Zamonaviy GAT larni loyihalash va ularning sharhi - Informatika va AT - Referatlar

Zamonaviy GAT larni loyihalash va ularning sharhi

Yuklangan vaqt:

13.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

998.5 KB

Ko'chirib olish

Zamonaviy GAT larni loyihalash va ularning sharhi Reja: 1. GATni ishlab chiqish bosqichlari 2. GATni loyihalashning xususiyatlari 3. GATni ishlab chiqishning dasturiy vositalari 4. ARC/INFO (Instrumental GAT) 5. ARCVIEW GIS 3.1 dasturiy paketi 6. AutoCAD Map 2000 7. Autodesk MAP R5 8. Autodesk MapGuide R5 dasturiy mahsuloti 9. AutoCAD Land Devekopment 10. CREDO kompleksining dasturiy modullari 11. MapInfo dasturiy mahsulotlari 12. Boshqa GAT-dasturlar

GATni ishlab chiqish bosqichlari GATlarning dasturiy qobig`ini ishlab chiqish 6 bosqichdan iborat: 1. GATga qo’yiladig an talablarni tahlil qilish 2. Spestifikastiyalarni belgilash 3. Tizimni loyihalash 4. Kodlash 5. Testlash 6. Ekspluatastiya qilish va xizmatini ko’rsatish Ta’kidlash lozimki, bosqichlardan har birini realizastiya qilish uchun vaqt sarfi turlichadir, 4.1-rasm. Bosqichlardan har birini qisqacha tahlil qilib chiqamiz. Birinchi bosqichda ishlab chiqiladigan tizimga qo’yiladigan, ushbu tizim va uni ekspluatastiya qiladigan foydalanuvchilar o’rtasidagi interfeysda to’planadigan talablarni tahlil qilish amalga oshiriladi. Tahlilga axborotga ishlov berish vaqti, ishlov berishning narxi, xatolik ehtimoli va boshq. kabi masalalar kiritiladi. Talablarni tahlil qilish aynan hal etilishi lozim bo’lgan muammoni va kelishuv vaziyatlarini yaxshiroq tushunishda yordam berishi mumkin, bu eng yaxshi qarorni tanlashda ko’maklashadi. Tizimga

qo ’ yiladigan , kelgusida o ’ zgarishi mumkin bo ’ lgan fazoviy - vaqt cheklovlarini , shuningdek uning turli qo ’ llanishlar uchun turlicha versiyalarida foydalaniladigan vositalarni aniqlash lozim . GAT yaratishda ishlab chiquvchilar jamoasi oldida bir zumda ham texnologik , ham kosteptual muammolarning ko ’ pchiligi yuzaga keladi . GAT asosida yotadigan asosiy tushunchalar, ob’yektlar va axborotga ishlov berish prosteduralarini aniqlab olish zarur. Bu masalani yechishga juda mas’uliyatli yondoshish zarur, zero aynan bo’lajak tizim konstepstiyasi va ma’lumotlar modelining takomilligi uning bozordagi muvaffaqiyatini va yashovchanligini belgilaydi. Bunda ishlab chiquvchilar ko’p omillarni - mavjud tizimlar konstepstiyalarining afzalliklari va kachiliklarini, amaliy masalalar tomonidan doim o’zgarib turadigan talablarni, axborot texnollogiyalaridagi o’zgarishlarni va ko’p boshqalarni inobatga olishlariga to’gri keladi. Spestifikastiyalarni belgilash bosqichida tizim funksiyalarini aniq ta’riflash amalga oshiriladi, kiruvchi va chiquvchi ma’lumotlarning strukturasi beriladi, fayllarning strukturasiga, ma’lumotlarga kirishni tashkil qilishga, ma’lumotlarni yangilash va chiqarib tashlashga tegishli bo’lgan masalalar kompleksi hal etiladi. Spestifikastiyalar faqat tizim bajarishi lozim bo’lgan funksiyalarni, qanday tarzda bunga Yerishilishini ko’rsatmasdan bajaradi. Tizim funksiyalarini realizastiya qilishning batafsil algoritmlarini tuzish ushbu bosqichda amalga oshirilmaydi. Loyihalash bosqichida spestifikastiyalar tomonidan beriladigan algoritmlar ishlab chiqiladi, va axborot tizimining umumiy strukturasi shakllantirladi. Ishlab chiqiladigan tizim katta bo’lmagan qismlarga shunday bo ’lib chiqiladiki, har bir shunday qismni realizastiya qilish uchun javobgarlik yoki bitta ishlab chiquvchiga, yoki ijrochilar guruhiga yuklatilishi mumkin bo’lishi kerak. Bunda tizimning shu tarzda belgilangan har bir moduli uchun unga qo’yiladigan talablar: realizastiya qilinadigan funksiyalar, modullarning o’lchamlari, bajarish vaqti va boshq. shakllantirilgan bo’lishi kerak. Keyingi bosqich - kodlash dir. Bu bosqich eng oddiysi. Uni realizastiya qilishda yuqori daraja algoritmik tillaridan, strukturaviy va ob’yektli-orientirlangan

dasturlash uslublaridan foydalaniladi. Kodlash dasturiy ta’minot ishlab chiqishning boshqa har qanday bosqichiga qaraganda yaxshiroq o’zlashtirilgan. Testlash bosqichi - eng qimmat turadigan bosqichlardan biridir. Testlashga sarflanadigan xarajatlar tizimni yaratishga oid barcha xarajalarning yarmini tashkil qiladi. Yomon rejalashtirilgan testlash ko’pincha muddatlarning cho’zilishiga va ishlar grafigining barbod bo’lishiga olib keladi. Testlash jarayonida tizim uchun ish holatida xarakterli bo’lgan ma’lumotlar qo’llaniladi. Sinovlarni o’tkazish rejasi oldindan tuzilgan bo’lishi lozim, test ma’lumotlarining katta qismini esa titzimni loyihalash bosqichida belgilash kerak. Testlash uchta stadiyaga bo’linadi: • avtonom; • kompleks; • tizimli. Avtonom testlashda har bir modul dasturchilar tomonidan tayyorlanadigan ma’lumotlar yordamida tekshiriladi. Bunda modulning dasturiy muhiti testlashni boshqarish dasturi yordamida imitastiyalanadi, u haqiqiy podprogrammalar o’rniga mazkur moduldan murojaatlar bo’ladigan soxta dasturlarni (go’yo “zaglushkalar”ni) o’z ichiga oladi. Kompleks testlash jarayonida dasturiy komponentlar guruhini birgalikda tekshirish amalga oshiriladi. Tizimli yoki baholiy testlash - bu tizimni tekshirishning yakunlovchi stadiyasi, ya’ni tizimni mustaqil testlar yordamida butunlay sinovdan o’tkazishdir. GATni loyihalashning xususiyatlari Aslini olganda, geoaxborot tizimlari ma’lumotlar bazalarini boshqarish tizimlarini (MBBT) o’zida ifodalaydi. Lekin bitta muhim farq bor - GATlarda atributiv ma’lumotlar bilan birga fazoviy (geografik) axborot bilan ham ishlanadi. Shuning uchun GATni loyihalashda mutaxassislar odatdagi MBBTlarni ishlab chiqishdagi o’sha uslubiyotlar va texnikalarni qo’llaydilar.

