Geoaxborot texnologiyalarining asoslari - Informatika va AT - Referatlar

Geoaxborot texnologiyalarining asoslari

Yuklangan vaqt:

13.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1650.5 KB

Ko'chirib olish

Geoaxborot texnologiyalarining asoslari Reja: 1. Geoaxborot texnologiyalariga kirish 2. Asosiy tushunchalar va terminlar 3. GAT evolyutsiyasi 4. GATni qo’llash sohalari 5. GATning bazaviy komponentlari 6. Geografik va atributiv ma’lumotlar 7. GATning apparat platformasi 8. GAT tipologiyasi

Geoaxborot texnologiyalariga kirish Geoaxborot texnologiyalari qariyib 50 yildan beri mavjud. Bunday yuqori texnologik yo’nalish uchun bu ko’pmi yoki kammi? Nega geoinformatika va geoaxborot texnologiyalari axborot texnologiyalari ichida eng gurkirab rivojlanayotgan yo’nalishlardan birini o’zida ifodalaydi? Va umuman, bu nima - fanmi, texnologiyami, uslubmi, kompyuter dasturimi? Geografik axborot tizimlari bilan mutlaqo tanish bo’lmagan kishi quyidagi savolni berishi mumkin: “nega endi men geoinformatika nimaligini bilishim kerak?”. Haqiqatan ham ko’pchiligimizning hayotimizda geografik atlaslarga yoki kartalarga murojaat qilish zaruriyati har kuni ham yuzaga kelavermaydi. Biroq agar tushunib yetilsa, geaxborot texnologiyalari kompyuterga joylangan shunchaki kartadan ko’ra birmuncha ko’proq narsani o’zida ifodalaydi. Shu bilan birga, “geografik axborot tizimi (geoaxborot tizimi, GAT)” tushunchasi odatdagi bosmadan chiqarilgan karta bilan uzviy bog` liq. Aslini olganda har qanday geografik karta yer yuzasining modelidir va undan foydalanuvchilarning tahlil qilish ob’yekti hisoblanadi. Mutaxassisga qandaydir hodisalar yoki ob’yektlarning kartada joylashuviga bir ongli nazar tashlash ularning vujudga kelishi va boshqa parametrlar bilan bog`liqligi qonuniyatlarini baholash uchun yetarlidair, 2-rasm. Eng oddiy misol - bu kartadagi bir punktdan boshqasigacha bo’lgan masofani aniqlashdir, 1.3-rasm Undan murakkabroq masala noto’gri shakldagi ob’yektlarning maydonlarini aniqlashdir. Eng murakkab masalalarda kartalarning turli tematik ma’lumotlari o’rtasidagi bog`liqlik, masalan, qor qoploni populyatsiyasining joy relefiga yoki tuproqlar tarkibining tub jinslar geologiyasiga bog` liqligi aniqlanadi. Misollar ro’yxatini kengaytirish mumkin. Odam ilmiy, ishlab chiqarish va boshqaruv faliyatida ularning xususiyatlari va tavsiflarining vaqtga qarab o’zgarishini ta’riflovchi turli ob’yektlarning fazoviy joylashuvi bilan bog`liq bo’lgan katta axborot massivlariga ishlov berish zaruratiga doim duch keladi. Pirovardida vizual tasvir olinadi, butun vizualizastiya jarayoni esa - karta yaratish jarayonidir.

Funksiyalari axborotni tahlil qilishni va kartalar va sxemalar ko’rinishida vizualizastiyalashni o’z ichiga oluvchi geoaxborot tizimlari ma’lumotlar bazalarini boshqarish tizimlarida qo’llanilgan axborotga ishlov berish hamda geografik ma’lumotlarni avtomatlashtirilgan loyihalash va mashina grafikasi tizimlarida (SAPR) vizualizastiyalash, avtomatlashtirilgan karta ishlab chiqarilishi, tarmoqlari tizimlari texnologiyalari tutashuvida vujudga keldi. Geografik axborotga ishlov berish uchun kompyuter quvvatidan foydalanish zarurati XX asrning 60-70 yillarida tan olindi. U vaqtlarda g oyani amalga oshirish ulkan dasturiy-apparat resurslarini talab qilardi va bunga faqat, masalan, Mudofaa vazirligishaxsidagi davlat idorasi kabi yirik byurtmachilarninggina imkoniyatlari etarli edi (bu haqda 3 bobda to’xtalamiz). Vaziyat 90-yillar o’rtasidan boshlab tubdan o’zgardi, zero bu vaqtda bozorda kuchli, nisbatan PKlar paydo bo’ladi, dasturiy ta’minot arzonlashadi va tushunarliroq bo’la boshlaydi, foydalanuvchilar ko’proq tayyorlangan bo’ladi. Bu omillar geoaxborot texnologiyalarini shiddat bilan tarqatish uchun tayanch nuqtasi bo’lib xizmat ko’rsatdi. GAT uchun masalalarning ko’pini sodda ravishda, kompyuterli tahlil yoki modellashsiz ham yechish mumkin, lekin matnni bosma mashinkada ham bosib

chiqarish mumkin, biz esa hozirda kompyuterdan foydalanishni ma’qul ko’ramiz. Bu juda qulay, tez, samarali. Odatda inson GAT ga o’zi sezmagan holda yaqinlashadi. Xammasi Pho-toshop, CorelDraw, Illustrator kabi keng tarqalgan grafik redaktorlrdan foydalanishdan boshlanadi. Ishlash jarayonida sxemamizga yoki tematik qatlamimizga boshqa manbalardan qo’shimcha ma’lumotlarni joylash kerakligi ayon bo’ladi (tasvirni kontur kartaga tushirish kabi). Bunday operatsiyalar uchun yagona koordinata fazosi talab qilinadi. Bu muayyan koordinatalar tizimlarini va kartografik proyektsiyalarni qo’llash yo’lidagi birinchi qadamdir (batafsilroq 3 bobda). Keyingi bosqichda atributiv axborot bo’yicha so’rovlarni tuzish va qilish zarurati yuzaga keladi. Eng oddiy so’rovlarni, masalan, 50 km 2 dan ortiq maydonli barcha polinomlarni topishni grafik redaktorlarda qilish mumkin. Biroq ko’pincha beton bloklardan qurilgan barcha ko’p qavatli ofis binolarini belgilash, yoki kerakli ko’chani kartada topish kabi murakkabroq so’rovlarga ehtiyoj mavjud bo’ladi. Shu kabi masalalarni shakllantirishni boshlashingiz zahoti, siz GATning potenstial foydalanuvchisi bo’lib qolasiz. Bir tomondan hayot faoliyatining turli sohalarida fazoviy axborotga ishlov berish va uni tahlil qilish uchun GAT ni qo’llash fanlararo tushunchalar va uslublarning vujudga kelishiga sabab bo’ladi. Boshqa tomondan geoinformatikaning rivojlanishi o’rganish ob’yektlariga ichki talablarni (o’z talablarini) tashkillashtirishga olib keladi, bu muayyan fan sohalarida (qurilishda, geologiyada, biologiyada va h.k.) qo’llaniladigan uslublarning ma’lum cheklanishlariga olib keladi. Bunday vaziyat turli (ba’zan juda turli) faoliyat bilan shug ullanuvchi, lekin ishga yoki tadqiqotlarga geoaxboriy yondoshuv bilan birlashgan odamlarning jonli muloqot atmosferasini yaratadi. Asosiy tushunchalar va terminlar Geoaxborot texnologiyalari - zamonaviy axborot texnologiyalarining gurkirab rivojlanayotgan yo’nalishidir. Shu sababdan ushbu bilimlar sohasida umumiy qabul qilingan terminologiyaning majudligi haqida gapirishning hozircha iloji yo’q. Bu

