Gat da tahliliy masalalarni yechish - Informatika va AT - Referatlar

Gat da tahliliy masalalarni yechish

Yuklangan vaqt:

13.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

699 KB

Ko'chirib olish

Gat da tahliliy masalalarni yechish Reja: 1. GATda ma’lumotlar modellari 2. GATda axborotni tashkillashtirish va ishlash 3. Fazoviy ma’lumotlarni tashkillashtirish modellari 4. GATda axborotni tashkillashtirish prinsplari 5. GAT ga axborot kiritish 6. GATga ma’lumotlarni rastrli modeli bilan kiritish 7. Kartalarni raqamlash xatolari 8. GATda axborotni tahlil qilish 9. Fazofiy masalalarni modellash

GATda ma’lumotlar modellari Geoaxborot tizimida ma’lumotlarni tashkil qilish uslubini, birinchi navbatda, ma’lumotlar modelini, ya’ni fazoviy ob’yektlarni raqamli tavsiflash usulini tanlash DTni tanlashga qaraganda ancha muhimdir. Bu shu bilan shartlanadiki, ma’lumotlar modeli yaratiladigan GATning ko’pgina funksional imkoniyatlarini va u yoki bu kiritish texnologiyalarining qo’llana olishini bevosita belgilaydi. Axborot vizual qismini ifodalashning fazoviy aniqligi barobarida, sifatli kartografik material olish va raqamli kartalar nazoratini tashkil qilish imkoniyati ham modelga bog liqdir. Tizimning, masalan, ma’lumotlar bazasiga so’rovning bajarilishidagi yoki monitor ekranida renderingdagi (vizuallashtirishdagi) unumdorligi GATda ma’lumotlarni tashkil qilish usuliga jud kuchli bog`liq. Ma’lumotlar modelini tanlashdagi xatolar GATda zaruriy funksiyalarni realizastiya qilishda va ularning ro’yxatini kelajakda kengaytirishda, loyiha bajarilishining iqtisodiy nuqtai nazardan samaradorligida hal qiluvchi tarzda ta’sir ko’rastishi mumkin Ma’lumotlar modelini tanlashga shakllantiriladigan geografik va atributiv axborot ma’lumotlar bazalarining qimmati bevosita bog`liq. Ma’lumotlarni tashkil qilish darajalarini piramida ko’rinishida ifodalash mumkin, 2.1-rasm Ma’lumotlar modeli - bu ma’lumotlarni tashkil qilishning konsteptual darajasidir. Oldingi bobda ko’rib chiqilgan “poligon”, “uzel”, “chiziq”, “yoy”, “identifikator”, “jadval” kabi terminlar “tema” va “qatlam” tushunchalari barobarida aynan shu darajaga tegishlidir. Ma’lumotlarni tashkil qilishni batafsilroq ko’rib chiqish ko’p hollarda ma’lumotlar strukturasi deb ataladi. Strukturada “matrista”, “ro’yxat”, “ishoralar tizimi”, “ko’rsatkich” kabi matematik va dasturchilik terminlari uchrab turadi. Ma’lumotlarni tashkil qilishning batafsilligi bo’yicha keyingi darajasida mutaxassislar ma’lumotlar fayllari strukturasi va ularinng bevosita formatlari bilan ish ko’radilar. Muayyan MB ning tashkil qilinish darajasi har bir loyiha uchun yagona hisoblanadi.

GATda axborotni tashkillashtirish va ishlash GAT, qolaversa, har qanday boshqa axborot tizimi singari kiradigan ma’lumotlarni keyinchalik ashyoviy shaklda realizastiya qilish maqsadida ishlash va tahlil qilishning rivojlangan vositalariga egadir. 2.2-rasmda GATning tahliliy ishlashi sxemasi keltirilgan. Birinchi bosqichda ham geografik (raqamli kartalar, tasvirlar), ham atributiv axborotni “kollekstiya qilish” amalga oshiriladi. To’plangan ma’lumotlar ikkita ma’lumotlar bazalarining to’ldirilishi bo’ladi. Birinchi MB kartografik ma’lumotlarni saqlaydi, ikkinchisi esa ta’rifiy tavsifdagi axborot bilan to’ldirilgan. Ikkinchi bosqichda fazoviy ma’lumotlarga ishlov berish tizimi talab etilgan axborotga ishlov berish va uni tahlil qilish uchun ma’lumotlar bazalariga murojaat qiladi. Bunda butun jarayon ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimining (MBBT) nazorati ostida bo’ladi., uning yordamida jadvalli va statistik axborotni tez izlash ishini amalga oshirish mumkin. Albatta, GAT ishining bosh natijasi turli kartalar hisoblanadi. Geografik va atributiv axborot o’rtasida bog`lanishni tashkil qilish uchun o’zaro ta’sirning to’rtta yondoshuvi qo’llaniladi. Birinchi yondoshuv georelyastion yoki, boshqacharoq atalganidek, gibrid yondoshuvdir. Bunday yondoshuvda