Har qanday MB muayyan predmet sohasi to’g risidagi axborotni o’z ichiga oladi. Predmet sohasi deb real dunyoning o’rganish uchun qiziqish tug`diradigan muayyan sohasiga aytiladi. Har qanday axborot tizimini loyihalashning birinchi bosqichi - bu masalani ta’riflashdir, ya’ni bu bosqichda predmet sohasining infologik modeli quriladi. Optimal infologik modelni yaratish ushbu predmet sohasi uchun xarakterli bo’lgan axborot oqimlarini tadqiq qilishni, predmet sohasi ob’yektlarini aniqlashni va ular o’rtasidagi mavjud bog lanishlarni ta’riflashni o’z ichiga oladi. Infologik model axborot tizimi unda quriladigan dasturiy-apparat bazasidan qat’iy nazar, har qanday holda yaratiladi. Infologik model MBning ma’lumot elementlari o’rtasidagi matiqiy bog lanishlarni saqlash mazmuni va muhitidan qat’iy nazar aks ettiruvchi datalogik modelini qurish uchun asos tariqasida qo’llaniladi. Ushbu bosqichda DT tomonidan strukturaga va funksional xususiyatlarga qo’yiladigan turli cheklovlarni inobatga olish zarur. Keyingi bosqichda ma’lumotlar bazasining fizik modeli yaratiladi, u datalogik modelni saqlashning muayyan muhiti bilan bog laydi. Bu juda muhim bosqich, zero unda foydalanuvchi interfeysi elementlarini ishlab chiqish olib boriladi, ma’lumotlarning butligi va tizimning ishonchliligi masalalari hal etiladi, kirish huquqlari taqsimlanadi hamda yashirin kirishdan himoyalanish vositalari va uslublari tanlab olinadi. Geografik axborot ttizimlari loyihalanayotganda, yuqorida zikr etilganlardan tashqari, quyidagi amallarni bajarish zarur: • boshlang ich kartografik materialga tegishli talablarni (kerakli masshtab, proyektsiya, koordinalar tizimi) ishlab chiqish; • ular bilan ishlanadigan geografik ma’lumotlarning o’lchamliligini aniqlash (ikki o’lchamli 2D va/yoki uch o’lchamli 3D), shuningdek fazoviy ma’lumotlarni ifodalash modelini (vektorli va/yoki rastrli) belgilash;

• GAT fazoviy axborotining qatlamlar tarkibini loyhalash; • qiziqish uyg` otayotgan hududlarning raqamli kartalari borligini aniqlash. GAT yaratish ustida ishlay turib, loyihani mablag` bilan ta’minlash masasalalari haqida unutmaslik kerak. GAT-loyihalar odatda juda uzoq davom etadi, shuning uchun moliyalashdagi muammolar ishlarning yopilishiga olib kelishi mumkin. Bir nechta moliyalash manbalariga ega bo’lish tavsiya etiladi, bularning ustiga, loyihani o’z-o’zini moliyalashi variantini nazarda tutish kerak. GATni ishlab chiqishning dasturiy vositalari Dasturiy ta’minotni kodlash bosqichining ba’zi masalalarini ko’rib chiqamiz. Oldin ikki muhim ta’rifni beramiz. Dastur (program, routine) - muayyan algoritmni realizastiya qilish maqsadida ma’lumotlarga ishlov berish tizimining muayyan komponentlarini boshqarish uchun mo’ljallangan komandalar va ularga tegishli ma’lumotlar ketma- ketligi. Dasturiy ta’minot (DT, software) - tizim dasturlari va shu dasturlarni ekspluatastiya qilishda zarur bo’ladigan dasturiy hujjatlar majmui. Tizimli va amaliy dasturiy ta’minotlar farqlanadilar. Tizimli DT (system software) - turli masalalarni yechishda, shuningdek yangi dasturlarni ishlab chiqishda butun hisoblash kompleksining ishini muvofiqlashtirish uchun zarur bo’lgan dasturlarni o’z ichiga oladi. Amaliy DT (application software) EHM foydalanuvchilarining muayyan masalalarini yechish uchun ishlab chiqiladi va foydalaniladi. GAT DT (GIS software) GATning u yoki bu funksional imkoniyatlari to’plamini qo’llab-quvvatlaydi hamda quyidagilar kabi ixtisoslashtirilgan dasturiy vositalarni o’z ichiga oladi: • universal to’lafunksional GATlar (full GIS); • instrumental GATlar (GIS software tools); • kartografik vizualizatorlar (map viewer); • kartografik brauzerlar (map browser);

• stolusti kartografiyalashi vositalari (desktop mapping); • axborot-ma’lumotnoma tizimlari (help-desk system). Bundan tashqari, alohida funksional guruhlarga xizmat ko’rsatuvchi maxsus dasturiy vositalar ham mavjud: • formatlarni konvertastiyalash; • raqamlash; • vektorlash; • relefning raqamli modellarini yaratish va ishlov berish; • yo’ldoshli pozitsionirlash tizimlari bilan birga ishlash. GAT dasturiy ta’minotining etkazib beriladigan komplekti xarid qilinadigan va masalalarning echilishini ta’minlaydigan to’plamda ishlatiladigan alohida funksional modullarni o’z ichiga olishi mumkin. GAT DT bilan bir kompleksda quyidagilar kabi dasturiy mahsulotlar qo’llaniladi: • stolusti noshirlik paketlari (Adobe Page Maker, Quark Xpress, Adobe InDesign); • statistik tahlil paketlari (Statistica); • ma’lumotlar bazalarini boshqarish tizimlari (MS Access, Oracle, DBase); • avtomatlashtirilgan loyihalash tizimlari (AutoCAD); • elektron jadvallar (MS Excel); • tasvirlarga raqamli ishlov berish vositalari (Adobe Photoshop). GAT ishlab chiqish uchun mo’ljallangan DTlarni uchta guruhga bo’lish mumkin: 1. Ma’lumotlarni kiritish, saqlash, murakkab so’rovlar, fazoviy tahlil, ma’lumotlarni chiqarish ishlarini o’z ichiga oladigan keng imkoniyatli tizimlar. Bunday tizimlar mazkur tizimni foydalanuvchilarning funksiyalari (ArcInf) bilan kengaytirish imkoniyatini beradigan o’z dasturlash tillariga ega bo’ladilar. Bunday tizim ishlab chiqilishini muayyan operastion tizimda odatiy dasturlarni ishlab chiqish bilan tenglashtirish mumkin. Faqat bu holda operastion tizim rolini

instrumental GAT, dastur rolini esa - ishlab chiquvchilarning ushbu GAT to’ldiriladigan yangi funksiyalari o’ynaydi. 2. Bir qator foydali funksiyalarni (MapObjects, GeoConstructor) o’z ichiga oladigan dasturiy komponentlar yoki bibliotekalar. Ushbu uchinchi guruh funksiyalari va DTlaridan foydalanib, ishlab chiquvchilar yangi tizim yaratishlari mumkin, u o’zi ishlab chiqilgan operastion tizimda ishlaydi. 3. Turli dasturlash tillarida DT yaratish muhitlari (Visual C++, Visual Basic, Delphi). Ulardan foydalanib, ishlab chiquvchi yangi tizimdagi ishlarning bir qismini ikkinchi guruh dasturiy komponentlari va bibliotekalariga yuklashi mumkin, qo’shimcha yordamchi vositalarni jalb qilmagan holda mutlaqo yangi tizimni ham yaratishi mumkin. ARC/INFO (Instrumental GAT) ARC/INFO professional mahsuloti - ma’lumotlar bazasida saqlanadigan fazoviy axborot bilan ishlashga mo’ljallangan birinchi professional GATlardan biridir. Uni joriy qilish natijasida raqamli kartografiyada va fazoviy axborot bilan ishlash uslublarida haqiqiy to’ntaruv yuz berdi. ARC/INFO bazaviy dasturlar komplektidan va bazaviy komplektga qo’shimcha tariqasida xarid qilinishi mumkin bo’lgan qo’shimcha modullardan tashkil topgan. Dasturiy ta’minotning bazaviy komplekti turli amaliy sohalarda ishlash uchun mo’ljallangan to’lafunksional GATni o’zida ifodalaydi. U GATni yaratish va foydalanish ishlarining ma’lumotlarni kiritishdan va ularni tahrirlashdan tortib, fazoviy axborotni tahlil qilishning axboriy so’rovlarini tashkil qilish va oqqa ko’chirilgan kartografik mahsulotni qattiq nusxalar ko’rinishida tayyorlashgacha bo’lgan butun stiklini qo’llab-quvvatlaydi. 4.2-rasmda ARC/INFO GATining interfeysi keltirilgan.