faoliyat sohasi hali qanchalik yosh ekanligini tushunish uchun GATning turli muallflar tomonidan taklif qilingan ko’p sonli ta’riflarini kelttirish etarlidir. GAT - bu “ma’lumotlarni boshqarish, ularni kartografik aks ettirish va tahlil qilish uchun yaratiladigan ichidan pozitsionirlangan avtomatlashtirilgan fazoviy axborot tizimidir” (Berry J.). Ta’kidlashim kerakki, ushbu ta’rif unchalik to’liq emas, zero axborot tizimining elamenti tariqasida odamni hisobga olmaydi. Har qanday axborot tizimida odam muhim o’rin egallaydi - bu ham kuzatuvchi, hamekspert, ham tahlilchidir. Juda ko’p hollarda geoinformatika sohasidagi tadqiqotchilar GATda odamning roliga urg u berish uchun “odam-mashina kompleksi” so’z birikmasini qo’llaydilar. GAT - bu “fazoviy-koordinastiyalangan ma’lumotlarni to’plash, ishlash, aks ettirish va tarqatishni, atrof-muhitni va jamiyatni hududiy tashkil etishni inventarizastiyalash, tahlil qilish, modellash, prognozlash va boshqarish biln bog liq ilmiy va amaliy geografik masalalarni yechishda hudud to’g risidagi ma’lumotlar va bilimlardan samarali foydalanish uchun ularni integrastiyalashni ta’minlovchi apparat-dasturiy odam-mashina kompleksidir” (Koshkarev A.V.). GAT - bu “ma’lumotlarni ulardan keyinchalik geografik tadqiqotlarda foydalanish uchun va uni amaliy qo’llash uchun qulay bo’lgan axborotni ishlab chiqarish maqsadida to’plovchi, uzatuvchi va ishlov beruvchi, odamlar, shuningdek texnik va tashkiliy vositalardan tashkil topgan tizim” (Konecny M ). GAT - bu “geografik (fazoviy bog lanishi aniqlangan) ma’lumotlarni saqlash, manipulyastiya qilish va aks ettirish bo’yicha apparat-dasturiy vositalar va inson faoliyati kompleksi” (Abler R.). GAT - bu “ma’lumotlarni ma’lum foydalanuvchilarning o’ziga xos ehtiyojlarini aniq belgilangan kostepstiyalar va texnologiyalar doirasida qondirish maqsadida fazoviy axborotga hisobiy, grafik va kartografik aylantirish uchunEHMda amalga oshirilgan modellar to’plami bilan bog langan dinamik tashkillashtirilgan ma’lumotlar to’plami (dinamik ma’lumotlar bazasi yoki ma’lumotlar banki)” (Degani A.).

GAT - bu: “ma’lumotlar bazasini kengytirish uchun, ma’lumotlar bilan manipulyastiya qilish, ularni kartalar yoki jadvallar ko’rinishida vizualizastiyalash uchun pirovardida xo’jalik faoliyatining u yoki bu variantiga oid qarorlar qabul qilish uchun mo’ljallangan, ma’lumotlar bazasini, apparaturani, ixtisolashtirilgan matematik ta’minotnio’z ichiga oluvchi tizim” (Lillesand T.). GAT - bu: “tabiat va jamiyatning o’zaro ta’sirining hududiy aspekti to’g risidagi bilimlar tizimining avtomatik vositalar (EHM), shuningdek qidirish, kiritish, modellash va boshqa funksiyalarini modellashtiruvchi dasturiy ta’minot yordamida amalga oshirilgan saqlanish joyi” (Trofimov A.M., Panasyuk M.V.). Ushbu o`quv qollanma muallifiga amerikalik olim D.P. Luschning sodda va bir vaqtda to’liq ta’rifi ko’proq yoqadi: GAT bu mutaxassis-tahlilchilar boshqaruvi ostida bo’lgan integrastiyalangan kompyuter tizimidir, u fazoviy o’zaro bog lanishi aniqlangan ma’lumotlarni to’plash, saqlash, manipulyastiya qilish, tahlil qilish, modellash va aks ettirish ishlarini amalga oshiradi (5-rasmga qaralsin). Ko’rinib turibdiki, Gat ta’riflari ko’p, lekin ularning har biri ham to’g`ri. Ular faqat ko’rilayotgan masalani qamrash kengligi bilan farqlanadi. Bundan tashqari,

o`quv qo`llanmada quyidagi terminlar tez-tez uchraydi, ularning bir qismi www.glossary.ru saytidan olingan: Karta - (Map, Chart, nem. Karte, fr. Carte, grek. Chartes dan - varaq, o’rog`liq qog oz) - tekis, yer yuzasining, boshqa jismining yoki kosmk fazoning tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy hodisalarning joylashuvini, xususiyatlarini va bog` lanishlarini ko’rsatuvchi tekis, matematik aniqlangan, kichiklashtirilgan, generalizatsiyalangan shartli-belgili tasviri. Karta yuqori axboriylikka, originalga nisbatan fazoviy-vaqt jihatdan o’xshashlikka, metriklikka, juda obzorlilik va ko’rgazmalikka ega bo’lgan obrazli-belgili model sifatida ko’riladi, bu uni yer to’ g`risidagi fanlarda va ijtimoiy-iqtisodiy fanlarda bilishning o’ta muhim vositasiga aylantiradi. Kartani o’qish - kartani kartografik shakllarni tanishga, uning mazmunini talqin qilish va tushunishga asoslangan o’zlashtirish. Kartani o’qish smaradorligi kartaning o’qiy bilish darajasiga, ya’ni ayrim belgilarni kartografik obrazlarni va umuman butun tasvirni o’zlashtirishning yengilligi va tezligiga bog` liq. O’z navbatida o’qiy bilish darajasi shartli belgilarning yaqqolligi, karta bezatilishining sifati, kartaning umumiy yuklanish darajasi, tasvir detallarining farqlanishi bilan belgilanadi. Raqamli karta - (Numerical map, Digital map, nem. Numerische karte) - sirtning kartalar uchun qabul qilingan proyektsiyada, razgrafkada, koordinatalar va balandliklar tizimida kartografik generalizatsiya qonunlarini inobatga olib shakllantirilgan raqamli modeli. Aslini olganda, “raqamli karta” termini aynan raqamli modelni, raqamli kartografik ma’lumotlarni anglatadi. Raqamli karta kartografiyalash, karta aniqligi, generalizatsiyalash, shartli belgilar tizimi normativlari va qoidalariga to’la rioya qilgan holda yaratiladi. Raqamli karta odatdagi qog ozli, kompyuterli, elektron kartalarni tayyorlash uchun asos bo’lib xizmat qiladi, u kartografik ma’lumotlar bazasi tarkibiga kiradi, GAT axborot ta’minotining eng muhim elementlaridan biri hisoblanadi va shu bilan birga GAT amal qilishining natijasi bo’lishi mumkin.

