Geoaxborot tizimi texnologiyalarining xususiyatlari va turlari - Informatika va AT - Referatlar

Geoaxborot tizimi texnologiyalarining xususiyatlari va turlari

Yuklangan vaqt:

14.03.2020

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1188.5 KB

Ko'chirib olish

Geoaxborot tizimi texnologiyalarining xususiyatlari va turlari Reja: 1. Turizmda geoaxborot tizimning tuzilishi 2. Geoaxborot tizimning vazifalari 3. Geoaxborot tizimi funksiyalarining odatiy to‘plami 4. Geoaxborot tizimining asosiy afzalliklari 5. Geoaxborot tizimi operatsiyalari 6. Geoaxborot tizimining imkoniyatlari 7. Turizmda geoaxborot tizimlardan foydalanish

Turizmda geoaxborot tizimning tuzilishi Hozirgi vaqtda plan va kartalarni yaratish ikki usulda olib boriladi: Erda geodezik ishlarni olib borish bo‘yicha va joyning masofadan turib olingan rasmini deshifrovka qilish (o‘qish) natijasida. Bunday rasmlar Erning turli sun’iy yo‘ldoshlaridan, ya’ni kosmik kemalar, samolyotlar va vertolyotlardan olingan yarim tonalli (rangliga o‘xshash) yoki oq-qora kosmik va aerofotosuratli tasvirlaridan iborat. Er resurslarini kompleks kartaga olish ishlarining texnologik jarayoni 2- rasmda keltirilgan. 2-rasm. Er resurslari kartasini yaratishning blok-chizmasi Ushbu chizmada bir nechta yirik tizimlar ajratilgan, masalan: – Fotogrammetrik tizim . Oq-qora va rangli fotosuratlarni EHM xotirasiga kiritish, ularni raqamli ko‘rinishga aylantirish va ma’lum darajada ularga ishlov berish, so‘ngra ortofotoplanlarni (joy uchastkasi tasvirining ortogonal proeksiyasida tuzilgan plan) yoki shtrixli kadastr planlarini hosil qilish; - Ortofotoplan va kartalarni raqamlash tizimi – bu tizim yordamida plan va kartalar raqamli ko‘rinishga (vektorli holatga) o‘tkaziladi; - Kartografik ma’lumotlarga ishlov berish, ularni saqlash va tasvirlash tizimi – joy yoki xududning rastrlangan tasviri orqali ularning raqamli modelini tuzish, vektorli ko‘rinishga aylantirish, mavzuli qatlamlarni tuzish, ma’lumotlar va

elektron kartalar maxsus bazasiini yaratish, tayyor mahsulotni saqlash, rangli er kadastri va boshqa turdagi mavzuli kartalarni tuzish. Geoaxborot tizimning vazifalari Tan olish kerak transportni onlayn rejimda boshqarish – doim aniq va ishonchli ma’lumotlarni, transport vositasining real vaaqtdagi joylashgan joyi va yo’nalishlarini ko’rsatib aniqlab beradi. «ArsGIS» geografik axborot tizimi – geografik axborotlarga kirish va ulardan foydalanish uchun qulay axborot dasturi. «ArsGIS» fazoviy ma’lumotlarni tasvirlash, o’rganish, ma’lumotlarni aniklash va taxlil qilishda juda katta imkoniyatga ega dastur. «ArsGIS» dasturi ishlash prinsipi quyidagicha va ular ushbu vazifalarni bajarish uchun muljallangan: - xaritaviy ma’lumotalr majmuasi, xaritalarni yaratish va taxrirlash; - xaritalarni turkmlashtirish, vizuallashtirish va loyixalash; - turkumli va mavzuli xaritalar yaratish; - geografik va semantik ma’lumotlarni fazoviy va statistik taxlil kilish; - geokodlash; - ma’lumotlar bazasidagi ma’lumotlarni qayta ishlash; - xarita hisoboti va xulosalarini printer/plotterga yoki grafik fayllarga o’tkazish, chop etish va hakozo. «ArsGIS» dasturidan fazoviy ma’lumotlar bilan ishlashda va ularni tahlil qilishda keng foydalanish mumkin. Dasturining asosiy hususiyati - jadval kurinishida oddiylik bilan ishga tushishi, dBASE tipidagi fayllar va server ma’lumotlar bazasidan ma’lumotlarni tasvirlashda, qayta ishlashda ularni yaxshi tushunish va taxlil etishdir. Geoaxborot tizimi funksiyalarining odatiy to‘plami Hozirgi vaqtga rivojlangan davlatlarda bir necha GAT lar mavjud, qaysiki iqtisodiyot, siyosat, ekologiya, boshqarma va tabiat resurslarini muhofazalash, kadastr, ilm fan, o’qitish va boshqa sohalarda keng qo’llanilib kelinmoqda.