Windows operastion muhitiga mo’ljallangan ARC/INFO 7.2-versiyasi quyidagi modullarni o’z ichiga oladi: COGO, GRID, TIN, NETWORK, ARCSCAN, ARCEXPRESS, ARCPRESS, ARCSTORM, ARCFM, ARCSDE. ARC/INFO dasturiy ta’minoti kartalar yaratish va ularni tahrirlash, ma’lumotlarni kiritish va o’zgartirish, kartografik ma’lumotlar bazalarini boshqarish (4.3-rasm), kartalarni ustma-ust qo’yish va fazoviy tahlil, dialogli aks ettirish va adresli geokodlash, yuzalarni modellash va ularni aks ettirish, geodezik s’yomka materiallari bo’yicha kartalar tuzish, Yer kadastri masalalarini yechish, Yer uchastkalarini taqsimlashni boshqarish va boshqalar uchun mo’ljallangan vositalarni o’z ichiga oladi.

ARC/INFO uchun ochiqlikning ko’p miqdordaligi xosdir. Uning funksiyalari UNIX va Windows operastion tizimlarida (OT) ishlashda bir xil. Tizimga ODE (Open Development Environment) modulining – ishlab chiqishning ochiq muhitining qo’shilishi ochiqlik sari sezilarli qadamdir u GAT bilan ishlash uchun shaxsiy interfeyslar va funksiyalar to’plamlarni Windows platformasida Visual Basic, Visual C++, Delphi, Power Builder va UNIX platformasida C, Motif, Tcl/Tk kabi dasturlashning standart muhitlaridan foydalanish imkoniyatini beradi. ARC/INFO bilan ishlash uchun PKga qo’yiladigan talablar: OT Windows 2000/XP, 32 Mb RAM (minimum), diskdagi joyi: NTFS - 365Mb, RAM/FAT – 440 Mb, page files – 100Mb (minimum). Pentium 133 dan boshlangan prostessorlar, 32 Mb videoxotira, HDD 10-20 Gb, yaxshi katta monitor tavsiya etiladi. ARC/INFO dasturiy ta’minoti “suzuvchan ish joylari”ni qo’llashga qodir. Bu hisoblash resurslarini GATdan tarmoqda foydalanuvchilar o’rtasida optimal taqsimlash imkoniyatini beradi. ARC/INFO DT yordamida ish stanstiyalari uchun

geografik axborotning tarmoq bo’yicha taqsimlanishini boshqarish va shu bilan birga ma’lumotlar bazasining butunligini ta’minlash mumkin. ARC/INFO tarkibiga, uning 7.0-versiyasidan boshlab, ARCSTORM fazoviy ma’lumotlar bazalari menejeri kiradi. ARCSTORMdan foydalanish tarmoqda katta sonli foydalanuvchilarning kartografik bazalarga nafaqt axborot olish rejimida, balki bir vaqtda tahrirlash rejimida bir vaqtda kirishini ta’minlash imkoniyatini beradi. ARCSTORM blokirovkalashni karta listlari darajasida emas, balki kartografik ob’yektlar darajasida ta’minlaydi, buninng ustiga atributlar jadvalidagi tahrirlanadigan ob’yekt bilan tipologik bog`liq yozuvlar, shu jumladan ARC/INFOga nisbatan tashqaridagi ma’lumotlar bazasidagilar ham bir vaqtda blokirovkalanadi. ARCSTORM shuningdek kartografik ma’lumotlar bazasida ham geografik ob’yektlarda, ham ularning atributlarida bo’lgan o’zgarishlarning butun tarixini kuzatib borish imkoniyatini beradi. Ma’lumotlar bazasining o’tgan holatlaridan biriga qaytish imkoniyati mavjud. Bu Yer kadastri, Yer uchastkalarini taqsimlashni boshqarish kabi masalalar uchun ayniqsa foydalidir. ARC/INFO tizimining ishchi stanstiyalar uchun DATABASE INTEGRATOR moduli kartografik ma’lumotlarni jadvalli ma’lumotlar bilan eng kuchli relyastion MBBTlarda bog` lashni ta’minlaydi. Shunday qilib, ARC/INFO geoaxborot tizimining foydalanuvchisi atributiv axborotni saqlash uchun nafaqat ARC/INFOning etkazib beriladigan komplektiga kiruvchi o’rnatilgan MBBTdan, balki Oracle, Ingres, Informix, Sybase kabi MBBTlardan ham foydalanish imkoniyatiga ega. Bu tizimlarda ma’lumotlar bazalariga ulanish foydalanuvchining komandalari darajasida dasturlash zaruratisiz sodir bo’ladi. Ko’rsatilgan tizimlardan tashqari, ishlab chiquvchining maxsus vositalari yordamida boshqa tashqi SQL MBBTlarni ham ulash mumkin. Ishchi stanstiyalar uchun ARC/INFO bir vaqtda GATning so’nggi foydalanuvchisi uchun qulay grafik interfeys, dialogli menyu tizimlari va kontekstli ko’rsatmalar tizimiga ega tizim barobarida, ishlab chiquvchining kuchli instrumental vositasi ham hisoblanadi. ARC/INFOning ishchi stanstiyalar uchun dasturiy ta’minoti to’rtinchi avlod GAT-til AML ni o’z ichiga oladi. Foydalanuvchi o’z

makrokomandalari va qulay ko’p darchali interfeyslarihamda menyularini oson va tez yaratishi, shuningdek spestifik masalalarni yechish uchun o’zining murakkab amaliy tizimlarini ishlab chiqishi mumkin Ishlab chiquvchi, masalan, ARC/INFO muhitida tabiiy muhitda ifloslanishning yoki o’rmon yong inining tarqalishi kabi murakkab jarayonlarning o’z matematik modellarini realizastiya qilishi mumkin, shunday qilib, bu model bilan natijalarni aks ettirish va modelni boshqarish uchun kartografik ifodalashdan foydalanib, interaktiv tarzda ishlash imkoniyatiga ega bo’ladi. Foydalanuvchilar piktogrammalar, tanlash va boshqarish knopkalari, aylantirib ko’rish, suriluvchan chizg ichlar va boshqa grafik vositalarni qo’llashlari mumkin. Paket ARCTOOLS foydalanuvchi interfeysini o’z ichiga oladi, u menyuning ekran shakllariyordamida ishlaydi. 7.0 versiyasidan boshlab, tahrirlash, ma’lumotlarni so’rash/ ko’rish, yuzalarni tarmoqli modellash, muntazam setkada modellash maqsadlari uchun ARCTOOLSning yangi vositalari qo’shildi. Modomiki butun grafik interfeys ARC/INFO AML makrotilida realizastiya qilingan va bu makroslarning boshlang ich matnlari bibliotekasi taqdim etilar ekan, u holda zaruratga ko’ra interfeys maxsus ishlab chiqilgan ilovalar uchun moslashtirilishi va kengaytirilishi mumkin. ARC/INFO ma’lumotlar modeli umumlashtirilgan ob’yektlar klassi, aynan regionlar deb atalmish maydonli ob’yektlar bilan ishlash uchun kengaytirildi. Regionlar ARC/INFOda chiziqlarni gruppirovkalash uchun uchun ishlatiladigan “marshrut” konstepstiyasini eslatadi. Regionlar umumiy geometrik qismlarga ega bo’lgan bir-birini yopuvchi poligonlar va ko’p maydonli ob’yektlar klasslarini topologiyani qaytatuzish va overley operatsiyalarini bajarish zaruratisiz to’g ridan- to’g ri modellash imkoniyatini beradi. 7.0 versiyasidan boshlab, modulining imkoniyatlari kengaytirildi. Takomillashtirishlar quyidagilarni o’z ichiga olad: poligonlar va regionlarni (oblastlarni) to’g ridan-to’g ri tahrirlash, topologiyani interativ tarzda tuzish, trassalarni tahrirlashning yaxshilangan vositalari, kursorning dinamik siljishi bilan bevosita qaytma aloqa, ob’yektlar guruhini bitta operatsiyada tahrirlash imkoniyati.