Kompyuterli karta - avtomatlashtirilgan kartografiyalash vositalari yordamida grafik chiqarish qurilmasida ( grafopostroitellar , printerlar , digitayzerlar va boshqalarda qog ozda , plastikda , fotoplyonkada va boshqa materiallarda ) yoki geoaxborot tizimi yordamida olingan kartadir . Ba ’ zida ixtisoslashtirilmagan uskunalarda tayyorlangan kartalarni , masalan , alfavit - raqamli bosish qurilmalarida tayyorlangan EHM - katalar yoki ATSPU - kartalar deya atalmishlarni ham kompyuterli kartalar sarasiga kiritadilar . GAT - texnologiyalar - geografik axborot tizimlarini yaratishning texnologik asosi, ularning funksional imkoniyatlarini realizastiya qilish imkonini beradi. Geoaxboriy tahlil - ob’yektlar va hodisalarning joylashuvi, strukturasi, o’zaro bog`lanishini fazoviy tahlil va geomodellash uslublaridan foydalanib tahlil qilish. GATlarning funksional imkoniyatlari - geografik axborot tizimlari va tegishli dasturiy vositalar funksiyalarining to’plami: • ma’lumotlarni mashina muhitiga raqamli ma’lumotlarning mavjud to’plamlaridan import qilish yo’li bilan yoki manbalarni raqamlash yordamida kiritish; • ma’lumotlarni o’zgartirish, shu jumladan ma’lumotlarni bir formatdan boshqasiga kovertastiyalash, kartografik proyektsiyalarni transformastiyalash, koordinatalar tizimlarini o’zgartirish; • ma’lumotlarni ichki va tashqi ma’lumotlar bazalarida saqlash, manipulyastiya qilish va boshqarish; • kartometrik operatsiyalar; • foydalanuvchilarning personal sozlash vomitalari. Geoinformatika - fan, texnologiya va ishlab chiqarish faoliyati: • geografik axborot tizimlarini ilmiy asoslash, loyihalash, yaratish, ekspluatastiya qilish va ulardan foydalanish bo’yicha; • geoaxborot texnologiyalarini ishlab chiqish bo’yicha; • GATlarning amaliy yoki geoilmiy maqsadlar uchun amaliy aspektlari yoki ilovalari bo’yicha.

Geomatika - bu axborot texnologiyalari, multimedia va telekommunikastiya vositalarining ma’lumotlarga ishlov berish, geotizimlarni tahlil qilish, avtomatlashtirilgan kartografiyalash uchun qo’llanishlari majmui; bu termin shuningdek geoinformatika yoki geoaxboriy kartografiyalashning sinonimi tariqasida ham qo’llaniladi. Raqamli qoplama ( qatlam , tema ) - qandaydir hudud doirasida va qatlamlar to ’ plami uchun umumiy bo ’ lgan koordinatalar tizimida ob ’ yektlarning bitta klassiga tegishli bir tipdagi ( bir vazndagi ) fazoviy ob ’ yektlar oilasi . Ob’yektlarning tipi bo’yicha nuqtali, chizqli va poligonal raqamli qoplamalar farqlanadi. Fazoviy ob’yekt (grafik primitiv) - voqelik ob’yektining uning joy ko’rsatkichini va xususiyatlari to’plamini, tavsiflarini, atributlari va ushbu ob’yektning o’zini o’z ichiga oluvchi raqamli ifodasi (joyning raqamli modeli). Fazoviy ob’yektlarning to’rtta asosiy tipi ajratiladi: (1) nuqtali, (2) chiziqli, (3) maydonli, konturli va (4) yuzalar. GAT evolyutsiyasi GAT tarixi o’tgan yuz yillikning elliginchi yillari oxiridan boshlanadi. Ellik yil mobaynida bir nechta bosqichlar bosib o’tildi, ular mustaqil amal qiluvchi sohani - geoaxborot texnologiyalari sohasini yaratish imkoniyatini berdi. Geoaxborot kartografiyasida asosiy yutuqlar AQSh, Kanada va Yevropada qo’lga kiritildi. Rossiya va MDH davlatlari geoaxborot texnologiyalarini yaratish va rivojlatirishning dunyoviy jarayonida 1980 - yillarga qadar ishtirok etmadi. Geoaxborot tizimlarining rivojlanish tarixida to’rtta davr ajratiladi: Novatorlik davri (1950- yillar oxiri - 1970-yillar boshi) • axborot tizimlarining, chegaradosh ilmlar va texnologiyalarning prinspial imkoniyatlarini tadqiq qilinishi, empirik tajriba olinishi, birinchi yirik loyihalar va nazariy ishlar. Davlat ta’siri davri (1970- yillar boshi - 1980-yillar boshi)

• davlat tomonidan moliyalanadigan yirik geoaxborot loyihalarining rivojlantirilishi, geoinformatika sohasida davlat institutlarining shakllantirilishi, ayrim tadqiqotchilar va katta bo’lmagan guruhlar rolining va ta’sirining pasayishi. Tijoratlashtirish davri (1980- yillar boshi - hozirgi vaqt) • turli-tuman dasturiy vositalarning keng bozori, stol usti instrumental GAT larining rivoj topishi, ularning qo’llanish sohasining atributiv ma’lumotlar bazalari bilan integrastiyalash hisobiga kengaytirilishi, tarmoq ilovalarining yaratilishi, ko’p sonli noprofessional foydalanuvchilarning paydo bo’lishi, alohida kompyuterlarda ma’lumotlarning individual to’plamlari bilan ishlaydigan va korporativ va taqsimlangan geoma’lumotlar bazalari bilan ishlaydigan tizimlarning tashkil qilinishi. Iste’mol davri (1980- yillar boshi - hozirgi vaqt) geoaxborot texnologiyalari va xizmatlarining tijoratchi ishlab chiqaruvchilari o’rtasida kuchaygan raqobat kurashi GATlar foydalanuvchilariga afzalliklar beradi, dasturiy vositalarning hammabopligi va “ochiqligi” foydalanuvchilarga dasturlarni o’zlari sozlash, moslashtirish, qo’llash va hatto modifikastiyalash imkoniyatini beradi, foydalanuvchilar “klublari”, telekonferenstiyalar, foydalanuvchilarning hududan tarqoq, lekin yagona tematika bilan bilan bog`langan guruhlarining paydo bo’lishi, geografik ma’lumotlarga bo’lgan ehtiyojning o’sishi, geoaxborot infrastrukturasining sayyora miqyosida shakllana boshlashi. GAT rivojida muhim rol o’ynagan tashkilotlar, loyihalar va tadqiqotchilar ikki ogiz so’z aytsak. 60 - yillar oxirida AQSh Aholini ro’yxatga olish byurosi GBF-DIME (Geographic Base File, Dual Independent Map Encoding) formatini ishlab chiqdi. Bu formatda ilk bor topologiya deb atalmish ob’yektlar o’rtasidagi fazoviy munosabatlarni aniqlash sxemasi realizastiya qilindi, u kartada chiziqli ob’yektlar o’zaro qanday bog`langanini, qaysi maydonli ob’yektlar bir-biri bilan chegaradoshligini, qaysi ob’yektlar esa o’zaro qo’shni elementlardan tashkil topganini ta’riflab berardi. Ilk bor asosiy nuqtalar raqamlab chiqildi, ilk bor chiziqlarning har tomonidagi maydonlarga identifikatorlar berildi. Keyinroq GBF-