Bularning hammasi kartografik axborotlarni o’zida mujassam qiladi, ekologik monitoring, statistika, gidrometeorologik kuzatuv, ekspedision materiallar yig’ish kabi ishlarni o’z ichiga oladi. Bugungi kunda bir necha turli rivojlangan geoaxborot ma’lumotlari bilan ishlaydigan maxsus dasturlar mavjud. Quyida ulardan ayrimlari keltirib o’tilgan: ArcInfo – ArcView; Map-Info; GisPark; GeoDraw – GeoGraph. Har bir dastur o’zining kamchiliklar va ustunliklariga ega. Ushbu ilmiy ishida SAS.Planeta dasturidan foydalanmoqchiman. Bu dasturni tanlanishiga sabab bugungi kunda keng tarqalgan tizimlardan hisoblanadi. Yana bir qulay tomoni turli portallarning xaritalaridan foydalanish imkoniyatining borligi va SAS.Planeta dasturida navigatsiya vositalarining mavjudligi. Geoaxborot tizimining asosiy afzalliklari Zamonaviy GIS tizimini tadqiqot uchun tanlashda foydalanuvchi tomonidan quyidagilarga e’tibor qaratiladi: GISlar yordamida qanday masalalar hal etilishi kerakligiga, oqibatda qanday natija olinishi kutilayotganligiga, ishlanayotgan ma’lumot hajmining kattaligiga, hal etilayotgan masalalarning dolzarbligiga, ularni hal etish uchun qanday yondashilib, qanchalik darajada sezilarli natijalarni olishga. Xorijiy GIS tizimlarining ayrimlari ustida to‘xtalamiz. Hozirgi paytda jahonda ko‘plab GISlar mavjud bo‘lib, ularning maqsadi turlicha: ayrimlari ma’lum bir sohada ishlashga yo‘naltirilgan bo‘lsa, boshqalari tarmoq tizimida ishlatilishga mo‘ljallangan. Geoaxborot tizimi operatsiyalari Fotogrammetrik ishlov berishga quyidagi jarayonlar kiradi: - analitik fototriangulyasiya, yani fotogrammetrik uslublar bilan mavjud tayanch nuqtalar koordinatalariga nisbatan joyning boshqa nuqtalari koordinatalarini aniqlash usuli. Bu ish natijasida, faqatgina joyning boshqa nuqtalarining koordinatalarinigina emas, balki joy stereomodelining planga olish

vaqtidagi fazoviy joylashishini ifodalovchi modelning tashqi orientirlash elementlari ham aniqlanadi. Oxirgi yillarda bu ishlar bevosita GPS- priyomniklaridan foydalanib amalga oshirilmoqda; - ob’ektlarni raqamlash (vektorlash) - joyning stereomodelini hosil qilish, ob’ektlarni bir vaqtning o‘zida deshifrovka qilish (o‘qish) va ularni qabul qilingan shartli belgilarda tasvirlash; - relefning raqamli modelini hosil qilish va u asosida rangli yoki oq-qora ortofotoplanlar yaratish. YUqorida bayon etilgan jarayonlar - masofadan turib suratga olish va ushbu materiallar asosida ortofotoplanlarni yaratish texnologiyasi, fotogrammetrik va kartografik dasturli texnik vositalar, ERGEODEZKADASTRning barcha ishlab chiqarish bo‘linmalarida (korxonalarida) hozirda keng foydalanilayotgan texnologiyaning biri bo‘lib hisoblanadi (4-rasm). 4-rasm. O‘zbekiston Respublikasining tabiiy kartasi Geoaxborot tizimining imkoniyatlari Hozirgi vaqtda jahonda ko‘plab GISlar ishlab chiqilgan, lekin ularning imkoniyatlari bir xilda emas. Zamonaviy GISlarni uchta yirik guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruhga istalgan kartalarni yaratish imkonini beruvchi, kuchli rivojlangan, hujjatlashtirilgan va turli xususiyatli ma’lumotlarni kompyuterga kiritish vositalariga ega bo‘lgan (degitayzerlar, skanerlardan tortib to kosmik tasvirlarga ishlov berishgacha), juda katta hajmli axborotlarga ishlov beruvchi va