Bu kengaytirishlar ARCEDITdan foydalanishni soddalashtiradi va ishni tezlao ’ tiradi . Ishchi stanstiyalar uchun ARC / INFO zamonaviy hisoblash standartlariga va dasturlar ishlab chiqishning qayidagilar kabi standartlariga amal qiladi : • Strukturali dasturlash. • UNIX va Windows NT/2000/XP operastion tizimlari. • Relyastion ma’lumotlar bazasining SQL bilan arxitekturasi. • Ethernet, TCP/IP, NFS, NCS, SNA kabi kommunikastiya standartlari. • AML makrotili - to’rtinchi avlod GAT-tili. • Ma’lumotlar almashuvi standartlari - Digital Line Graphs (DLG), Integrated Geographic Encoding and • Referencing (TIGER), Dual Independent Map Encoding (DIME), PostScript, AutoCAD Data Ex-Change File (DXF) va boshq. • Grafikaning texnologik standartini barcha zamonaviy terminallar, digitayzerlar va tegishli grafik periferiya uchun VCGL, HPGL, HPGL2 va boshqa standartlardan foydalanib qo’llab-quvvatlash. • Tijoratga oid ilg or ma’lumotlar bazalarini boshqarish tizimlari bilan DATABASE INTEGRATOR yordamida integrastiyalash. ARC/INFO COGO moduli Modul GAT texnologiyasini Yer kadastri, geodezik s’yomkalar, Yer uchastkalari pasportlarini nazorat qilish, muhandislik va kadastr maqsadlari uchun karta-asoslar tuzishni boshqarish uchun qo’llaniladigan dasturiy vositalar bilan to’g ridan-to’g ri bog` laydi. ARC/INFO COGO ma’lumotlar modeli masofani o’lchash, burchak, azimut va maydon kabi tavsifiy axborotni qo’shish uchun chiziq, egri chiziq, nuqtalar va oblastlar tushunchalarini kengaytiradi. Bu axborot chiziq, egri chiziq, maydon yoki nuqtalarning atributi bo ’lib qoladi. ARC/INFO COGO yordamida quyidagi ishlarni o’tkazish mumkin: • Er kadastrini boshqarish. • Mulkni baholash. • Kadastrlar va muhandislik maqsadlari uchun bazaviy kartalar yaratish.

• Rivojlanishni nazorat qilish. ARC/INFO GRID moduli Bu modul ARC/INFO tizimida rastrli modellash imkoniyatlarini kengaytirish uchun mo’ljallangan va uni integrastiyalangan rastrli-vektorli GATga aylantiradi. GRID muntazam modellar ko’rinishida ifodalash samarali bo’lgan uzluksiz taqsimlangan sonli va sifat alomatlarni tahlil va manipulyastiya qilish uchun instrumentlarning baquvvat to’plamini havola qiladi. GRID moduli uzluksiz alomatlarni kompleks tahlil qilish va murakkab jarayonlarni modellash kabi sohalarda qo’llanilishi mumkin. GRID gidrologik tahlil, geologik prognozlash, masofalar tahlili, fazoviy ma’lumotlar ko’p o’lchamli tahlili, trassa tanlashni qiymat yuzasidan foydalanib optimizastiyalash sohasida qo’llanilishi mumkin. ARC/INFO TIN moduli Bu modul uzluksiz geografik hodisalarni, masalan, joy relefi, shuningdek shovqin darajasi, aholi zichligi, geofizik maydonlar kabi fizik yuzalarni tahlil qilish va aks ettirish uchun topografik sirtlarni modellashning funksional to’liq tizimi hisoblanadi. TIN nomi nomuntazam triangulyastion tarmoq (Triangulated Ir-regular Network) tariqasida rasshifrovkalanadi. TIN ma’lumotlar modeli yuzalarni uch o’lchamli fazoda ifodalashning eng qulay va samarali usulidir va TINni qo’llashning yuqori samaradorligini ta’minlaydi. U ARC/INFO muhitiga to’la integrastiyalangan, yuzalar triangulyastion tarmoq barobarida, nuqtalarning nomuntazam tarmogi bo’yicha ma’lumotlarni, izoliniyalar katalari ko’rinishida berilgan ma’lumotlarni va boshqalarni boshlang ich sifatida qo’llab, nuqtalarning muntazam matristasi ko’rinishida ham tuzilishi mumkin. ARC / INFO NETWORK moduli NETWORK moduli tarmoqlar bo ’ yicha taqsimlangan resurslarni va bunday tarmoqlardagi jarayonlarni maksimal samarali baholash va boshqarish uchun tipologik jihatdan bir - biri bilan bog ` langan ob ’ yektlar ( truboprovodlar , kommunikastiyalar liniyalari , ochiq suv oqimlari va yo ’ llar ) tarmoqlari bilan ishlash uchun mo ’ ljallangan . Modul ko ’ cha , truboprovod tizimlari , telefon liniyalari va

elektr aloqasi liniyalari kabi real tarmoqlarni modellash uchun ; ob ’ yektni uning manzili bo ’ yicha qidirish ( jadval ma ’ lumotlarini geografik ob ’ yektlarga bog ` lash ) uchun kuchli analitik vosita bo ’ lib xizmat qiladi . Modul funksiyalarning ikkita asosiy toifasining : geografik tarmoqlarni fazoviy tahlil qilishning va ob ’ yektni uning pochta manzili bo ’ yicha qidirishning ( adresli geokodlash ) bajarilishini ta ’ minlaydi . NETWORK transport harakatining optimal marshrutlarini , ob ’ yektlarning o ’ rnashgan joylarini hisoblab chiqish , rayonlashtirishni hududlar va ob ’ yektlarinng yo ’ l tarmog i bo ’ yicha ochiqligini inobatga olib optimallashtirish imkoniyatlarini beradi . ARC / INFO ARCSCAN moduli ARCSCAN kartografik ma ’ lumotlarni skanerlardan kiritish uchun mo ’ ljallangan . rastrli tasvirlarni skanirlash , rastrli tasvirlarga dastlabki ishlov berish yo ’ li bilan vektorli ma ’ lumotlar bazasini yaratish vositalarini , rastrli - vektorli redaktorni , rastrli shakldan vektorliga o ’ tkazuvchi interaktiv konvertorni , rastrli rastrlarni periferiya qurilmalariga chiqarishni va formatli fayllarni o ’ z ichiga oladi . ARC / INFO ARCPRESS moduli Bu dasturiy rasterizator - vektorli , rastrli yoki vektorli - rastrli aralash grafikani rastrli chiqarish qurilmasi formatiga , berilgan imkoniy aniqlikdagi va o ’ lchamli rastrga o ’ zgartiradigan tizimdir . Bu mahsulot garchi ARC/INFO singari prinsp bo’yicha listenziyalansada, aslida ARC/INFOning kengayish moduli emas, balki mustaqil tizimdir. ARCPRESS rastrli va rastrli-vektorli kartalarni va tasvirlarni purkovliva elektrostatik plotterlar tipidagi rastrli chiqarish qurilmalarida tez, ko’p hollarda bir necha barobar tez va sifatliroq bosib chiqarishni ta’minlaydi. Vektorli (peroli) plotterlar bilan ARCPRESS ishlamaydi. ARC/INFO ARCSDE moduli ARCSDE - katta hajmdagi fazoviy ma ’ lumotlar bilan ko ’ p foydalanuvchilarli ishlashni ta ’ minlaydi . ARCSDE tarkibiga relyastion ma ’ lumotlar bazalarini boshqarish tizimlari ( MBBT ) uchun Spatial Database Engine ( SDE ) dasturi va shapefile , ARC / INFO LIBRARIAN fazoviy ma ’ lumotlarni boshqarish tizimchasida