DIME formati TIGER ga transformastiyalandi. Matematik Djeyms Korbett (James Corbett), dasturchilar Donald Kuk (Donald Cooke) va Maksfild (Maxfield) ushbu jarayonning muhim shaxslari bo’lishdi. GBF-DIME formatidagi kartalar 70-yillar mobaynida Qo’shma Shtatlarning barcha shaharlari uchun shakllantirildi. Bu texnologiyani ko’p GAT lar hozirgi kungacha qo’llab kelmoqdalar. GAT ga oid ko’p g oyalar Garvard Kompyuter grafikasi va fazoviy tahlil laboratoriyasi quchog ida tugildi. Ushbu laboratoriyadan GAT industriyasining bir nechta muhim arboblari chiqdi: bu - Govard Fisher (Howard Fisher) - laboratoriya asoschisi va mashhur Map Analysis Package - MAP, PMAP, aMAP rastrli dastur vositalari oilasini yaratib, kartografik algebraga asos solgan dasturchi Dana Tomlin (Dana Tomlin) lar edi. Garvard laboratoriyasining eng mashhur va o’zini yaxshi ko’rsatgan dasturiy mahsulotlari quyidagilardir: • SYMAP (ko’p maqsadli kartografiyalash tizimi); • CALFORM (kartografik tasvirni plotterga chiqarish dasturi); • SYMVU (perspektiv (uch o’lchamli) tasvirlarni ko ’rib chiqish); • ODYSSEY (mashhur ARC/INFOning o’tmishdoshi). Geografiya va fazoviy o’zaro munosabatlar sohasidagi nazariy ishlanmalar GAT-texnologiyalar rivojiga, shuningdek AQSh, Kanada, Franstiya, Angliya, Shvestiyada geografiyadagi miqdoriy uslublar rivojiga katta ta’sir ko’rsatdi ( U. Garrison (William Garrison), T. Xagerstrand (Torsten Hagerstrand), G. Makkarti (Harold McCarty), Ya. Makxarg (Ian McHarg) larning asarlari). GAT tarixiga ushbu qisqa nazar tashlash yakunida 1969 yilda asos topgan, hozirgi kungacha ham GAT ishlab chiquvchilari hisoblanmish eng eski kompaniyalarni e’tirof etamiz - bu ESRI va Intergraph dir. Bu ikki kompaniya AQSh va jahonda eng mashhur geoaxborot tizimlari ishlab chiqaruvchilaridir - hozirda ularning ikkalasi AQSh da ishlatilayotgan GATlarning teng yarmini ishlab chiqarmoqda. O’tgan asrning 90-yillaridan boshlab, bu firmalar Rossiya GAT bozorini faol o’zlashtirmoqda.

GATni qo ’ llash sohalari Hozirgi kunda geoaxborot texnologiyalari hayotning deyarli hamma sohalariga kirib keldi . Ulardan asosiylarini e’tirof etamiz: • Ekologiya va tabatdan foydalanish • Yer kadastri va yer tuzish • Dengiz, aviastiya va avtomobil navigastiyasi • Shahar xo’jaligini boshqarish • Hududiy rejalashtirish • Marketing • Demografiya va mehnat resurslarini tadqiq qilish • Yo’l harakatini boshqarish • Favqulodda vaziyatlarda operativ boshqarish va rejalashtirish • Jamiyatshunoslik va siyosatshunoslik Bundan tashqari GAT quyidagilar kabi xilma - xil masalalarni yechish uchun qo ’ llaniladi : • kompleks va tarmoq kadastrini ta’minlash; • tabiiy resurslarni izlash va ulardan samarali foydalanish; • hudud va tarmoq rejalashtirishi; • aholining turmush sharoitlarini nazorat qilish, sog`liqni saqlash, ijtimoiy xizmat ko’rsatish, ish bilan ta’minlanish; • huquqni himoya qilish va kuch ishlatuvchi strukturalar faoliyatini ta’minlash; • fan va ta’lim; • kartografiyalash. 6-rasmda GATning boshqa fanlar bilan bog`lanishi berilgan.

GAT va geoaxborot texnologiyalari sohasida ishlaydigan mutaxassislar quyidagilar bilan shug ullanadilar: • dastlabki ma’lumotlarni to’plash; • ma’lumotlar bazalarini loyihalash; • GATni loyihalash; • geoaxborot loyihalarini rejalashtirish, boshqarish va administrastiyalash; • GATni ishlab chiqish va quvvatlash; • GAT-mahsulot va geoma’lumotlar marketingi hamda ularni tarqatish; • professional geoaxborot ta’limi va GAT-texnologiyalarni o’qish. GATning bazaviy komponentlari Har qanday GAT quyidagilarni o’z ichiga oladi: • apparat platformasi (hardware), • dasturiy ta’minot (software), • ma’lumotlar (data), • odam-tahlilchi. Apparat platformasi o’z navbatida quyidagi qismlardan iborat: • kompyuterlar (ish stanstiyalari, noutbuklar, cho’ntak PKlari),

• ma’lumotlarni saqlash vositalari (vinchesterlar, kompakt-disklar, disketalar, flesh-xotira), • axborotni kiritish qurilmalari (digitayzerlar, skanerlar, raqamli kameralar va fotoapparatlar, klaviaturalar, kompyuter sichqonlari), • axborotni chiqarish qurilmalari (printerlar, plotterlar, proektorlar, displeylar). Tahlil qilish uchun foydalaniladigan ma’lumotlar har qanday GATning yuragi hisoblanadi. Kiritish qurilmalari mavjud geografik axborotni berilgan GATda qo’llaniladigan formatga konvertastiya qilish imkoniyatini beradi. Geografik axborot qog oz kartalarni, aerofotos’yomka va masofadan zondlash materiallarini, adreslarni, ob’yektlarning GPS global pozitsionirlash tizimlari (Global Position System), kosmik yo’ldoshlarni yoki boshqa formatlarda saqlanayotgan raqamli geografik axborotni o’z ichiga oladi. Apparat platformalarining GATda qo’llanilishi mumkin bo’lgan bir nechta misollarini keltiramiz. GAT-platformaning uyda yoki katta bo’lmagan ofisda o’rnatilishi mumkin bo’lgan eng sodda konfigurastiyasi kompyuter va lazerli yoki purkovchi printerni (oq-qora) o’z ichiga oladi. Agar GAT yuqori sifatli professional raqamli kartalarni yaratish uchun mo’ljallangan bo’lsa, u holda apparat platformasi quyidagi komponentlar bilan ifodalanishi mumkin: yuqotri unumdor kompyuter, baquvvat server, zamonaviy digitayzer, rangli lazerli tezkor printerlar va plotterlar. GATning dasturiy ta’minoti to’g risida so’zlansa, shuni ta’kidlash lozimki, dasturiy paketlarning ko’pchiligi geoaxborotni qavatli kartografiyalash, markirlash, kodlash, ob’yektni berilgan mintaqada topish, turli kattaliklarni aniqlash kabi o’xshash tavsiflar to’plamiga ega, lekin narxlari va funksionallikda juda farq qiladilar. Dasturiy ta’minotni (DT) tanlash foydalanuvchi tomonidan echiladigan muayyan masalalarga bog`liq. Misol tariqasida DT ishlab chiqaruvchi firmalar nomlaridan iborat ro’yxatni keltiramiz, 1-jadval.