geografik va atributiv ma’lumotlar turlicha tashkil qilingan. Ma’lumotlarning ikki tipi o’rtasidagi bog lanish ob’yektning identifikatori vositasida amalga oshiriladi. 2-rasmdan ko’rinib turibdiki, geografik axborot o’z MBsida atributiv axborotdan alohida saqlanadi. Atributiv axborot relyastion MBBT boshqaruvi ostidagi jadvallar shaklida tashkil etilgan. Keyingi yondoshuv integrastiyalangan yondoshuv deb ataladi. Bu yondoshuvda ham fazoviy, ham atributiv axborotni saqlash uchun relyastion MBBT vositalaridan foydalanish nazarda tutiladi. Bu holda GAT MBBTga ustqurma sifatida amal qiladi. Uchinchi yondoshuv ob’yektli yondoshuv deyiladi. Bu yondoshuvning ustun tomonlari murakkab ma’lumotlar strukturalarini va ob’yektlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni ta’riflashning osonligidadir. Ob’yektli yondoshuv ob’yektlarning ierarxik zanjirini tuzish va ko’p sonli modellash masalalarini yechish imkoniyatini beradi. Keyingi vaqtda birinchi va uchinchi yondoshuvlar sintezi bo’lgan ob’yektli- relyastion yondoshuv keng tarqaldi. Ta’kidlash lozimki, GATlarda ob’yektlarni ifodalashning bir nechta shakllari ajratiladi: • nuqtalarning nomuntazam to’ri ko’rinishida; • nuqtalarning muntazam to’ri ko’rinishida; • izoliniyalar ko’rinishida.

Nuqtalarning nomuntazam to’ri ko’rinishida ifodalash – bu Yerkin tarzda joylashgan nuqtali ob’yektlardir, ular atributlar sifatida maydonning ushbu nuqtasida qandaydir qiymatga ega bo’ladi. Ma’lumotlarni ifodalashning bunday shakliga misol 3- rasmda ko’rsatilgan. Nuqtalarning muntazam to ’ ri ko ’ rinishida ifodalash - bu etarli zichlikdagi nuqtalarning fazoda bir tekisda joylashuvidir . Nuqtalarning muntazam to ’ rini nomuntazam to ’ rlarni interpolyastiya qilish bilan yoki muntazam to ’ r bo ’ yicha o ’ lchovlar o ’ tkazish yo ’ li bilan olish mumkin .

Ifodalashning kartografiyada eng keng tarqalgan shakli izoliniyalar bilan ifodalashdir. Ushbu ifodalashning kamchiligi shundaki, odatda izoliniyalar orasida bo’lgan ob’yektlarning xossalari to’g risida hech qanday axborot bo’lmaydi. Ifodalashning ushbu usuli tahlil qilish uchun eng qulaylaridan emas. 2.4-rasmda ifodalashning ushbu shakliga misol keltirilgan. Fazoviy ma’lumotlarni tashkillashtirish modellari Ma’lumotlarni tashkil qilishning eng keng tarqalgan modeli qatlamli modeldir, 5-rasm Modelning mohiyati shundan iboratki, ob’yektlarni tematik qatlamlarga va bitta qatlamga tegishli ob’yektlar turkumiga bo’lish amalga oshiriladi. Shunday bo’lib chiqadiki, alohida qatlam ob’yektlari alohida faylda saqlanadi, qaysidir to’plamga bo’lganidek murojaat qilish mumkin bo’lgan o’z identifikatorlari tizimiga ega bo’ladi. 5-rasmda ko’rinib turganidek, industrial rayonlar, savdo markazlari, avtobus marshrutlari, yo’llar, aholini hisobga olish uchastkalari alohida qatlamlarga chiqarilgan. Ko’pincha bitta tematik qatlam kartalarning alohida listlari singari yana gorizontal bo’yicha ham bo’linadi. Bu MBni adminitastiyalash qulayligi va ma’lumotlarning katta fayllari bilan ishlamaslik uchun qilinadi.