quvvati ancha katta ishchi stansiyalarni, yoki juda katta quvvatli shaxsiy kompyuterlarga va tarmoqli kompyuter tizimlariga o‘rnatilgan dasturlarni keltirish mumkin. Bunday toifali GISlarning yorqin vakillari - INTERGRAPH, PROGIS va ESRI hisoblanadi. Bu tizimlar (GEOMEDIA, MGE, ArcInfo va h.k.) universal bo‘lib, ulardan turli sohalarda samarali foydlanish imkoni bor. Ikkinchi guruhga shaxsiy uy kompyuterlariga o‘rnatilgan GISlarni kiritish mumkin, ular yuqorida keltirilgan tizimlarga qaraganda biroz kamroq imkoniyatlarga ega bo‘lsada, birinchi navbatda ilmiy va amaliy-boshqarish masalalarini echishga mo‘ljallangan. Bu tizimlarda tasvirning sifatiga, ishlanayotgan ma’lumotlar hajmiga, ma’lumotlar muhofazasiga va ularni saqlashga qatiy talablar qo‘yilmaydi. Bu tizimlar ko‘pchilik korxonalarda, tashkilotlarda va istalgan kichik ofislarda ishlatilishi mumkin. Bunday tizimlarning asosiy vakillaridan MapInfo, AtlasGIS, ArcView va boshqalarni misol keltirsa bo‘ladi. Bu toifali tizimlarda yirik GISlarning (INTERGRAPH va boshqalar) foydalanuvchiga mos keladigan versiyasi ishlatiladi. Boshida bu yirik tizimlar quvvatli grafikli stansiyalar uchun yaratilgan, ularni kamroq quvvatli, xotirasi cheklangan va ishlash tezligi past shaxsiy kompyuterlarga o‘tkazish nazarda tutilmagan. SHunga qaramasdan bunday dasturlar shaxsiy kompyuterlarga o‘rnatilmoqda. Albatta, dasturning ishlash tezligi sekin, tasvir sifati yaxshi emas, boshqa zarur imkoniyatlari ham yo‘q. Lekin bu dasturlarda ishonchli bir yutuq bor - u ham bo‘lsa, ishchi stansiyalardagidek o‘xshash versiyalari bilan mos kelishligini ishlab chiqaruvchi firmalar tomonidan har tomonlama qo‘llab- quvvatlashidir. Uchinchi guruhga shaxsiy uy va ma’lumotnomali maqsadlarda foydalaniladigan GIS tizimlari kiritiladi. Bunday GISlar ―yopiqǁ xususiyatga ega bo‘lib, foydalanuvchi tomonidan ma’lumotlarga yoki tizimga katta o‘zgartirishlar kiritishga yo‘l berilmaydi, yoki kam o‘zgartirish kiritish imkoniyatini beriladi. Masalan, ma’lumotlar bazasidagi yozuvlarni taxrir qilish yoki yangi yozuvlarni kiritish mumkin emas. Bu GISlar ancha arzon bo‘lib, shaxsiy kompyuterlardan juda kam imkoniyatlarni talab qiladi.

Turizmda geoaxborot tizimidan foydalanish Turizmda geoaxborot tizimlardan foydalanish Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek, «XXI asr shiddatkor tezliklar asri, axborot va axborot texnologiyalari asri, intelektual resurslar, yuksak texnologiya va zamonaviy bilimlar insoniyat taraqqiyotining asosiy va hal qiluvchi omiliga aylanayotgan davrdir».Axborot sohasining tez sur’atlar bilan o’sishi, uni avtomatlashtirish usullarining shiddat bilan rivojlanishi komp’yuterlarning yaratilishiga va kishilik hayotining turli sohalarini komp’yuterlashtirishga olib keladi. Bu esa o’z navbatida bugungi kunda g’oyatda tezkorlik bilan o’sib borayotgan “Axborotli jamiyat” nazariyasini maydonga keltirdi. Kompyuterlashtirilgan dunyo, yalpi axborotlashtirilgan global tizimning vujudga kelishi millatlar, xalqlar va butun insoniyat taqdirini bir – biriga bog’lab qo’ydi. AQSh mudofaa mahkamasining oddiy bir loyihasidan boshlangan bu tizim bir mamlakatda paydo bo’lgan g’oyalarning tez fursatda butun dunyoga yoyilishini ta’minlamoqda. Davlatimiz rahbari “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” asarida yozadiki, “Bugungi kunda inson ma’naviyatiga qarshi yo’naltirilgan, bir qarashda arzimas tuyuladigan kichkina xabar ham axborot olamidagi globallashuv shiddatidan kuch olib, ko’zga ko’rinmaydigan, lekin zararini hech narsa bilan qoplab bo’lmaydigan ulkan ziyon yetkazishi mumkin”. Yosh avlodimizning qalbi va ongini asrash, ularni milliy va umumbashariy qadriyatlar ruhida tarbiyalash, farzandlarimizning dunyoda ro’y berayotgan siyosiy jarayonlarning ma’no – mazmuni va asl sabablarini chuqur anglashi, o’z atrofida sodir bo’layotgan voqealar haqida haqqoniy ma’lumotlarga, eng muhim, o’z mustaqil fikriga ega, soda qilib aytganda, oqni qoradan ajratishga qodir bo’lishiga erishish ta’lim – tarbiya va ma’naviy – ma’rifiy ishlarimizning asosiy sharti va mezoni bo’lishi darkor. Hozirgi vaqtda axborot shu qadar ko’pki, uni an’anaviy usullar yordamida tezkor tahlil qilishning iloji yo’q. XX asrning so’nggi o’n yilliklarida axborot tizimlarining yangi ko’rinishlari vujudga keladi. XXI asr Axborotlashtirish asri deb nom oldi ya’ni inson hayotida foydalaniladigan barcha sohalarni kompyuterlashtirish maqsad qilib qo’yilgan.