va ARCSTORM modulida qo ’ llab - quvvatlanadigan qoplamalar va ma ’ lumotlar bilan ishlash uchun SDE for Coverages serveri kiradi . ARCSDE ARC / INFOda to ’ plangan ma ’ lumotlar massivlari bilan boshqa mijozlarning ma ’ lumotlar bazalariga kirish funksiyalari qo ’ shilgan SDE ochiq texnologiyasidan foydalanib , samaraliroq ishlash imkoniyatini beradi . ARCSDE orqali ARCVIEW GIS , MapObjects va AutoCAD larning barcha foydalanuvchilari ESRI mahsulotlari bilan ishlaydigan barcha tipdagi ma ’ lumotlarga murojaat qilishlari mumkin . SDE bir xil bo’lmagan tarmoqlarda TCP/IP protokoli orqali mijoz/server rejimida ishlay oladi. ARCVIEW GIS 3.1 dasturiy paketi ARCVIEW GIS - geofazoviy ma’lumotlarni aks ettirish, tahrirlash, fazoviy tahlil qilish, qidirish va boshqarish uchun mo’ljallangan tizimdir. Bu dasturiy vosita ARCINFO singari, ESRI firmasi tomonidan ishlab chiqilgan. 4.4-rasmda ARCVIEW GIS dasturining interfeysi ko’rsatilgan. ESRI dasturiy mahsulotlari foydalanuvchilarining ko’pchiligi o’zlarining geofizik ma’lumotlar bazalarini tuzish va boshqarish uchun ARC/INFOdan foydalanadilar, ma’lumotlarni keng vizuallashtirish va ularni tahlil qilish uchun esa ARCVIEWni qo’llaydilar. Bu ikki mahsulotning birgalikda ishlashini yanada soddalashtirish uchun ARCVIEW GIS 3.1 da yangi chiziqli simvollar qo’shilgan, ular ARC/INFO va ARCVIEW kartografik tasvirlarining yaxshiroq mos kelishi uchun mo’ljallangan. Bundan tashqari, ARC/INFOdagi ko’p qatlamli vamurakkab chiziqli simvollarni endi ARCVIEWga import qilish mumkin.

ARCVIEW GISning o’ziga tortadigan xususiyatlaridan biri – paketga aytib turuvchi dasturlarning (Ustalarning) kiritilganidair. Bu aytib turuvchilar ko’pgina yangi instrumentlardan foydalanishni osonlashtiradi va o’rganuvchilar qatorida, tajribali foydalanuvchilar uchun ham foydalidir. Kooordinata to’rlarini va karta ramkalarini yaratish (intervallarni, chiziq tiplarini, ramkalar tiplarini boshqarish) uchun mo’ljallangan instrumentlar qo’shildi. ARCVIEWning geoishlov va tahlil qilish vositalari geografik ma’lumotlar bilan kartografik ob’yektlar atrofida bufer zonalarini yaratish, kesib olish, bir-biriga qo’shish, kesishish, temalarni birlashtirish va ma’lumotlarni o’rnashgan joyi bo’yicha berish kabi murakkab fazoviy operatsiyalarni o’tkazish imkoniyatini beradi. Boshqa takomillashtiruvlarga ishlanadigan sanalar diapazonining kengaytirilishi (eramizgacha bo’lgan 5 mln. 800 ming yildan Yeramizning 5 mln. 800 ming yiligacha, bu ba’zan gaologik, arxeologik va h.k. ilovalar uchun talab qilinadi), kartalarni digitayzerda oqim rejimida raqamlash imkoniyati kiradi. ARCVIEW GISning muhim xususiyatlari:

• Qulay va tushunarli interfeys • Ma’lumotlar tiplari to’plamiga kirish • Dagrammalar, kartalar, jadvallar va grafikani birlashtirish • Kartalarni vizuallashtirishning baquvvat vositalari • Hisobotlar yaratishning kuchaytirilgan funksionalligi • Ma’lumotlarni “bir zumda” yangilash • Tahlil qilishning tanho imkoniyatlari • Adresli geokodlash • Tahrirlashning rivojlangan muhiti • Suratlar, kartografik ma’lumotlar, SAPR ma’lumotlari, jadvallar va SQL bazalarini integrastiyalash • Ma’lumotlar saqlanadigan joyga mijoz/server kirish imkoniyati • O’rnatilgan tez o’rgatish dasturi • Matn yaratish va yozuvlarni joylashtirishning foydalanishda sodda instrumentlari • To’liq sozlash imkoniyati • Avenue ishlab chiqishning o’rnatilgan o’z muhiti • O’rnatilgan interaktiv ma’lumotnoma tizimi AutoCAD Map 2000 Raqamli kartalar yaratish va AutoCAD bazaviy mahsulotining barcha funksional imkoniyatlarini o ’ z ichiga oladigan geoaxborot tahlilini amalga oshirish uchun yuqori aniqlikdagi dasturiy ta ’ minot . Kartografik asosni tayyorlash va geografik axborotga ishlov berish uchun barcha zaruriy vositalar va samarali funksiyalarni o ’ z ichiga oladi , 4.5- rasm . Har qanday grafik formatlar bilan ishlay oladi , geografik axborotga ishlov berishga oid barcha ma ’ lu dasturlarga ma ’ lumotlarni eksport qiladi . Geoaxborot loyihasi uchun qo ’ shimcha ma ’ lumotlarni tarmoq orqali bir zumda olishni ta ’ minlaydi .

AutoCAD Map 2000 ishlab chiquvchilarga 2 mingdan ortiq global koordinatalar tizimlarini (ulardan 100 dan ortig` i yangilari) havola qiladi. AutoCAD Map 2000 kartalarni qog oz tashuvchilardan tez va aniq ko’chirish uchun eng yaxshi instrumentlarni beradi. Kartalarni ko’chirish qog oz kartalarni raqamli shaklga o’tkazishni tezlashtiradi. Dasturiy ta’minot so’rovlarni shakllantirish, xususiyatlarni o’zgartirish, fazoviy tahlil va bosishga chiqarishning a’lo boshqaruvi uchun mo’ljallangan kuchli vositalarni o’z ichiga oladi. Internetning o’rnatilgan funksiyalari sharofati bilan AutoCAD Map 2000 mutlaqo yangi imkoniyatlarga ega bo’ldi. AutoCAD Map - kartografiya va geoaxborot tizimlari sohasidagi mutaxassislar uchun ma’lumotlarga Internet orqali cheklanmagan kirish imkoniyati bilan qo’shganda yuqori aniqlikka ega dasturiy ta’minotdir. Geoaxborot va kartografiya masalalarini yechishda AutoCAD Map AutoCAD bazaqiy mahsulotining kuchli imkoniyatlariga tayanadi. Autodesk MAP R 5 Autodesk MAP R 5 geografik yoki geologik kartalar , Yer tuzish kartalari graqik ma ’ lumotlar bazalarini yaratish , ko ’ rib chiqish , tahrirlash va boshqarish , atrof muhitni , kommunikastion sxemalarni va fondlarni va infratuzilmani boshqarish sxemalarini tahlil qilish , shuningdek ob ’ yektlar topologiyasini yaratish , tahrirlash va tahlil qilish uchun mo ’ ljallangan . Dasturning ish darchasi 4.6- rasmda keltirilgan . Autodesk MAP R 5 AutoCADning vektorli - rastrli grafikasi bazasida ishlaydi , lekin AutoCAD 2000 ga xos bo ’ lgan barcha funksional imkoniyatlar va ustunliklarga qo ’ shimcha ravishda , professional kartograflarga ularning spestifik ehtiyojlariga qaratilgan baquvvat va samarali vositalar beradi . Bu vositalar Autodesk MAP uchun xosdir va odatdagi AutoCADda ular yo’q. Autodesk MAP R5 vektorli grafikani kartografik materialning rastrli tasvirlari bilan kombinastiyasida yaratish, tahrirlash, va, fazoviy ma’lumotlar bazalarini boshqarishning kuchli tizimiga ega bo’lgan holda, geografik ob’yektlarni matnli