Qatlamli model doirasida ikkita muayyan realizastiya qilish mavjud: vektorli- topologik va vektorli-notopologik modellar. Ushbu modellarning asoslari to’g`risida biz ma’lumotlarni ifodalashning vektorli modeli asosidagi GATlar ko’rib chiqilgan birinchi bobda to’xtalgan edik. Birinchi realizastiya - vektorli-topologik , 6-rasm. Bu modelda cheklovlar bor: bitta tematik qatlamning bitta listiga barcha geometrik tiplarga oid ob’yektlarni bir vaqtda sig dirib bo’lmaydi. Masalan, ARC/INFO tizimida bitta qoplamda yoki faqat nuqtali yoki faqat chiziqli, yoki poligonal ob’yektlarni, yohud ularning kombinastiyalarini “nuqtali+poligonal” holatini va barvarakaymga uchta ob’yekt tiplarini mustasno qilgan holda joylashtirish mumkin. Ma’lumotlarni tashkil vilishning vektorli-notopologik modeli - bu ancha moslanuvchan modeldir, lekin ko’pincha bitta qatlamga faqat bitta geometrik tipdagi ob’yektlar joylashadi. Ma’lumotlarni qatlamli tashkil qilishda qatlamlar soni ancha katta bo’lishi mumkin va muayyan realizastiya qilishga bog liqdir. Ma’lumotlarni qatlamli tashkil qilishda yagona butun qatlamlar tariqasida ifodalangan katta ob’yektlar guruhlari bilan manipulyastiya qilish qulay. Masalan, qatlamlarni vizullashtirish uchun ko’rsatish yoki yopib qo’yish, qatlamlarning o’zaro ta’siriga asoslangan opreastiyalarni belgilash mumkin.

Shuni ta’kidlash lozimki, ma’lumotlarni tashkil qilishning qatlamli modeli ma’lumotlarning rastrli modelida mutlaq ustunlik qiladi. Qatlamli model bilan bir qatorda ob’yektli-orientirlangan model qo’llaniladi. Bu modelda ierarxik to’rdan (topografik klassifikatordan) foydalaniladi, 7-rasm. Ob’yektli-orientirlangan modelda ob’yektlarning klassifikatsiyaning qandaydir murakkab ierarxik sxemasidagi holatiga va ob’yektlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarga urg`u beriladi. Bu yondoshuv ob’yektlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarning butun tizimini tashkil qilish qiyinligi sababli qatlamli modelga qaraganda kamroq tarqalgan.

GATda axborotni tashkillashtirish prinsplari Yuqoida aytilganidek, GATda axborot geografik va atributiv ma’lumotlar bazalarida saqlanadi. Axborotni tashkillashtirish prinsplarini fazoviy ma’lumotlarni ifodlashaning vektorli modeli misolida ko’rib chiqamiz. Har qanday geografik ob’yektni cho’qqilarining har qanday koordinatalar tizimida hisoblanishi mumkin bo’lgan muayyan koordinatalariga ega geometrik primitivlar oilasi sifatida ifodlash mumkin. Geometrik primitivlar turli GATlarda farqlanadilar, lekin sizga endi ma’lum bo’lgan nuqta, chiziq, yoy, poligon bazaviy hisoblanadi. Nuqtali ob’yektning, masalan, ko’mir shaxtasining koordinatalar jufti (x, y) bilan tavsiflash mumkin. Daryo, elektr uzatish liniyasi, vodoprovod, temir yo’l kabi ob’yektlar koordinatalar to’plami (x 1 , y 2 ; …; x n , y n ) bilan tavsiflanadi, 2.8-rasm. Daryo basseynlari, qishloq xo’jaligi Yerlari yoki saylov uchastkalari tipidagi maydonli ob’yektlar koordinatalarning tutashgan to’plami (x 1 , y 1 ; … x n , y n ; x 1 , y 1 ) ko’rinishida ifodalanadi. Vektorli model alohida ob’yektlarni tavsiflash uchun eng to’g`ri keladiganidir va uzluksiz o’zgaruvchan parametrlarni aks ettirish uchun eng kam to’g`ri keladi. Geografik MBda ob’yektlar to’g`risidagi koordinataviy axborotdan tashqari, bu ob’yektlarning tashqi bezalishi to’g`risidagi axborot ham saqlanishi mumkin. Bu poligonal ob’yektning qalinligi, chiziqlarining rangi va tipi, shtrixovkasining tipi va rangi, chegaralarining qalinligi, rangi va tipi bo’lishi mumkin. Har bir geometrik primitivga uning miqdor va sifat tavsiflarini ta’riflovchi atributiv axborot biriktiriladi. U jadvalli ma’lumotlar bazalarining turli axborot tiplarini: matnli, sonli, grafik, video, audio axborotni saqlash uchun mo’ljallangan maydonlarida saqlanadi. Geometrik primitivlar va ularning atributivlari (tavsiflari) oilasi oddiy ob’yektni tashkil qiladi. Zamonaviy ob’yektli-orientirlangan GATlar ob’yektlarning butun boshli klasslari va oilalari bilan ishlaydi, bu foydalanuvchiga bu ob’yektlar va ularga oid qonuniyatlar to’g`risida to’liqroq tasavvur olish imkoniyatini beradi.