1-jadval GAT dasturlari va ishlab chiqaruvchi firmalar Ishlab chiqaruvchi firma Dasturlar MapInfo MapInfo Pro ESRI ArcView, Arc/INFO Autodesk GmbH AutoCAD MAP, AutoCAD Land De velopment, Autodesk MapGuide R5, AutoCAD Map 2000 Caliper Maptitude Integraph GeoMedia Tactician Tactician Geograph GeoGraf GIS 2.0 KREDO- Dialog CREDO Belgilangan GATda uskunalar va DTga sarflangan xarajatlar ma ’ lumotlarni olish va ishlashga sarflangan xarajatlarning ancha kam qismini tashkil qiladi . Odatda geografik va atributiv ma ’ lumotlarni etkazib beruvchilar ma ’ lumotlarning formati , ular olingan sana , ularning manbalari , sifati va tahlilchanligi to ’ g risida axborot taqdim etadilar . Geografik va atributiv ma’lumotlar Ta ’ kidlab o ’ tilganidek , GAT ikki tipdagi axborotga birga ishlov berishni nazarda tutadi : 1. geografik (fazoviy, kartografik) axborot; 2. atritbutiv (nofazoviy, semantik, tematik, ta’rifiy, jadvalli) axborot. Geografik axborot GATda ob’yektlarning fazoviy o’rnashgan joyini (koordinatalari, grafik rasmiylashtirish elementlari) ta’riflash bilan ifodalanadi. Ma’lumotlar raqamli shaklda magni tasmalarida, magnit, optik va

“qattiq” disklarda bo’ladi hamda suratni ma’lumotlarning u yoki bu modelida vizuallashtirish uchun xizmat qiladi. GATda Atributiv axborot - bu fazoviy bog lanishi aniqlangan ob’yektlarning sifat yoki miqdor parametrlarini ta’riflaydigan ma’lumotlardir. Misol uchun , uy - joy imorati displeyda poligon ko ’ rinishida ( grafik qismi ) ifodalanishi mumkin , atributiv ma ’ lumotlar bazasida esa uning maydoni , pochta manzili , qavatlari soni , devorlarining materiali , fundamentining tipi , qurilgan yili va h . k . lar joy olgan bo ’ ladi , 1.6- rasm . Geoaxborot tizimida ham geografik, ham atributiv axborotni boshqarish kichik tizimi ishtirok etadi. Ob’yektlarning o’zaro joylashuvini tekshirishni, ularning taqsimlanish qonuniyatlarini belgilashni, yondosh ob’yektlarni topishni, masofani va maydonni o’lchashni va h.k. larni o’z ichiga oluvchi fazoviy tahlil qilish geografik axborotga tayangan holda o’tkaziladi. Semantik (nofazoviy) ishlov berish funksiyalari atributiv axborotni tahlil qilish va boshqarish uchun mo’ljallangan, 7- rasm.

Deyarli har bir GATda axborotni kiritish va tahrirlash, ma’lumotlarni vizual aks ettirish – tasvirlarni masshtablash (kattalashtirish yoki kichiklashtirish), aylantirib o’tkazish, varaqlash yoki slayd-shou tariqasida ko’rib chiqish va h.k. imkoniyatini beruvchi vositalar va instrumentlar bor bo’ladi. Bunday sharoitlarda Windows , Linux , Solaris kabi operastion tizimlar tomonidan taqdim etiladigan do ’ stona , grafik foydalanuvchilar interfeysi - dialog derazachalari , kontekstli menyu , boshqa boshqarish elementlari ( knopkalar , pereklyuchatellar , polzunkalar va h . k .) oxirgi o ’ rinni egallamaydi . To ’ liq funksional GATda , har qanday axborot tizimida bo ’ lgani kabi , axborot chiqarishning barkamol vositalari mavjud . Hisobotlar generatori , tematik kartalarni , turli sxemalar , grafiklar , legendalar , jadvallar va diagrammalarni yaratish va tahrirlash instrumentlarini bunday vositalar sarasiga kiritish mumkin Zamonaviy GATlar texnologiyaviyligi va axboriyligi jihatdan an ’ anaviy qog oz kartalarga bo ’ sh kelmaydigan , ko ’ p hollarda esa ulardan yaxshiroq bo ’ lgan yuqori sifatli kartalar yaratish imkoniyatini beradi . Ko ’ pchilik GATlarda ilovalar ishlab chiqishning o ’ rnatilgan vositalari bor , ular standart dasturiy ta ’ minotni foydalanuvchining muayyan masalalarini yechish maqsadida moslashtirish uchun qo ’ llaniladi . Bu maqsadlar uchun nafaqat maxsus, balki umumommaviy dasturlash tillari ham qo’llaniladi (S, S#, S++, Delphi, Visual Basic va boshqalar). GATning apparat platformasi “Geoaxborot tizimi bilan ishlash uchun qanday dasturlar va uskunalar zarur?” qabilidagi jumla o’rganishni boshlagan foydalanuvchi uchun qonuniy savoldir. Haqiqatan ham, GATlar rivojlanishining dastlabki bosqichida geoaxborot loyihalarini olib borish uchun uchun juda kuchli va qimmat apparatura talab etilar edi. Bunday vaziyat taxminan XX asrning 90- yillari oxirigacha davom etdi. Personal kompyuterlar rivojidagi taraqqiyot ishlar holatini tubdan o’zgartirdi. Hozirda deyarli har bir PKda GAT foydalanuvchisining ish joyini tashkil qilish

mumkin. Hozirgi kunda GATlar markazlashtirilgan serverlardan alohida va tarmoq bilan bog`langan personla kompyuterlargacha turli tipdagi kompyuter platformalarida ishlamoqda. Uzoq vaqt davomida GATlar ikkita apparat platformalariga - personal kompyuterlar (PK) va ish stanstiyalariga (Workstation) asoslandi. Ularni batafsilroq ko’rib chiqamiz. Personal kompyuterlar bazasida tuzilgan GATlar, odatda, axborotnig kichik massivlariga ishlav berishga mo’ljallangan va nisbatan qimmat bo’ lmagan individual stol usti kartografik tizimlarini o’zida ifodalardi. PK-platformada Intel korporastiyassi ishlab chiqargan 8086 oilasiga mansub mikroprostessorlar yoki AMD, Cyrix prostessorlari qo’llanilar edi. Ichida bu mikroprostessorlar CISC arxitekturasiga (instrukstiyalarinng kengaytirilgan to’plamiga) asoslangan edi. Kompyuterlar bir masalalali operastion tizimlar (MS-DOS, MS Windows) boshqaruvi ostida ishlardi, katta bo’lmagan operativ xotira hajmiga (32 Mb gacha) ega edi. Professional geoaxborot tizimlari ish stanstiyalari asosida tuzildi. Ish stanstiyalarida RISC arxitekturasi bazasidagi yuqori unumdorlikka ega mikroprostessorlar (instrukstiyalarning qisqartirilgan to’plami bilan) o’rnatilardi, ular katta hajmdagi operativ xotiraga (512 Mb gacha), katta diagonalli (21 dyuymgacha) yuqrori aniqlikdagi monitorlarga ega bo’lgan Ish stanstiyasi ko’p masalalai operastion tizimlari (UNIX, Solaris, VMS, O/S2 va boshqalar) boshqaruvi ostida ishlagan. Personal kompyuterlar ishlab chiqarishda yuz bergan texnologik irgish vaziyatni tubdan o’zgartirdi. Tizim shinasi takt chastotasining, CPU (prostessorlar) ichki chastotasining, operativ xotira mikrosxemalari tezligining ortishi va apparat bazasidagi boshqa o’zgarishlar shunga olib keldiki, zamonaviy PKlar o’zining unumdorligi bo’yicha o’rtacha ofis ish stanstiyalaridan kam bo’lmay qoldi, narxi bo’yicha esa ulardan ko’p marotaba arzon edi. Bugungi kundagi kompyuterlarning texnik tavsiflarini sanab o’tishning mazmuni yo’qdir, zero yuz berayotgan o’zgarishlar nihoyatda revolyustion va jo’shqindir.

