу уларнинг иқтисодий фаолиятда қатнашиши билан боғлиқ бўлмайди. Ижтимоий тўловларнинг мақсади жамиятдаги муносабатларни инсонпарварлаштириш ҳамда ички талабни ушлаб туриш ҳисобланади. Аҳоли реал даромадлари даражасига инфляция сезиларли таъсир кўрсатиши сабабли даромадларни давлат томонидан тартибга солишнинг муҳим вазифаси истеъмолчилик товарларига нархнинг ўсишини ҳисобга олиш ва даромадларни индексациялаш, яъни номинал даромадларни нархлар ўсишига боғлиқликда ошириб бориш ҳисобланади. Шахсий даромадни ҳимоя қилишда ижтимоий сиёсатнинг муҳим йўналиши аҳоли камбағал қатламини қўллаб-қувватлаш ҳисобланади. Амалий ҳаётда қашшоқликнинг ўзи ҳаёт кечириш минимуми ёрдамида аниқланади. Бу ижтимоий ва физиологик (жисмоний) минимумда ифодаланади. Ижтимоий минимум жисмоний эҳтиёжларни қондиришнинг минимал нормаси (меъёри) билан бирга ижтимоий талабларнинг минимал харажатларини ҳам ўз ичига олади. Физиологик минимум эса фақат асосий жисмоний эҳтиёжларни қондиришни кўзда тутади.

Бозор иқтисодиёти ривожланган мамлакатларда аҳолининг ижтимоий ёрдамига муҳтож қисмини аниқлашда турли хил мезонлар асос қилиб олинади. Улар жумласига даромад даражаси, шахсий молмулки миқдори, оилавий аҳволи ва шу кабилар киритилади. Ижтимоий сиёсат – бу давлатнинг даромадлар тақсимотидаги тенгсизликни юмшатишга ва бозор иқтисодиёти қатнашчилари ўртасидаги зиддиятларни бартараф қилишга йўналтирилган сиёсатдир. Республикада бозор муносабатларига ўтиш даврида ижтимоий сиёсат аҳолини ижтимоий қўллаб-қувватлаш ва ҳимоя қилишга қаратилади ҳамда алоҳида йирик йўналишларда амалга оширилади. Бу йўналишлар И.А. Каримовнинг “Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни 1 китобида тўлиқ баён қилиб берилган. чуқурлаштириш йўлида” Аҳолини ижтимоий ҳимоялаш чора-тадбирлари тизимидаги энг асосий йўналиш – бу нархлар эркинлаштирилиши ва пулнинг қадрсизланиш даражаси ортиб бориши муносабати билан даромадларнинг энг кам ва ўртача даражасини мунтазам ошириб бориш ҳисобланади. Бунда республиканинг ўзига хос ёндашуви ишлаб чиқилиб, даромадлар нисбатини ўзгартириш, иш ҳақи, пенсиялар, стипендияларнинг, жамғарма банклардаги аҳоли омонатлари ставкаларининг энг оз миқдорини бир вақтнинг ўзида қайта кўриб чиқиш йўли билан амалга оширилади. Даромадлар нисбатини ўзгартиришда 1993 йил жорий этилган янги ягона таъриф сеткаси катта аҳамиятга эга бўлди. Бу барча тоифадаги ходимларнинг меҳнат ҳақи миқдорларини тариф коэффистиентлари орқали, энг кам иш ҳақи воситаси билан бевосита ўзаро боғлаш имконини берди. Аҳолини ижтимоий ҳимоялашнинг иккинчи йўналиши - ички истеъмол бозорини ҳимоя қилиш, ҳамда озиқ-овқат маҳсулотлари ва ноозиқ-овқат моллари асосий турлари истеъмолини муайян даражада сақлаб туриш бўлди. Бунга эришишда муҳими маҳсулотлар экспортини божхона тизими орқали назорат қилиш ва уларга юқори бож тўловлари жорий этиш, кундалик зарур товарларни меъёрланган тарзда сотишни ташкил қилиш каби тадбирлар катта