Ob’yektning tasviri va uning atributiv axboroti o’rtasidagi bog`lanish yagona identifikatorlar vositasida mumkin. Ular ochiq yoki yopiq shaklda har qanday GATda mavjuddir. Ko’p GATlarda fazoviy axborot geografik ob’yektlarning tasvirlarili alohida shaffof qatlamlar ko’rinishida ifodalanadi. Ob’yektlarni qatlamlarda joylashtirish har bir ayrim holda muayyan GATning xususiyatlariga, shuningdek echiladigan masalalarning xususiyatlariga bog`liq. Ko’pchilik GATlarda MBning bitta jadvalidagi ma’lumotlar alohida qatlamdagi axborotni tashkil qiladi. Qatlamlar bir turdagi geometrik primitivlardan tuzilgan ob’yektlardan tashkil topgan holatlar ham uchrab turadi. Bu nuqtali, chiziqli yoki maydonli geografik ob’yektlardan iborat qatlamlar bo’lishi mumkin. Ba’zan qatlamlar ob’yektlarning muayyan tematik xususiyatlaribo’yicha yaratiladi, masalan, temir yo’l liniyalari qatlamlari, suv havzalari qatlamlari, tabiiy foydali qazilmalar qatlamlari. Deyarli har qanday GAT foydalanuvchiga qatlamlarni boshqarish imkoniyatini beradi. Asosiy boshqarish funksiyalari – bu qatlamning ko’rinishi/ko’rinmasligi, tahrir qilish mumkinligi, kirish imkoniyati borligidir. Bulardan tashqari, foydalanuvchi raqamli kartaning axboriylik darajasini fazoviy ma’lumotlarning atributiv qiymatlarini ekranga chiqarish yo’li bilan oshirishi mumkin. GATlarning ko ’ pchiligi vektorli qatlamlar uchun fundamental qatlam sifatida rastrli tasvirlardan foydalanadi , bu ham tasvirning yaqqolligini oshiradi . GAT ga axborot kiritish Ma ’ lumotlarni kiritish - bu ma ’ lumotlarni kompyuter o ’ qiy oladigan shaklga kodlash va ularni GAT ma ’ lumotlar bazasiga yozish bilan bog ` liq prosteduradir . Ma ’ lumotlarni kiritishning uchta bosh bosqichi ajratiladi : • ma’lumotlarni to’plash; • ma’lumotlarni tahrirlash va tozalash; • ma’lumotlarni grafik kodlash.