Apparat bazasida sifat o’zgarishlaridan tashqari GAT uchun keng tarqalgan Microsoft Windows va Linux operastion tizimlari asosidagi dasturiy ta’minotga o’tish sodir bo’ldi. Masalan, Windows NT dan boshlab, eng eski GAT ishlab chiqaruvchisi - ESRI firmasining DTi - tavsiflari bo ’yicha butunlay Unix opreastion tizimili ish stanstiyalarida ishlash uchun mo’ljallangan. Bu geoaxboot tizimlarini ekspluatastiya qilishni ancha soddalashtirdi. GAT uchun apparat bazasining ajralmas qismini axborotni kiritish-chiqarish periferiya qurilmalari tashkil qiladi. Geoaxborot loyihalarini yaratish boshida ma’lumotlarni kiritish digitayzerlar yordamida amalga oshirilardi, 1.8-rasm. Digitayzer bilan ishlash odatdagi chizmachilik taxtasida emas, balki maxsus planshetda chiziqlar o’tkazadigan yoki nuqtalar qo’yadigan muhandis- chizmachining ishini eslatadi, uning yordamida grafik ma’lumotlar kompyuterga kiritiladi. Hozirda bu kabi operatsiyalar skanirlangan tasvir (aytilishicha rastrli tag qo’yilma) bo’yicha bajariladi. Rastrli tasvirni olish uchun maxsus qurilmalardan - planshetli (stol usti) va keng formatli skanerlardan foydalaniladi. Ko’pincha dastlabki axborotni ancha katta o’lchamli planshetlarga yoki kartalarga tushirishga to’g ri keladi. Bunday operatsiya keng formatli skanerlar bilan amalga oshiriladi, 1.8-rasm. Rastrli tag qo’yilma bo’yicha ishlash texnologiyasi rastrli va vektorli qatlamlarni kombinastiyalash imkoniyatini beradi, raqamlash aniqligi va tezligini ancha oshiradi. Bu texnologiyaning yana bir nechta ustunliklari bor, masalan, bir vaqtda bir nechta foydalanuvchilarga ishlash imkoniyati, rastrli tasvirlarni dastlabki o’zgartirish va h.k. Bularning hammasi pirovard natijada rastrlarni vektorlash uchun maxsus DT to’plamining rivojlanishiga olib keldi. Professional GATlarning ko’pchiligi o’rnatilgan vetorizatorlarga ega, ular rastrli tasvirlarni raqamlash jarayonini avtomatlashtiradi. Ko’p ma’lumotlar GAT-ilovalar tomonidan to’g ridan-to’gri o’zlashtiriladigan formatlarga keltirib bo’lingan.

Tasvirni bosmaga chiqarish shuningdek katta formatdagi mahsulotni olish bilan ham bog`liq. Buning uchun GAT uchun periferiya uskunalaridan yana bir komponentdan – keng formatli plotterdan foydalaniladi, 9-rasm. Hozirgi kunda bosishning purkovli texnologiyasi eng keng tarqalgan, zero bunda narx-sifat nisbati optimaldir. Biz mavjud plotterlarning texnik tavsiflarini sanab chiqmaymiz. Plotterlar bo’yicha to’laroq axborotni Internetda topish mumkin. GATning yana bir komponentini tilga olish lozim, u kartalarning yoki dala kuzatuvlarining dastlabki axborotini olish va ishlash tezligini ancha oshiradi. Bu zamonaviy taxeometrlar va geodezik asboblar, shuningdek yo’ldoshli pozitsionirlash navigastiyasi tizimlaridan (GPS) foydalanib bajarilgan dala o’lchovlari natijalarini avtomatik ro’yxatga olish uchun mo’ljallangan apparaturadir, 10-rasm.

So’nggi yillarda cho’ntak personal kompyuterlari (Pocket PC) GATning yana bir almashtirib bo’lmaydigan komponenti bo’lib qoldi, ular fazoviy axborotni tez va ishonchli qabul qilish, ishlash, tahlil qilish va uzatish imkoniyatini beradi. Cho’ntak PKlarining ustunliklari shubhasiz: gabaritlari va og`irligining kichikligi, ko’pfunksionallik, foydalanishning soddaligi, nisbatan arzonligi, 11-rasm. Ta’kidlash lozimki, mikroelektronikada so’nggi yillardagi yutuqlar professional keng formatli kartografik skanerlar, plotterlar va ba’zi bir boshqa periferiya uskunalarining narxida o’z aksini topmadi. Avvallaridek bu GAT apparat ta’minotining eng qimmat turadigan elementlaridan biridir.

GAT tipologiyasi Geoaxborot tizimlarini turli alomatlar va tavsiflar bo’yicha klassifikatsiyalash mumkin, lekin bunda shunday faktni inobatga olish kerakki, ixtisoslashtirilgan DT asosiy ishlab chiqaruvchilari o’rtasidagi keskin raqobat kurashi GATlarning versiyadan versiyaga takomillashib borishiga olib keladi. Shundan kelib chiqib, tizimlarni baholash mezonlari o’ta shartlidir va qaysidir vaqt intervali ichida haqqoniydir. GATlarni muayyan apparat bazasida realizatsiya qilinishiga qarab klassifikatsiyalashni ustida biz yuqorida to’xtalib o’tdik. Bugungi kunda eng ahamiyatli klassifikatsiyalash - bu funksional imkoniyatlarga qarab klassifikatsiyalashdir. Unga muvofiq GATlar quyidagilarga bo’linadi: • professional GATlar, ular katta axborot massivlariga yuqori unumli kompyuterlarda va hisoblash tarmoqlarida ishlov berish maqsadlariga qaratilgan hamda jiddiy ilmiy tadqiqotlar, butun tarmoqlarga va hududlarga (davlatlar, megapolislar, shaharlarga) rahbarlik uchun mo’ljallangan. Ularning ichida eng ajaralib turadiganlari ESRI, INTERGRAPH, AutoDesk, SIMENS NIXDORF, GDS va boshqa firmalarining dasturiy mahsulotlaridir, 12-rasm;