Misol qilib: boshqarish, o’qitish, sog’liqni saqlash, qishloq xo’jaligi va bir qancha boshqa sohalarni olishimiz mumkin. Xozirgi kunda barcha sohalarda keng qo’llanayotgan va eng gurkirab kelayotgan tizimlardan biri Geografik Axborot Tizimlaridir ya’ni qisqa qilib aytganda GAT. Geografik axborot tizimi (GAT) -- bu mavjud olamning ob’ektlarini, hamda sayyoramizda ro’y berayotgan hodisalarni xaritalash va tahlil qilish uchun kerak bo’ladigan zamonaviy kompyuter texnologayalaridir. Bu texnologiya ma’lumotlar bazalari bilan ishlashning an’anaviy usullari (so’rov va statistik tahlil) va xarita yordamida olinadigan ma’lumotlarni (har tomonlama ko’rish va geografik (fazoviy) tahlil) umumlashtiradi. Bu GAT ni boshqa axborot tizimlaridan ajratib turadi va uni ko’p masalalarda qo’llanishiga yordam beradi. Bu texnologiya insoniyat faoliyatining deyarli barcha sohalarida qo’llashmoqda. Bunga odamlarning ko’payishi, erlarning ifloslanishi, o’rmonlarning qisqarishi, tabiiy ofatlar kabi global muammolarning tahlili, hamda punktlar orasidaga eng qulay marshrutni topish, yangi ofisning optimal joylashishini tanlab olish, uyni uning adresi bo’yicha qidirish, joyda quvurlarni o’tkazish, har xil hokimiyat masalalari kabi kichik masalalarni yechish kiradi. Tabiiy, rekreatsion, madaniy-tarixiy va ekoturizm salohiyatlarini baholash Turizmning mohiyati, bu sohaning rivojlanish manbai bo‘lgan turistik resurslarga chambarchas bog‘liqdir. Mamlakat qanchalik turli-tuman turistik resurslarga boy bo‘lsa, turizm shuncha tez rivojlanadi. Turistik resurslarning turizmdagi ahamiyati uning ijtimoiyiqtisodiy mazmunidan kelib chiqadi. Turizm nafaqat iqtisodiy, balki muhim ijtimoiy soha tufayli, ushbu sohaga davlatimiz alohida e’tibor qaratmoqda. Tadqiqotlarimiz ko‘rsatdiki turistik resurslarga berilgan ta’riflarda hamon turli qarashlar mavjud. Bularni tadqiq qilib, turistik resurslarga qo‘yidagi ta’rifni berdik: Turistik resurslar deyilganda, insonning jismoniy, ruhiy va aqliy kuchini tiklashi, intellektual salohiyatini rivojlantirish kabi ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan, turizm faoliyatini tashkil etishga asos bo‘luvchi tabiiy, madaniy-tarixiy, ijtimoiy-iqtisodiy va boshqa ob’ektlar tushuniladi. SHuning uchun ham turistik resurslarga hududda turistik maqsadda foydalanish mumkin bo‘lgan yuqorida nomlari keltirilgan barcha ob’ektlar kiradi.

Ta’kidlash lozimki, turizmni tashkil etishda turistik resurslardan turistlarning barcha talabini qondirish uchun to‘g‘ridan-to‘g‘ri foydalanib bo‘lmaydi. Turizm faoliyatida ko‘pgina qo‘shimcha xizmatlar, ya’ni yashash uchun joylashtirish, ovqatlantirish, sayohat qilish va transport xizmatini tashkil etish kabilardan foydalanish orqali turistik resurslar samarador-ligini oshirish mumkin. Bunga erishish uchun turistik resurslarni asosan ikki guruhga bo‘lishni lozim: birlamchi resurslar (tabiiy, madaniy-tarixiy, ijtimoiy-iqtisodiy) va ikkilamchi resurslar (joylash-tirish va ovqatlanish ob’ektlari, sayohatni tashkil etuvchilar, transport xizmati, ko‘ngilochar ob’ektlar, axborot resurslari, servis tarmog‘i kabilar). Mamlakatimizda birinchi guruh resurslar etarli. Hozir ikkinchi guruh resurslarni yaratishga katta e’tibor berilmoqda. SHu tufayli kelayotgan turistlar soni ham yildan-yilga oshib bormoqda (5-rasm). 5-rasm.O‘zbekiston Respublikasida turistlarga ko‘rsatilgan xizmatlarning 2000- 2008 yillar davomida o‘zgarishi (ming kishi) 1 Mazkur tahlil ko‘rsatmoqdaki, umumiy turistik oqim shu 9 yil davomida keskin o‘zgargan emas. Ammo O‘zbekistonga xorijlik turistlarning kelishi 2005 yilda ancha kamaygan, lekin 2006 yildan boshlab muntazam oshib bormoqda va 2008 yilda uning soni 370,1 ming kishini tashkil etgan. Ammo, bu ko‘rsatkich xalqaro ekspertlarning baholariga ko‘ra juda kam. O‘zbekiston yirik turistik resurslariga ega bo‘lishiga qaramasdan, uning salohiyatidan etarli darajada foydalana olmayapti. SHu sababli, turistik resurslardan oqilona, to‘laqonli foydalanish hamda uni mintaqa iqtisodiyotida etakchi tarmoqlar qatoriga etkazish masalasi o‘ta dolzarb hisoblanadi. 1 «Ўзбектуризм» МК материаллари асосида муаллиф томонидан тузилди . 2077 ,712,8709,1 719,9 720,2608,9 656 , 7 723,93 791,4 44,230 261 , 6241 ,9 27 2 , 6 343,5 , 137 0 1 98 , 15 2 31 , 43 278 400 7006005000 100 200 300 800 900200020012002200320042005200620072008 Жами хизмат кўрсатилган туристлар сони Шундан, хорижий туристлар