axborot bilan bir butun qilib bog`lash imkoniyatini beradi. Autodesk MAPdan foydalanib, shuningdek boshqa Windows-ilovalardan har qanday axborotni muayyan geografik ob’yektga ma’lumotnomaviy material sifatida kiritish yoki bog`lash ham mumkin. Autodesk MAP R5da foydalanuvchi kerakli koordinatalar tizimini tanlashi yoki o’zinikini yaratishi mumkin, keyinchalik bu koordinatalar tizimi Autodesk ning Autodesk MAP Guide va Autodesk World kabi boshqa GAT- dasturlarida ishlatilishi mumkin. Autodesk MAP R5ning imkoniyatlari: • Ish seansida kartalar ( fayllar ) ko ’ pligini jalb qilish va ish seansi konfigurastiyasini keyinchalik ishlatish uchun saqlab qo ’ yish , bundan keyin kartalar va yo ’ riqlar avtomatik tarzda yuklanadi ; • grafik redaktorga bir vaqtda bir nechta rasmlardan nafaqat rasmlardagi , balki matnli ma ’ lumotlar bazalaridagi axborotni ham uzatishni ta ’ minlovchi so ’ rovlar tuzish vositalarining , shu jumladan SQLning majudligi . Bu AutoCAD primitivlarining o ’ zaro joylashuv to ’ g risidagi axborot ( shu jumladan umumiy koordinatalar tizimi qo ’ llaniladigan bir nechta rasmlarda ) va boshqa grafik xususiyatlari barobarida , ob ’ yektlarning kengaytirilgan ma ’ lumotlari ko ’ rinishida yoki tashqi ma ’ lumotlar bazalarida saqlanadigan axborot ham bo ’ lishi mumkin ; • So ’ rovlar bibliotekasini yuritish , tuzilgan so ’ rovlarni kartalar ko ’ pligi bo ’ yicha bir vaqtda ishlash , katta massivlarda kerakli axborotni tez izlash ; • Ko ’ p foydalanuvchilarli tahrirlash . Bir nechta foydalanuvchilar bitta chizma ustida bir vaqtda ishlashlari ummkin , lekin alohida olingan ob ’ yektni ulardan faqat bittasigina tahrirlashi mumkin ; • Ma ’ lumotlarni yoki kartalarni foydalanuvchilar o ’ rtasida vakolatlarni cheklagan holda samarali va ishonchli bo ’ lish . Aksariyat hollarda karta versiyasini tekshirib chiqish talab etimaydi , ma ’ lumotlar ochilgunga qadar kutish uchun kam vaqt sarflanadi ; • Kartalar yaratish vositalari: “oqimli” uslubdagi matnli jadval shakllarini bir vaqtda to’ldirish bilan raqamlash instrumentlari. Turli koordinatalarli kartalarni yagona koordinatalar tizimiga (yoki 700 ta ishlatiladigan koordinatalardan biriga,

yoki foydalanuvchi tomonidan beriladigan tizimga) o’zgartirish; • Kartalarni tahrirlash vositalari: kartalarni chiziqlar va uzellarni tozalash, to’g rilash va o’zgartirishni avtomatik yoki qo’lda boshqarib, kartalarning turli regionlarini olib tashlab yoki yopishtirib, prestizion tamomlash; ortiqcha axborotni (qisqa kesimlar, yoylar va poliliniyalarni) bartaraf qilish; oxirlari bir-biriga yaqin joylashgan chiziqlarni ulash, xato birlashtirilgan primitivlarni bo’lish, uchastkalarni ajratish (berilgan primitivlarni chegaralovchi ko’pburchaklar tuzish), to’silib qoladigan uchastkalarning chegaralarini belgilash, kartografik proyektsiyalarni o’zgartirish, rasm fragmentlarini nochiziq buzilishlarni bartaraf qilish uchun “cho’zish” komandalari; • ESRI ARC/INFO Coverages, • Kartografik axborotni ESRI ARCVIEW SHP , MapInfo MIF / MID , Microstation DGN , Autodesk MapGuide SDF , AutoCAD DXF formatlarida import va eksport qilish , shuningdek axborotni Autodesk MAP Guide paketlarida birgalikda qo ’ llash yoki axborot almashuvi uchun fayllarning AutoCAD DWG asosiy formati ; AutoCAD MAP R 3/ R 2, AutoCAD R 14/ LT 97/2000 bilan to ’ liq moslik ; • dBase III, Oracle va ODBC-sig imdosh (xls, mdb) tipidagi ma’lumotlar bazalari bilan ishlash; • BMP, DIB, FLC/FLI, GIF, GP4, JPG, MIL, PCT, PCX, PNG, RLE, RST, TGA, TIF rastrli formatlari bilan ishlash; • GATning fazoviy tahlil qilish vositalari: tugunli, tarmoqli va poligonal topologiyalarni yaratish, tahrirlash, saqlash va tahlil qilish. Poligonal topologiyalarni tahlil qilishning asosiy funksiyalari : bufer zonalarini birlashtirish , kesishtirish , yaratish ; tarmoqlilarini : eng qisqa yo ’ lni qidirish , Yerishsa bo ’ ladiganlik oblasti ; • Tematik (geografik, sanoatga oid) taqsimlashni qo’llab-quvvatlash va “legendalar” yaratish.

Autodesk MapGuide R5 dasturiy mahsuloti Autodesk MapGuide dasturiy ta ’ minoti - foydalanuvchida mavjud vektorli modelga asoslangan batafsil kartalarni Intranet / Internet bo ’ yicha tarqatish uchun mo ’ ljallangan ilk tijorat mahsulotidir . Dasturning ish darchasi 4.7-rasmda keltirilgan. Autodesk MapGuide mahsulotlari to’plami kartografik ma’lumotlarni HTML- hujjat standartiga integrastiyalaydi, shu bilan ulardan foydalanish va tarqatish darajasini ko’taradi. Autodesk MapGuide batafsil tayyor kartalar eng kerak joylarda - dalada, ish joyida, mijozlar stollari ustida va h.k. larda ularni juda qisqa vaqt ichida joylashtirish ikoniyatini beradi. Autodesk MapGuide rentabelli tarmoq echimini taqdim etadi , bu biznesda quyidagicha tez va sezilarli foyda olishni ta ’ minlaydi : • Yaratilgan kartalar va ma’lumotlar bazalaridan qo’shimcha foyda olish; • Axborotni tarqatish va nomarkazlashtirilgan jarayonlarni boshqarish uchun

arzon, global infratuzilmadan foydalanish yo’li bilan raqobatbardoshlikni oshirish; • Serverda ochiladigan va lokal ish joyidan turib boshqariladigan ilovalar uchun yaratish va olib borish xarajatlarining kamayishi; • Vaqt borasida tig iz bo’lgan geoaxborot mahsulotlari va ma’lumotlarini sotish muddatlarining qisqarishi. AutoCAD Land Devekopment AutoCAD Land Development Desktop Yer tuzish ishlarini loyihalash uchun mo’ljallangan, AutoCAD platformasidagi dasturiy ta’minotdir. Dastur interfeysi 4.8-rasida ko’rsatilgan Shaharsozlik, bosh rejalar, geodeziya va kartografiya axborotning keng spektrini qamraydi. Bu sohada va yondosh sohalarda turli profil mutaxassislari, masalan, shaharsoz muhandislar, kartograflar, bosh rejalar bo’yicha muhandislar, geodezistlar, O’rmonlar muhofazasi va ekologik monitoring mutaxassislari, yo’llar muhandislari, transport, suv ta’minoti muhandislari, arxitektorlar GAT tahlilchilari va ko’pgina boshqalar ishlashadi. Shu mutaxassislardan har biriga o’zining dasturiy instrumentlar va vositalar to’plami zarur. Bunday instrumentlar Land Development Solutions II texnologik liniyasi tarkibiga kiradi, u AutoCAD Land Development Desktop dan hamda Autodesk Survey va Autodesk Civil Design “satellit” dasturlaridan tashkil topgan Yagona yadro - AutoCAD Land Development Desktop bilan birlashtirilgan dasturiy echimlar fuqarolik qurilishi mutaxassislari, bosh rejalar bo’yicha muhandislar, geodezist va kartograflar loyihalashning yagona muhitida ishlashlarini ummkin qiladi.

AutoCAD Land Development Desktop topografik tahlil, koordinatalar geometriyasi, joyni raqamli modellash, Yer ishlari rejalarini ishlab chiqish va Yer massalari hajmini hisoblashning baquvvat vositalarini, shuningdek boshqa yuqori samarali instrumentlar va funksiyalarni havola qiladi. Muhim imkoniyatlari: • geodezik axborotga ishlov berishda koordinatalar geometriyasi masalalarini yechish - nuqtali ma ’ lumotlar bazasiga axborot kiritish , uni tahrirlash va boshqarish ; • er yuzasi relefini raqamli modellash va shu asosda kartografik materiallar yaratish; • suv havzalari, parkovka zonalari, qurilish maydonchalari, ko’tarmalar va boshqalarni loyihalashda Yer ishlari rejalarini ishlab chiqish hamda tahlil qilish; • har qanday murakkablik darajasidagi geoaxborot tizimlarini, shu jumladan sanoat va fuqarolik ob’yektlari ekspluatastiyasi xizmatlarining axborot tizimlarini tuzish imkoniyati.