Vyuverlar ( viewer ), elektron atlaslar , ya ’ ni axborot - ma ’ lumotnomaviy foydalanish uchun mo ’ jallangan oddiy qimmat bo ’ lmagan tizimlar . Ushbu klassning dasturiy mahsulotlari axborotni tahrirlash imkoniyatiga ega emas va asosan pofessional yoki stol usti GATlarida tayyorlangan axborotni qidirish va vizual aks ettirish uchun mo ’ ljallangan . Bu kabi dasturiy mahsulotlarning vakillari ArcExplorer ( ESRI ), M - City ( Moskva shahri kartasiga ega axboriy - ma ’ lumotnomaviy tizim ), Vladivostok ( shaharning manzillar plani ) lar bo ’ ladi . 13- rasmda Vladivostok ( shaharning manzillar plani ) dasturining darchasi ko ’ rsatilgan Dastur masshtablash va masofalarni o ’ lchash , ob ’ yektlarni ( ko ’ chalar imoratlar , tumanlarni ) qidirish , ob ’ yektlar to ’ g risidagi tavifiy axborot olish ishlarini o ’ tkazish imkoniyatini beradi . Bundan tashqari GATlarni geografik axborotni ifodalash tiplari bo’yicha klassifikatsiyalash mumkin. Ma’lumotlarni ifodalashning turli modellari qo’llaniladigan ikkta GAT tiplari ajratiladi: • ma’lumotlarni ifodalashning rastrli modeli (muntazam-yacheykali ifodalash va kvadrotomik ifodalash) asosidagi GAT Bunday GATlarda geografik ob’yektni raqamli ifodalash ob’yekt klassining qiymati berilgan rastr yacheykalari (piksellar) majmui ko’rinishi shaklida shakllantiriladi, 14-rasm;

• ma’lumotlarni ifodalashning vektorli modeliga asoslangan GAT (vektorli-topologik ifodalash va va vektorli-notopologik ifodalash). Bu holda nuqtali, chiziqli va poligonal fazoviy ob’yektlarni raqamli ifodalash koordinata sonlari to’plami ko’rinishida amalga oshiriladi, 15-rasm. Ta’kidlash lozimki, zamonvaviy geoaxborot tizimlari odatda ma’lumotlarni ifodalashning ham vektorli, ham rastrli modellari bilan ishlaydi. Faqat vektorli yoki rastrli grafikaga ishlov berish uchun mukammalroq instrumentlar haqida aytib o’tish

arziydi. Ko’pgina hollarda rastrli ma’lumotlar vektorliga konvertastiya qilinadi, 16-rasm. Rastrli va vektorli modellarning ustunliklarini ko’rib chiqamiz. Rastrli model: 1. Kartografik proyektsiyalar soddava aniq , ya ’ ni noto ’ g ` ri shakldagi har qanday ob ’ yekt rastrning bitta yacheykasi aniqligida tavsiflanadi . 2. Masofadan zondlash suratlarini ( yo ’ ldosh vositasidagi tasvirlar yoki skanirlab olingan aerofotosuratlar ) bitta kartinaga bevosita birlashtirish . 3. Kompleks fazoviy tadqiqotlarning katta turli-tumanligini ta’minlaydi. 4. Rastrli GATlar uchun dasturiy ta’minotni o’zlashtirish osonroq va ular vektorliGATlar uchun DTdan ancha arzonroq. Vektorli model: 1. Geografik landshaftlarni yaxshi vizal ifodalash. 2. Joy topologiyasi, shu jumladan talakoomunikastiyalar, elektr uzatish liniyalari, gaz va neft quvurlari, kanalizastiya tizimi batafsil tavsiflanishi mumkin. 3. Uslublari real ob’yektlarni batafsil modellaydigan juda yaxshi grafika. 4. Ko’rib chiqish zonasi masshtablanganda grafik ob’yektlar rasterizastiyasining (donadorlikning) yo’qligi.

Rastrli GATlar uchun quyidagi fundamental terminlar qabul qilingan: Imkoniy aniqlik - u uchun qandaydir ma’lumotlar keltirilishi mumkin bo’lgan, geografik fazoning eng kichik koordinataviy o’qlaridan biri bo’yicha minimal o’lchamlik. Ma’lumotlarning rastrli modelida ko’pchilik tizimlar uchun elementar ob’yekt kvadrat yoki to’g ri to’rtburchak bo’ladi. Bunday birliklar setka, yacheyka yoki piksel deb nomlanadi. Yacheykalar to’plami reshyotka, rastr, matristani tashkil qiladi. Maydonli zona - bir xil xususiyatli qo’shni o’rnashish joylari to’plami. Klass (yoki rayon) termini ko’pincha bir xil parametrlarga ega bo’lgan barcha o’ziga xos zonalarga nisbatan qo’llaniladi. Zonaning asosiy komponentlari uning qiymati va o’rnashgan joyi hisoblanadi. Qiymat - bu ob’yektning har bir nuqtasi yoki pikseli uchun temada (qatlamda) saqlanayotgan axborot birligidir. Bir zona (yoki rayon) yacheykalari bir xil qiymatga ega bo’ladi. O’rnashgan joy - bu kartografik fazoning qandaydir tavsiflar yoki xususiyatlar belgilanishi mumkin bo’lgan eng kichik birligidir (piksel, yacheyka). Kartografik planning bunday birligi kooordinatalarning tartibga solingan jufti - satr va ustun raqamlari bilan bir ma’noda identifikastiyalanadi. Vektorli GATlarda fazoviy (geografik) ma’lumotlar ob’yektlarning quyidagi tiplarini o’z ichiga oladi: O’lchamsiz ob’yektlar • Nuqta - o ’ rnashgan joyni ko ’ rsatadi , nuqtali ob ’ yektlar majmui nuqtali qatlamni tashkil qiladi . • Uzel - topologik o ’ tishni yoki u ham o ’ rnashgan joyni belgilovchi yakuniy nuqtani o ’ zida ifodalaydi . Bir o’lchamli ob’yektlar • Chiziq - tayanch nuqtalariga ega bo’lmagan bir o’lchamli ob’yekt. • Chiziqli segment - ikki nuqtani birlashtiruvchi to’g ri chiziq (kesim). • Satr - bu to’g ri chiziqli segmentlar ketma-ketligidir. • Yoy - uzellarda boshi va oxiriga ega bo’lgan segmentlar ketma-ketligi.

• Boglanish - ikki uzel o’rtasida bilashishni amalga oshiradi. • Yo’naltirilgan boglanish - ma’lum bir yo’nalishda vujudga keladigan boglanish. • Zanjir - bu kesishmaydigan chiziqli segmentlarning yoki o’zining oxirlarida uzellari bor yoylarning ketma-ketligini o’zida ifodalaydi. • Halqa - kesishmaydigan zanjirlar, satrlar, bog lanishlar yoki tutashgan yoylar ketma-ketligini o’zida ifodalaydi. Ikki o’lchamli ob’yektlar • Oblast - o ’ z chegarasiga ega yoki ega bo ’ lmagan cheklangan uzluksiz ob ’ yekt sifatida ta ’ riflanadi . • Ichki oblast - bu o’z chegarasiga ega bo’lmagan oblastdir. • Poligon (sinonimlari ko’pburchak, poligonal ob’yekt, kontur, konturli ob’yekt, oblast) - ikki o’lchamli (maydonli) ob’yekt, unda ichki oblast vektorli- topologik ifodalanishlarda yoylarning tutashgan ketma-ketligi bilan tashkil topgan. Poligonlar majmui poligonal qatlamni tashkil qiladi. • Piksel - bu tasvirning engkichik, bo’linmas elementidir. Uch o’lchamli ob’yektlar Hajmli figura - uchta o’lchamga (uzunlik, kenglik va balandlikka) ega bo’lgan geomtrik jism (kub, parallelepiped, sfera).