O‘zbekistonda tarixiy-madaniy, arxitektura, arxeologiya ahamiyatiga ega 7 mingdan ortiq turistik ob’ektlar mavjud. Statistika ma’lumotlariga asosan ulardan 545 tasi arxitektura, 578 tasi tarixiy, 1457 tasi san’at yodgorliklari va 5500 dan ortig‘i arxeologik ahamiyatiga ega ob’ektlardir. Undan tashqari, respublikamizda 300 dan ortiq muzeylar, 1200 ta xalq ijodiyoti tashkilotlari mavjud. Turistik ziyorat ob’ektlarining miqdori Toshkentda 144 ta, Samarqandda 118 ta, Buxoroda 201 ta, Xivada 310 tani tashkil etadi 2 . Bu esa, mamlakatimizda diniy turizm, tarixiy obidalar turizmi, ekologik turizm, arxeologik turizm, sog‘lomlashtirish turizmi, ekskursiya (tanishuv, ko‘rish) turizmi kabi turizm turlarini rivojlantirish imkoniyatlari yuqoriligini ko‘rsatadi. Marshrutni rejalashtirish, rekreatsion uchastkalarni ajratish Turmarshrutni tuzishdagi rasmiyatchilik qoidalari tashkilotchilardan umumiy tabiiy xususiyatlardan tashqari alohida qiziqarli ob’ektlar (g’orlar, qoyalar, irmoqlar, ko’llar), flora (dorivor va noyob o’tlar, zaharli o’simliklar, lishayniklar olami) va fauna (Qizil kitobga kiritilgan hayvonlar, hashoratlar) to’g’risidagi ma’lumotlarni ham to’plashni talab qiladi. SHuni aytish kerakki, ekologik yo’lni tanlashda faqat landshaftning tipigina emas, balki bo’lajak rekreasion ekologik yo’nalishda tashrif buyurishi mumkin bo’lgan turistlar sig’imini ham hisobga olish lozim. Marshrut shunday rejalashtirilishi kerakki, o’simlik va hayvonot dunyosining noyob turlari, ayniqsa, davlat muhofazasidagi turlari yashaydigan joylarni chetlab o’tilishi zarur. Yo’lga chiqishdan oldin turistlar xavfsizlik texnikasi, shu hududlarda o’zini tutish qoidalari hamda qoida buzilganligi uchun ma’muriy-jinoiy javobgarlik to’g’risida yo’l-yo’riqdan o’tganliklari haqida maxsus daftarga imzo chekishlari lozim. Odatda ekologik marshrut va uning vazifalarini bir necha guruhlarga bo’lishadi. Shunga ko’ra, ekologik marshrutlarning quyidagi yo’nalishlariga amal qiladi: - chiziqli (to’g’ri); - radial; - halqasimon; - yarim halqasimon va hokazo 2 Тураев Б.Х. Туристско-рекрационный потенциал Самаркандской области. // Рынок, деньги и кредит. - Ташкент, 2004. -№10. -51-54 с.