CREDO kompleksining dasturiy modullari CREDO kompleksi qidiruv , sanoat , fuqarolik va transport qurilishi ob ’ yektlarini , neft va gaz razvedkasi , ularni qazib olish va transportirovka qilishni loyihalash , shaharlar va sanoat korxonalarining yirik masshtabli raqamli planlarini yaratish va yuritish , Yer tuzish uchun ma ’ lumotlar tayyorlash ishlari materiallariga ishlov berish , boshqa ko ’ pgina muhandislik masalalarini yechish uchun mo ’ ljallangan . CREDO kompleksiga quyidagi modullar kiradi: • CREDO_DAT - muhandislik-geodezik ma’lumotlarga kameral ishlov berish; • CREDO_DAT_TOPOGRAPH - CREDODATning qisqartirilgan varianti; • CREDO_LIN - yo’llar, truboprovodlar, elektr uzatish liniyalari va boshqa chiziqli ob’yektlarni loyihalash uchun chiziqli qidiruvlarga ishlov berish; • CREDO_TER - muhandislik ahamiyatidagi joyning raqamli modelini yaratish; • CREDO_PRO - sanoat, fuqarolik va transport qurilishi ob’yektlarini rejaviy loyihalash; • CREDO_GEO - CREDOGEO dasturi mutaxassis-geologga loyihalash ob’yekti gelogik tuzilishining hajmli modelini yaratish va korrektirovkalash imkoniyatini beradigan noyob dasturiy instrument hisoblanadi; • CREDO_MIX - bosh rejalar va transport inshootlarini gorizontal va vertikal planirovkasini loyihalash masalalarini yechish; • CAD_CREDO - II-V toifalar avtoyo’llari yangi qurilishini va rekonstrukstiyasini kompleks loyihalash (shu jumladan CREDOLIN chiziqli qidiruvlariga ishlov berish tizimi); • TRANSFORM - rastrli kartografik materiallarga ishlov berish uchun mo’ljallangan dastur; • OTKOS - Yer polotnosi qiyaliklarining barqarorligini tekshirish; • OSADKA - zaif asos ustidagi ko ’tarmaning cho ’kishini hisoblash; • TRUBA - quvurlar va kichik ko’priklar gidravlik hisob-kitobi;

• GIDRO - suv ajratish qurilmalari: ariqlar, kyuvetlar, suvtushirgichlar, tezoqar suvlar va tushish devorlari gidravlik hisob-kitobi; • UVS - ustki oqovaning suv muhitiga ta’siri darajasini baholash; • ZNAK 4.0 - individual yo’l belgilarini loyihalash (WINDOWS 95, 98, NT); • CREDO_SR - geofizika ishlarining geodezik ta’minoti; • SETI - muhandislik kommunikastiyalarini loyihalash. MapInfo dasturiy mahsulotlari Hozirgi kunda MapInfo kompaniyasining asosiy dasturiy mahsulotlari quyidagilardan iborat : • MapInfo Professional - to’liq funksional geoaxborot tizimi, 4.9-rasm; • MapBasic - MapInfo Professional uchun dasturlash muhiti; • MapInfo SpatialWare - SQL Server/Informix MBda fazoviy axborotni boshqarish texnologiyasi; • MapInfo MapX - ilovalar ishlab chiquvchining bibliotekasi; • MapXtreme - Intranet yoki Internet uchun kartografik ilovalar ishlab chiqish uchun mo’ljallangan dasturiy ta’minot. MBBT uchun an’anaviy funksiyalarga qo’shimcha ravishda, MapInfo Professional GATi ma’lumotlar bazasida saqlanayotgan ma’lumotlarni ob’yektlarning qazoviy munosabatlarini inobatga olgan holda to’plash, saqlash, aks ettirish, tahrirlash va ishlov berish imkoniyatini beradi.

• Quyidagi SAPR va geoaxborot tizimlarining almashuv vektorli formatlari: AutoCAD (DXF, DWG), Intergraph/Micro Station Design, ESRI Shape fayli, ARC/INFO Export, shuningdek GIF, JPEG, TIFF, PCX, BMP, MrSID, PSD, ECW, BIL (SPOT suratlari) va GRID (GRA, GRD) formatlaridagi rastrli kartalar. MapInfo da GPS va boshqa elektron geodezik asboblar yordamida olingan ma’lumotlarni aks ettirish mumkin. • Excel, Access, xBASE, Lotus 1-2-3 fayllari va atributiv axborotdan tashqari nuqtali ob’yektlarning koordinatalari saqlanishi mumkin bo’lgan matnli fayllar. • Oracle va DB2 kabi mashhur MBBT bilan ishlashda MapInfo GATi “kartografik mijoz” rolida chiqishi mumkin, zero ular bilan ODBC protokoli orqali birga ishlashning samarali mexanizmini qo’llab-quvvatlaydi. Bundan tashqari, Oracle MBBTdagi ma’lumotlarga kirish ushbu ma’lumotlar bazasining ichki interfeysi (OCI) orqali ham mumkin. Bir ish seansida turli formatlar ma’lumotlaridan bir vaqtda foydalanish mumkin. SQLning o’rnatilgan so’rovlar tili, geografik kengaytirish sharofati bilan, ob’yektlarning uzoqligi, solinganligi, qoplanishlari, maydonlari va h.k.lar kabi

fazoviy munosabatlarini hisobga olgan holda tanlab olishlar tashkillashtirish imkoniyatini beradi. Ma ’ lumotlar bazasiga so ’ rovlarni keyinchalik ishlatish uchun shablonlar ko ’ rinishida saqlab qo ’ yish mumkin . MapInfo da ob ’ yektlarni koordinatalari , manzili yoki indekslar tizimi bo ’ yicha qidirish va kartaga tushirish imkoniyati mavjud . Ma’lumotlarni ifodalash usullari: Karta va ro’yxat. Karta darchasida kartografik ob’yektlarni tahrirlash va yaratish, masshtablash, proyektsiyalarni o’zgartirish instrumentlaridan va karta bilan ishlashning boshqa funksiyalaridan foydalanish mumkin. Kartografik ob’yektlar bilan bog langan atributiv axborot jadvallar ko’rinishida saqlanadi, ulardan ma’lumotlarni turli tipdagi grafiklar va diagrammalar ko’rinishida ifodalash mumkin. Legenda. Legenda darchasida ob’yektlarning kartadagi va tematik qatlamlardagi shartli belgilari aks ettiriladi. Hisobot Hisobot darchasida masshtablash, maketlash, shuningdek ko’p listli kartalarning shablonlarini saqlab qo’yish vositalari beriladi. MapInfo bilan ishlay turib, kartalarning fragmentlari, ro’yxatlar, grafik va ustxatlar bor hisobotlarni shakllantirish va bosib chiqarish mumkin. Bosishga chiqarishda MapInfo operastion tizimning standart drayverlarini qo’llaydi. Tematik kartalar. Fazoviy ma’lumotlarni tushunarli ifodalash va kartografik tahlil qilish uchun MapInfo GATida tematik kartografiyalash qo’llaniladi. MapInfo tematik kartalar tuzishning quyidagi uslublarini taklif qiladi: qiymatlar diapazoni, ustunsimon va aylanma diagrammalar, darajalangan simvollar, nuqtalar zichligi, alohida qiymatlar, uzluksiz yuza. Tematik qatlamlar hamda buferlash, rayonlashtirish, ob’yektlarni qo’shish va bo’lib chiqish, fazoviy va atributiv klaasifikastiyalash uslublarining birligi ierarxik strukturali sintetik ko’pkomponentli kartalar imkoniyatini beradi.