Har bir individual ob’yektga identifikator (ID) deb ataladigan yagona ko’satkich qo’yiladi. Odatda, identifikator – bu qatlamning fazoviy ob’yektiga beriladigan formal raqamdir. ID avtomatik tarzda berilishi yoki foydalanuvchi tomonidan tayinlanishi mumkin va fazoviy ma’lumotlarning pozitsion va nopozitsion qismining bog`lanishi uchun xizmat qiladi. Real dunyoda nuqtalar aholi punktlarini, katta bo’lmagan suv havzalari va tog` cho’qqilarini, binolar yoki joylashuvi yagona nuqta bilan tavsiflanadigan bir nechta ob’yektlarni ifodalaydi. Chiziqlar va yoylar ularni chiziqlar sifatida ko’rish mumkin bo’lgan real mavjud ob’yektlardir. Bu yo’l, daryo, elektr uzatish liniyasi yoki Yerosti kommunikastiyalari, masalan, vodoprovod yoki kanalizastiya tizimi bo’lishi mumkin. Poligonlar bilan odatda hududlar (viloyatlar, tumanlar, shtatlar), tuproqlarning turlari, saylov okruglari, Yer uchastkalari yoki binolarning konturlari belgilanadi. Hajmli figuralar ob’yektlarning qaysidir miqdoriy o’lchamlarini (suv havzasining hajmi, qazib olinadigan gazning hajmi, yig`ilgan hosil) belgilashda ishga solinadi yoki uch o’lchamli kartalardagi (3d-kartalardagi) ob’yektlarni (binolarni) o’zida ifodalaydi.

20-rasmda vektorli axborotning topologik ifodalanishi ko’rsatilgan. Topologiyani shakllantirish nuqtali, chiziqli va poligonal ob’yektlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni aniqlash va kodlashni o’z ichiga oladi. 21-rasmda Vladivostok shahri Vtoraya Rechka tumanining kartografik tasviri keltirilgan. Ushbu uch o’lchamli tasvirni shakllantirishda chiziqlar, poligonlar va solingan imoratlarni belgilagan hajmli figuralar ishlatilgan.

Quyidagi rasmda poligonal chiziqlarning o’xshash parametrlarga ega oblastlarini ko’satish uchun qo’llanilishi (izoliniyalar) keltiriladi. Juda ko’p hollarda GATda ma’lumotlarning simvolli klassi ham qo’llaniladi. Simvollar asosan shaharlar imoratlar, tabiiy ob’yektlarni (tog` cho’qqilari, suv manbalari, qo’riqxonalar, hayvonlarning yashash doylarini) belgilash uchun qo’llaniladi. 23-rasmda ob’yektlarni belgilash uchun simfollardan foydalanilgan joy kartasi keltiriladi.

Mavjud GATlarni yuqorida keltirilgan klassifikatsiyalardan tashqari, tizimda qo’llaniladigan ma’lumotlarning topologik modeli bo’yicha bo’lish mumkin: • topologik qo’llashsiz; • ob’yektli topologik qo’llash bilan; • chiziqli-uzelli topologik qo’llash bilan. GATlarning ichki tuzilishi va ishlash prinsplariga qarab, ochiq (kengaytiriladigan) va yopiq tizimlar ajratiladi. Ochiq tizimlar foydalanuvchiga dasturiy muhitni uning amaliy masalalarini yechish uchun o’z ilovalarini yaratish yo’li bilan moslashtirish imkoniyatini beradi. Buning uchun S++, C#, Java, Delphi va boshqalar kabi keng tarqalgan dasturlash tillari qo’llaniladi. Bunday tizimlar ma’lumotlarning umumqabul qilingan almashuv formatlari ( DEM, DLG, GeoTIFF, VP va boshqalar) va ilovalar birga ishlashining muayyan operastion muhitlarda qabul qilingan protokollari (masalan, ActiveX, OLE, DDE, Windows uchun COM) bilan ishlay oladi. Yopiq tizimlar bunday fazilatlarga ega emas. Ular boshidan spestifik amaliy masalalarni yechish uchun mo’ljallangan va masalaning hatto bitta sharti o’zgarganda kuchsiz bo’lib qoladilar. Bundan tashqari, ko’pincha ilovalar o’rtasida axborot almashuvi bilan bog liq muammolar yuzaga keladi. Buni ma’lumotlarni

raqamli ifodalashning ichki formatlarining etarli darajada hujjatlashtirilmagani bilan izohlash mumkin. GATlarning keng qo’llanilishi geoaxborot tizimlari tiplarining ko’p bo’lishiga olib keladi, ular funksionalligi, hududiy qamrovi, tematikasi bilan farqlanadilar. Fazoviy qamrovining kattaligi va masshtabi bilan farq qiladigan quyidagi bir nechta GAT turlari ajratiladi, 3-jadval. 3-jadval GAT turlari GAT turi Hudud qamrovi, km 2 Masshtabi Global 10 5 - 10 8 1:1000000 – 1:100000000 Milliy 10 4 – 10 7 1:1000000 – 1:10000000 Hududiy 10 3 – 10 5 1:100000 – 1:2500000 Munistial 10 3 1:1000 – 1:50000 Lokal (parklar, qo’riqxonalar) 10 2 - 10 3 1:1000 – 1:100000

Adabiyotlar : 1. O ’. B . Muxtorov , A . N . Inamov , O ’ P . Islomov “ Geoaxborot tizim va texnologiyalari ”, Toshkent 2017. 2. E . Y . Safarov , I . M . Musayev , X . A . Abduraximov “ Geoaxborot tizim va texnologiyalari ”, Toshkent 2008. - 154 b . 3. Берлянт А.М. «Геоинформационное картографирование». - М: 1997. -64 с. 4. Берлянт А.М. «Картография». Толькование основных терминов - М.: ГИС-Ассотсация, 1998. С. 91-104 5. Зейлер М. Моделирование нашего мира (руководства ESRI по проектированию базы геоданных). -М.: МГУ, 2001,-255 с. 6. Картография с основами топографии: Учеб. пособие для студентов педагогических институтов по специалности “География”. Под. ред. Г- юб Грюнберга. - М.: Просвешение, 1991. -368 с. 7. Коновалова Н.В., Капралов Е.Г. Ведение в ГИС. Учебное пособие. Изд-е 2-е исправленное и дополненное. -М.: ООО “Библион”, 1997, 160 с. 8. Королев Ю.К. “Обшая геоинформатика” -М.: СП “Дата+”, 1998. 118 с. 9. Кошкарев А.В. “Геоинформатика”. Толькование основных терминов -М.: ГИС-Ассотсация, 1998. С.81-90. 10. Кошкарев А.В. “Геоинформатика”. Справочное пособие. М.: 1997. 213 с

O'xshashlar

Geoaxborot tizimi texnologiyalarining xususiyatlari va turlari

Turizmda veb va geoaxborot tizimi texnologiyalarining imkoniyatlari

Axborot texnologiyalarining programma texnik va uslubiy vositalari Geoaxborot texnologiyasi Multimediya texnologiyasi

Informasion texnologiyalarining zamonaviy turlari

Geoaxborot tizimi va internet texnologiyalari multimedia