Vazifasiga ko’ra ular quyidagi xillarga bo’linadi: - bilim olish – sayr; - bilim olish – turistik; - o’quv – ekskursion; - sport; - rekriasion va hokazo Bilim olish-sayr marshrutlarini tuzishda (ularni ba’zan “dam olish kuni so’qmoqlari” deb atashadi) quyidagi talablarni hisobga olish lozim: - masofa – 4 dan 8 km gacha - iloji boricha qo’riqlanadigan hududga kirish joyidan boshlanishi; - turistlarni bir guruhga yig’ib, gid etakchiligida 3-4 soat mobaynida tabiat, tarix va madaniyat yodgorliklari bilan tanishib, yo’l-yo’lakay ma’ruza tinglab shoshmasdan yurilishi lozim. Bilim olish-turistik yo’nalishning o’ziga xos tomonlari: - masofa bir necha o’n kilometrdan bir necha yuz kilometrga etishi mumkin; - ular qo’riqxonaga kirish joyidan boshlanadi; - sayyohatning davomiyligi-1-2 kundan bir necha haftagacha; - turistlar guruhlarga birikib, marshrutni etakchi va xizmat ko’rsatuvchi xodimlar (oshpazlar, ot boqarlar) hamrohligida bosib o’tishadi; - turistlarning ushbu so’qmoqni mustaqil o’tishlariga ham ruxsat beriladi, lekin, agar yo’l qo’riqxona hududi orqali o’tadigan bo’lsa, ularga ushbu hudud ma’muriyati xodimi hamrohlik qilishi lozim; - mustaqil sayyohat qilishdan oldin turistlar tegishli materiallar bilan ta’minlanishi va xavfsizlik texnikasi hamda o’zini tutish qoidalari bilan tanishtirilishi zarur; - turistlar qo’riqlanadigan hududga kirish uchun to’langan haq kvitansiya va ruxsatnomaga ega bo’lishlari kerak. O’quv va malaka oshirish uchun tashkillashtiriladigan ekoturistik marshrutlarning xususiyatlarini mutaxassislar odatda quyidagicha tushunishadi:

- ushbu yo’nalishlar faqat ekologik bilim olish uchun ochiladi va, avvolo, maktab o’quvchilari, liseylar, kollejlar, oliy o’quv yurtlari talabalari uchun mo’ljallanadi; - mavzu barcha ishtirokchilar uchun tushinarli bo’lishi kerak; - odatda, masofa 2 kmdan oshmaydi (ko’pi bilan 3 soatlik o’quv ekskursiyasi uchun mo’ljallanadi); - iloji boricha alohida qo’riqxonaga kirishidan boshlanadi; - bolalar etakchi-ekskursovod yoki o’quv muassasi o’qituvchisi boshchiligida yurishadi. Sport va rekreasion marshrutlar. Odatda, ushbu hududlarning xususiyatlari: tog’ ko’llari va daryolar (rafting, dayving, elkanli qayiq sporti), tog’ cho’qqilari (alpinizm, qoyalarga chiqish), plyaj (rekreasiya), tuzli g’orlar (davolanish) mavjudligini hisobga olib tuziladi. Ularning shu maqsadlarga mo’ljallangan jihozlari, tajribasi va ruxsatnomasi bo’lgan maxsus firmalar tuzadi. Bunday joylarda, odatda, piyoda yoki otda yuriladi, lekin istisno sifatida (ma’muriyatning ruxsati bilan) avtomobilda yuriladi.Har qaysi marshrutda 3 ta asosiy omil mavjud: - qiziqarlilik (jalb qiluvchanlik)–bu tushuncha tabiatning manzaradorligi (go’zalligi), o’ziga xosligi va turli-tumanligi, yodgorliklarning noyobligi; - hammabopligi-hududga har yoshdagi guruhlarning tashrif buyurishi, ularning muayyan qoidalar va tadbirlarni bajarishlari imkoni borligi, hududning transport yo’liga uzoq-yaqinligi; - axborotdorlik-turistlarning geografiya, biologiya, geologiya, ekologiya bo’yicha bilim olishlariga imkoniyat borligi ya’ni ekologik marshrutning boshqa marshrutlardan farqi mavjudligi. Ikkinchi tomondan, qo’riqlanadigan hududga kirishdan oldin ma’muriyat turistlar uchun axborotlar ko’rgazma taxtasi o’rnatishi lozim. Mavjud ko’rgazma taxtasida olov yoqish, ov qilish ahlat tashlamaslik to’g’risida taqiqlovchi ma’lumotlar berilgan bo’lishi kerak. Bu ma’lumotlarni qayta ko’rib chiqish, uni yanada boyitish lozim. Ayniqsa, uning bezatilishiga ahamiyat berishi kerak, chunki turistlarning marshrutga