Boshqa ilovalar bilan integrastiyalanishi : MapInfo GATi geoaxboriy dasturiy ta ’ minot ishlab chiquvchilar uchun katta imkoniyatlar ochib beradi . Windows - ilovalar o ’ rtasida birga ishlashning zamonaviy uslublaridan foydalanish MapInfo kartasi darchasini Delphi , Visual Basic , C++, PowerBuilder va boshqa tillarda yozilgan dasturlarga integrastiyalash imkoniyatini beradi . MapInfo va MapBasic ishlab chiqish muhitini birga qo ’ llash har bir foydalanuvchiga muayyan amaliy masalalarni yechish uchun spestifik ilovalar yaratish imkoniyatini beradi . Boshqa GAT-dasturlar CAD Raster Transformer 2000 - kartografik rastr bilan ishlash uchun mo’ljallangan dastur. Raster ransformer - rastrlarni transformastiyalash - Windows muhitida ishlaydigan va skanirlab olingan rastrlardagi har qanday tabiatli buzilishlarni kompensastiyalash uchun mo’ljallangan avtonom paket. TOPOKAD 2000 - joyning raqamli modellari va topografik planlar bilan ishlash uchun mo’ljallangan dastur. TOPOKAD dasturi GAT mufassal texnologik diniyasining boshlangich zvenosi hisoblanadi. Rastrni koordinatalarga o’tqazgandan so’ng (masalan, Raster Transformer yordamida) TOPOKAD rastrli tagqo’yilama, yoki AutoCAD muhitida ishlaydigan vektorlash dasturlari bilan ishlash imkoniyatiga ega AutoCADda qo’llanilishi mumkin. TOPOKAD paketi ixtisoslashtirilgan topografik redaktor sifatida quyidagilarni o’z ichiga oladi: • shartli belgilarli kartani bevosita digitalizastiya jarayonida olish vositalari; • topografik planlarni grafik tahrirlashning kuchli ixtisoslashtirilgan vositalari; • geometrik parametrlarni (koordinatalar, masofalar, uzunliklar, maydonlar, burchaklarni) olish uchun mo’ljallangan funksiyalar; CAD RELIEF 2000 - joyning uch o’lchamli modelini yaratish uchun mo’ljallangan dastur. CAD RELIEF paketi AutoCAD dasturining ilovasi sifatida ishlaydi hamda mutaxassisga yuza relefining uch o’lchamli modelini uch o’lchamli qirralar va izoliniyalardagi karta ko’rinishida qurish imkoniyatini beradi.

Paketning noyob xususiyatlari shundan iboratki, u notekis yuzalar modellash imkoniyatini beradi. Paket joyning raqamli modellarini (JRM) ularning ikkinchi komponenti - relefning raqamli modellari (RRM) bilan to’ldirish, bu modellarni memoriy modellash uchun qo’llash hamda ular asosida vertikal planirovkalash masalalarini yechish imkoniyatini beradi. Bundan tashqari, u AutoCAD Map GATni nuqtalarning nomuntazam to’ri bo’yicha olingan yuzalarni tahlil qilish vositalari, maydonlarni (statistik yuzalarni) tuzish va TIN-tahririni o’tkazish hamda turli statistik axborotni izoliniyalardagi, masalan ekologiya masalalari uchun, tematik kartalar ko’rinishida vizuallashtirish vositalari bilan kengaytiradi. PLANIKAD 2000 - bosh rejalar ustida ishlash uchun noyob instrument. PLANIKAD dasturlar paketi bosh rejalarni loyihalash hamda sanoat ahamiyatidagi ob’yektlarni, shahar imoratlarini va boshqa ob’yektlarni vertikal planirovkalash uchun mo’ljallangan. RGS - dala o’lchovlari ma’lumotlariga ishlov berish uchun mo’ljallangan dastur. RGS dasturi chiziqli-burchakli va balandlik tarmoqlarini hisoblash va tenglash asalalarini yechish, s’yomka ishlari ma’lumotlariga ishlov berish, loyihani joyga ko’chirish bo’yicha hisob-kitoblar qilish, uchastkalar maydonlarini hisoblab chiqish, geodezik tarmoqning tayanch punktlari ma’lumotlar bazasini yaratish imkoniyatlarini beradi. Dasturda bajariladigan barcha ishlar gisob-kitob natijalarining grafik tasvirini chiqarish bilan olib boriladi, uni AutoCADga eksport qilish mumkin. GIS-Konstruktor - bu Yer kadastri masalalarini yechish uchun amaliy dasturlar to’plamidir. Paket grafik, raqamliva matnli hujjatlar bilan ishlash uchun mo’ljallangan. Easy Trace rangli va oq-qora rastrli tasvirlarni yarimavtomatik interaktiv vektorlash uchun mo’ljallangan, Windows da ishlaydigan dasturlar paketidir. MapEDIT va MapEDIT PRO - raqamli vektorli kartalarni kartalarni, planlarni, fotosuratlarni qogoz, plastik yoki boshqa qattiq tashuvchilardan skanirlash natijasida olinadigan rastrli tasvirlar bo’yicha yaratish va tahrirlash uchun

mo’ljallangan dasturlardir. MapEDIT PROda aero-va kosmik suratlarga fotogrammetrik ishlov berish imkoniyati qo’shilgan. GAZKAD - gaz xo’jaligini ekspluatastiya qilish va rivojlantirish masalalari kompleksini yechish uchun mo’ljallangan dastur. Kompleksning asosiy imkoniyatlari: • gaz tarmog iing (ju jumladan uning loyihalanayotgan uchastkalarining ham) mavjudligini va holatining tavsiflarini hisobga olish; • ulash uchun texnik shartlar tayyorlash va loyihalarni kelishuvdan o’tkazishda axboriy va algoritmik qo’llab-quvvatlash (gidravlik hisob- kitoblar); • iste’molchilarni ulaganda (uzib qo’yganda), reglamentli ta’mirlash va avariya-tiklash ishlarini o’tkazishda tarmoq holatii tahlil qilish va aks ettirish; • gazoprovodning korroziyadan himoyalanganlik holatini tahlil qilish (axborot ta’minoti va aks ettirish); CAD TELECOM - telefon tarmoqlari va telekommunikastiyalar bilan ishlash uchun mo’ljallangan axborot-kartografik tizim. CAD TELECOM elektr aloqasi korxonasi faoliyatini avtomatlashtirish integrastiyalangan tizimining moduli hisoblanadi. CAD TELECOM korxonaning telekommunikastiya tarmog ini texnik ekspluatastiya qilish va rivojlantirish texnologiyasini, chiziqli inshootlar va chiziqli ma’lumotlarni yuritish, hisobga olish texnologiyasini avomatlashtiradi.

Adabiyotlar: 1. O’.B.Muxtorov, A.N.Inamov, O’P.Islomov “Geoaxborot tizim va texnologiyalari”, Toshkent 2017. 2. E.Y.Safarov, I.M.Musayev, X.A.Abduraximov “Geoaxborot tizim va texnologiyalari”, Toshkent 2008. - 154 b. 3. Берлянт А.М. «Геоинформационное картографирование». - М: 1997. -64 с. 4. Берлянт А.М. «Картография». Толькование основных терминов - М.: ГИС-Ассотсация, 1998. С. 91-104 5. Зейлер М. Моделирование нашего мира (руководства ESRI по проектированию базы геоданных). -М.: МГУ, 2001,-255 с. 6. Картография с основами топографии: Учеб. пособие для студентов педагогических институтов по специалности “География”. Под. ред. Г- юб Грюнберга. - М.: Просвешение, 1991. -368 с. 7. Коновалова Н.В., Капралов Е.Г. Ведение в ГИС. Учебное пособие. Изд-е 2-е исправленное и дополненное. -М.: ООО “Библион”, 1997, 160 с. 8. Королев Ю.К. “Обшая геоинформатика” -М.: СП “Дата+”, 1998. 118 с. 9. Кошкарев А.В. “Геоинформатика”. Толькование основных терминов -М.: ГИС-Ассотсация, 1998. С.81-90. 10. Кошкарев А.В. “Геоинформатика”. Справочное пособие. М.: 1997. 213 с

O'xshashlar

O’quv animatsion lavha (rolik) larni tayyorlashning zamonaviy vositalari

Komponentlar to`plami sharhi

Gat da tahliliy masalalarni yechish

Mobil OT larni sozlash

Geoaxborot texnologiyalarining asoslari