аҳамиятга эга бўлди. Миллий валюта жорий этилиши билан озиқ-овқат маҳсулотларини меъёрланган тарзда сотишдан воз кечиш эркин нархларга ўтиш имкониятини яратади. Иқтисодий ислоҳотларнинг илк босқичида ижтимоий сиёсатни амалга оширишнинг учинчи йўналиши – аҳолининг кам таъминланган табақаларини ижтимоий ҳимоялаш ва қўллаб - қувватлаш борасида кучли чора-тадбирлар ўтказилганлиги бўлди. Бу йўналишда аҳолининг ижтимоий жиҳатдан ночор қатламлари - пенсионерлар, ногиронлар, кўп болали ва кам даромадли оилалар, ишсизлар, ўқувчи ёшлар ҳамда қайд этилган миқдорда даромад олувчи кишилар турли хил йўллар билан ҳимоя қилиб борилди. Ялпи ижтимоий ҳимоялаш тизимидан ишончли ижтимоий кафолатлар ва аҳолини ижтимоий қўллаб-қувватлаш тизимига изчиллик билан ўтиш – ижтимоий сиёсатни амалга оширишга, ижтимоий ҳимоя воситасини кучайтиришда сифат жиҳатдан янги босқич бошлашини билдиради. 1 Қаранг: Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. - Т.: Ўзбекистон, 1995, 119-138 бетлар. Янгиланган ижтимоий сиёсат адолат тамойилларига изчиллик билан риоя қилишга асосланиб, ижтимоий кўмаклашишнинг мавжуд усулларини ва пул билан таъминлаш манбаларини тубдан ўзгартиришни тақозо қилади. Бу сиёсат ижтимоий ҳимоя аниқ мақсади ва аҳолининг аниқ табақаларини қамраб олишни кўзда тутади. Ёрдам тизими фақат кам таъминланган ва меҳнатга лаёқатсиз фуқароларга нисбатан қўлланилиб, шу мақсад учун давлат манбалари билан бир қаторда меҳнат жамоалари, турли ташкилот ҳамда жамғармаларнинг маблағларидан ҳам фойдаланилади. Ижтимоий кўмаклашишнинг янги тизимида болалар ва кам даромадли оилалар ёрдамдан баҳраманд бўлувчи асосий кишилар ҳисобланиб, улар учун ҳамма нафақа ва моддий ёрдамлар фақат маҳалла орқали етказиб берилади. Бу тизимда кам даромадли оилаларга бериладиган моддий ёрдам маҳалла орқали етказилади. Шу мақсадда маҳаллаларда бюджет маблағлари, корхона

ва ташкилотлар, тадбиркорлик тузилмалари ва айрим фуқароларнинг ихтиёрий ўтказган маблағлари ҳисобидан махсус жамғармалар ҳосил қилинди. Ижтимоий кўмаклашишнинг янги тизими меҳнатга рағбатлантирадиган омиллар ва воситалар янги тузилмаси пайдо бўлишини ҳам тақозо қилади. Шундай қилиб, ислоҳотлар даврида давлат аҳолининг муҳтож табақаларини қўллаб-қувватлаш билан бирга, ўз меҳнат фаолияти орқали оиласининг фаровонлигини таъминлашга интилувчи кишилар учун тенг шароит ва қулай имконият яратишга ҳаракат қилади.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикасининг Конститутцияси. Т.: Ўзбекистон, 2003. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон - буюк келажак сари. – Т.: Ўзбекстон, 1999. 3. Каримов И.А. Бизнинг бош мағсадимиз-жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. – Т.: Ўзбекстон, 2005. 4. Каримов и.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари/И.А.Каримов, - Т.: Ўзбекистон, 2009. – 56 б. 5. Мамлакатимизни модернизация қилиш ва янгилашни изчил давом эттириш – давр талаби. Президент Ислом Каримовнинг 2008 йилда мамлакатимизни ижтимоий- иқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2009 йўналишларига бағишланган вазирлар Маҳкамаси мажлисидаги маърузаси // Халқ сўзи, 2009 йил 14 февраль. 6. Каримов И.А., Энг асосий мезон – хаёт ҳақиқатни акс эттириш. Т.: Ўзбекистон, 2009, - 24 б. 7. Шодмонов Ш., Алимов Р.Ў., Жўраев Т.Т. Иқтисодиёт назарияси. – Т.: «Молия», 2002. 8. Тожибоева Д. Иқтисодиёт назарияси – Т.: Ўқитувчи, 2002. 9. Джумақулов Т.Т., Сафарова З.Т. Использование трудов И.Каримова в преподавании экономической теории и его вклад в её развитие: Учебное пособие. – Т.: Изд-во мет.лит-ры им. Абу Али ибн Сино, 2002. 10. Тожибоева Д. Иқтисодиёт назарияси иккинчи китоб: Олий ўқув юртлари талабалари учун ўқув қўлланма._ Т.: «Шарқ», 2003. 11. Тарасевич Л.С., Гребенников П.И., Леусский А.И. Макроэкономика: Учебник М: Юрист-Издат, 2003. По, А. Самуэльсон, Вильям Д. Норд Хаус. Экономика: Пер.

O'xshashlar

Ахоли доромадлари ва давлатнинг ижтимоий сиёсати

Аҳоли турмуш даражаси. Аҳоли даромадлари ва уларнинг турлари

Давлатнинг молия сиёсати.

Бозор иктисодиётини тартибланиши. давлатнинг иктисодий роли. Ахоли доромадлари ва давлатнинг ижтимоий сиёсати

Ижтимоий соҳани бошқаришда давлатнинг роли