qiziqish-qiziqmasliklari shunga bog’liq. Eng avvalo, bu ko’rgazmada quyidagilar bo’ladi: - barcha marshrutlar to’g’risidagi ma’lumotlar (masofasi, murakkabligi, asosiy mo’ljallar, yurish vaqti, mavsumiyligi); - bu erdagi flora va fauna, shu jumladan, davlat muhofazasidagilarning ro’yxati; - yurish-turish (o’zini tutish) qoidalari; - ob’ektlarni borib ko’rish narxi; - gid (mutaxassis) ning hamrohligi shartligi yoki shart emasligi; - eng qiziqarli joylarning surati yoki rasmi; - ushbu qo’riqlanadigan hududning tarixiy ma’lumoti, geografik chegaralari, muloqat telefonlari, xodimlarning ro’yxati. Axborot ko’rgazmalarining materiallar va konstruksiyasi har xil bo’lishi mumkin, lekin ular ushbu uch talabga javob berishi lozim: oddiylik, qulaylik va uzoqqa chidashlik. Marshrutlarni ishlab chiqishda turoperatorlar tomonidan quyidagilarga alohida e’tibor qaratilishi lozimdir; yo’llarda, dam olish manzillarida, va ovqatlanish shaxobchalarida, albatta, axborot ko’rsatkichlari qo’yilgan bo’lishi lozim. Har bir marshrutning o’z raqami, rangi yoki rasmi bo’lishi maqsadga muvofiq. SHunda turistlar daftarcha yordamida o’zlarining turgan joylarini xatosiz aniqlay olishadi. Daftarchalarda diqqatga sazovor joylargacha bo’lgan masofani va ularga etib borish uchun qancha vaqt sarflanishi aniq ko’rsatilishi kerak. Tadqiqotlarimizning ko’rsatishicha, ekoturistik mahsulot boshqa mahsulotlar, masalan, madaniy-bilim, sport mahsulotlaridan o’ziga xos tomonlari bilan farq qiladi. Bu farqqa sabab shuki, turistlar, ba’zan kam tiklanadigan tabiiy resurslardan foydalanishadi. Xo’sh, turmahsulot qanday bo’lishi kerak, u yoki bu unsurning ta’siri qanday belgilanishi lozim? Eng avvalo turistik mahsulot arzon, barcha mavsumlarga xos bo’lmasligi, iste’moli cheklanmasligi kerak. Ammo ekosistemalar haqida gap ketganda buning iloji yo’q va bunday bo’lmasligi lozim.

Sayyohatning faolligi yoki xavfsizligi bilan uyg’unlashadigan ko’p kunlik va uzoq masofali omil maqsadga muvofiq, lekin har doim ham shart emas hisoblanadi. Biroq, xavfsizlik, saqlangan flora va faunaning mavjudligi, alohida qo’riqlanadigan hududlarda turistlarning o’zlarini tutish qoidalari qattiqligi muhim omillardir. Bu omilni g’arb turistlari hech qachon inkor qilishmaydi. Dam olish xaritalarini yaratish va h.k. Xaritalar odatda ikki turga bo’linadi. Rastrli va vektorli. Xarita yaratishda uning nima maqsadda yaratilishiga qarab uning turi tanlanadi. Xarita yaratishda alohida bir necha qatlamlarga ajratilib yaratiladi. Yana bir asosiy jihat xaritani bo’laklarga bo’lib ma’lumotlar omboriga saqlash lozim. Chunki xaritani dastur yoki web interfeysga chaqirishda muammolarga duch kelinmaydi va buning eng yaxshi tomoni dasturda xarita tezda ma’lumotlar omboridan yuklanadi. Texnik ta’minot GATlar faoliyatini yo’lga quyuvchi apparat vositalar kompleksi bo’lib, ularga quyidagilar kiradi: ishchi stansiya yoki shaxsiy kopyuter (SHK), ma’lumotlarni kiritish-chiqarish qurilmasi, ma’lumotlarga ishlov berish va ularni saqlash qurilmasi, telekommunikasiya vositalari. Ishchi stansiya yoki SHK barcha axborot tizimlarining o’zagi bo’lib xisoblanadi va GATning ishlashini boshqarish va hisoblash va mantiqiy operasiyalarga asoslangan holda ma’lumotlarga ishlov berish vazifalarini bajaradi. Zamonaviy GATlar katta hajmdagi axborotlar massivlariga ishlov berish va natijalarni vizuallashtirish imkonini beradi. Ma’lumotlarni kiritish turli texnik vositalar va usullar yordamida amalga oshiriladi, jumladan ma’lumotlarni to’g’ridan- to’g’ri klaviatura orqali, digitayzer yoki skaner orqali, tashqi kompyuter tizimlari orqali kiritish mumkin. Fazoviy ma’lumotlar elektron geodezik asboblar orqali, bevosita digitayzer yoki skaner orqali, yoki tasvirlarga ishlov orqali olinishi mumkin. Ma’lumotlarga ishlov berish va saqlash kurilmalari tizim blokga joylashtirilgan bo’lib, o’z ichiga markaziy prosessor, operativ xotira, tashqi xotirlash qurilmalari va foydalanuvchi interfeysi tashkil topgan. Ma’lumotlarni chiqarish qurilmalari natijalarni avvalo monitorda ko’rsatish, printer yoki plotterda grafik originallar ko’rinishida tasvirlash, hamda albatta tashqi tizimlarga natijalarni ekspert qilishni ta’minlashi lozim.

Dasturiy ta’minot GAT funksional imkoniyatlarini joriy qilishga imkon beruvchi dasturiy vositalar to’plami va ulardan foydalanish uchun zarur bo’lgan dasturiy hujjatdir. Tashkiliy nuqtai nazardan GAT dasturiy ta’minoti bazaviy va amaliy dasturiy vositalardan iborat. Bazaviy dasturiy vositalarga operasion tizimlar (OT), dasturiy muhitlar, tarmoq dasturiy ta’minoti va ma’lumotlar bazalarini boshqarish tizimlari kiradi. Operasion tizimlar SHK resurslarini va bu resurslardan foydalanish jarayonlarini boshqarish vazifalarini bajaradi. Hozirgi paytdagi asosiy OTlar Windows va Unix. Istalgan GAT ikki tipdagi, ya’ni fazoviy va atributiv ma’lumotlar asosida ishlaydi. Ularni kiritish uchun dasturiy ta’minot ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimini hamda ma’lumotlarni kiritish va chiqarish vositalarini boshqarish modullarini, ma’lumotlarni vizuallashtirish tizimini va fazoviy tahlil modullarini ishga tushirish lozim. Amaliy dasturiy vositalar aniq predmet soha uchun maxsus masalalar echish uchun mo’ljallangan bo’lib, alohida ilovalar va utilitlar ko’rinishda joriy etiladi. Axborot ta’minoti – axborot massivlari, axbrotlarni kodlashtirish va klassifikasiyalash tizimlari to’plamlaridir. Axborot ta’minoti axborot turlari, hajmlari, joylashtirilishi va tashkil etilishiga ko’ra joriy etilgan echimlarni o’z ichiga oladi. Bunga misol, jumladan ma’lumotlar manbalarini qidirish va baholash, ma’lumotlarni kiritish usullarini tanlash, ma’lumotlar bazalarini loyihalashtirish, ularni boshqarish kabilar ham kiradi. GATga tegishli ma’lumotlarni saqlashning alohidaligi – ularning qatlamlarga ajratilishidir. Elektron xaritalarni ko’p qatlamli tarzda tashkil etilishi, shuningdek qatlamlarni boshqarishning moslanuvchan mexnizimining mavjudligi, odatdagi xaritaga nisbatan katta miqdordagi ma’lumotlarni saqlash imkonini beradi. Fazoviy joylashish bo’yicha ma’lumotlar (geografik ma’lumotlar) va ularga bog’liq bo’lgan jadval ko’rinishidagi ma’lumotlar foydalanuvchi tomonidan tayyorlanadi. Ma’lumotlarning bunday almashinuvi uchun ma’lumotlar infrastrukturasi tushunchasi kiritiladi.

Fazoviy ma’lumotlar infrastrukturasi – normativ-huquqiy hujjatlar, fazoviy mexanizmlari, hamda ulardan turli kasbdagi foydalanuvchilar foydalana olishlari imkoniyatlari bilan aniqlanadi. Fazoviy ma’lumotlar infrastrukturasi quyidagi uchta zaruriy komponentlardan tashkil topgan: Bazaviy fazoviy informasiya; Metama’lumotlar bazasi; Ma’lumotlar ayriboshlash mexanizmi.

Adabiyotlar: 1. Трифонова Т.А. Геоинформационные системы и дистанционное зондирование в экологических исследованиях : учеб. пособие для студ. вузов / Т. А. Трифонова, И. В. Мищенко, А. Н. Краснощеков. – М.: Академ. Проект, 2005. - 350 с. 2. Морозов М.А. Информационные технологии в социально-культурном сервисе и туризме. Оргтехника. [Текст]: учебник для вузов по специальности "Социально-культурный сервис и туризм" / М. А. Морозов, Н. С. Морозова, М: Академия, 2006. – 240 с. 3. Александрова А.Ю. Международний туризм. Учебник. - М: «КНОРУС» 4. 2010. 464 с. 5. Чандра, А. М. Дистанционное зондирование и географические информационные системы / А. М. Чандра, С. К. Гош ; пер. с англ. А. В. Кирюшина. - М. : Техносфера, 2008. - 308 с. 6. Геоинформатика. Толковый словарь основных терминов // Ю.Б. Баранов, А.М. Берлянт, Е.Г. Капралов и др. — М.: ГИС-Ассоциация, 1999. — 7. 204 с. 8. Тухлиев И.С., Қудратов Ғ.Ҳ., Пардаев М.Қ. Туризмни режалаштириш. Дарслик. - Т.: “Iqtisod-moliya”, 2010 й.

O'xshashlar

Turizmda veb va geoaxborot tizimi texnologiyalarining imkoniyatlari

Geoaxborot texnologiyalarining asoslari

Informasion texnologiyalarining zamonaviy turlari

Geoaxborot tizimi va internet texnologiyalari multimedia

Axborot texnologiyalarining programma texnik va uslubiy vositalari Geoaxborot texnologiyasi Multimediya texnologiyasi