So ’ nggi ikki bosqich shuningdek ma ’ lumotlarga dastlabki ishlov berish deb ham ataladi . Bunday ishlov berish jarayonida ma ’ lumotlarning yangi klassi - metama ’ lumotlar ( ma ’ lumotlar to ’ g ` risidagi ma ’ lumotlar ) to ’ planib boradi . Metama’lumotlar odatda quyidagilarni o’z ichiga oladi: • olingan sanasi; • pozitsionirlash aniqligi; • klassifikatsiyalash aniqligi; • to’liqlik darajasi; • ma’lumotlarni olish va kodlash uchun qo’llanilgan uslub. Ma’lumotlarni GATga kiritish usullarini ko’rib chiqamiz. Birinchi usul - bu axborotni klaviatura yordamida kiritishdir. Kiritishning bu tipi asosan atributiv ma’lumotlar uchun qo’llaniladi. Odatda klaviaturadan kiritish qo’lda raqamlash bilan birga olib boriladi. Kiritishning ikkinchi usuli - digitayzer yordamida qo’lda raqamlashdir . Bu usul fazoviy ma’lumotlarni an’anaviy kartalardan kiritish uchun juda keng qo’llaniladi. Raqamlash samaradorligi va sifati raqamlash dasturiy ta’minotining sifatiga va operatorning mahoratiga bog liq. Ushbu usul katta vaqt sarfini talab qiladi va xatolar bo’lishiga yo’l qo’yadi. Kiritishning keyingi usuli - kartalarni s kanirlashdir , u kartalarning raqamli tasvirini olish imkoniyatini beradi. Zamonaviy yuqori aniqlik imkoniyatiga ega skanerlar kartalarni taxminan 20 mikron (0,02 mm) aniqlik darajasida skanirlash imkoniyatini beradi. Olingan raqamli suratga uning sifatini yaxshilash uchun ishlov berish va uni tahrirlash talab etiladi. Bunda tasvir vektorli formatga aylantiriladi, Skanirlangan tasvirlar kartalar ishlab chiqarilishi uchun bevosita qo’llanilishi mumkin. Bundan tashqari, GATga ma’lumotlar kiritishning yana bir usuli - mavjud raqamli fayllarni kiritish bor. Gap shundaki, aksariyat idoralar va tashkilotlar geografik axborotning keng ko’lamli ma’lumotlar bazalariga egalar. Bunday ma’lumotto’plamlari ochiq bo’lishi kerak, ma’lumotlarni olish esa tarmoq texnologiyalari yordamida amalga oshirilishi lozim. Ma’lumotlarning mavjud

raqamli to’plamlariga ega bo’lish va ulardan foydalanishGATni to’ldirishning eng samarali usuli hisoblanadi. GATga ma’lumotlarni rastrli modeli bilan kiritish Rastrli model ob’yektlarning uzluksiz xususiyatlari bilan ishlash uchun optimal hisoblanadi. Rastrli tasvir - bu alohida elementlar (rastrlar, yacheykalar, piksellar) uchun qiymatlar to’plamidir. Alohida rastr koordinatalar, rangining chuqurligi (rangli rastrlarda), kul rang (kul rang shkala), qor yoki oq rang (qora-oq tasvirlarda) gradastiyasi bilan tavsiflanadi. Umuman olganda rastrli kartina - odatdagi fototasvirdir, u an’anaviy qog oz kartani skanirlash yoki Yer yuzasi uchastkasini aero- va kosmik fotografiyalash bilan olinadi. Rastrli tasvirni dpi (dot’s per inch - bir dyuymdagi nuqtalar) birliklarida o’lchanadigan va tasvirning bir dyuymida nechta piksel joylashishini ko’rsatadigan imkoniy aniqlik (razreshenie) bilan tavsiflash mumkin. Imkoniy aniqlik qanchalik yuqori bo’lsa, tasvir shunchalik sifatliroq va axboriyroq bo’ladi. Lekin shuni esdan chiqarmaslik kerakki, imkoniy aniqlikning ortishi bilan rastrli tasvir fayli ham kattalashadi. GATlarda odatda imkoniy aniqligi 200-600 dpi diapazonidagi rastrli tasvirlardan foydalaniladi (faqat imkoniy aniqligi bir necha ming dpi ga etadigan aero-va kosmosuratlar bundan istisno bo’lishi mumkin). Kartalarni raqamlash xatolari An’anaviy kartalarni raqamlash va skanirlash ishlari qanchalik izchil o’tkazilmasin, xatolar muqarrardir. GAT ma’lumotlar bazasidagi xatolar darajasi dastlabki kartalarning xatoliklari darajasiga bevosita bog`liq. Bor gap shundaki, kartalar axborotni har doim ham adekvat aks ettiravermaydi va ob’yektlarning o’rnashgan joyi to’g risidagi ma’lumotlarni har doim ham aniq beravermaydi. 9- rasmda an’anaviy kartalarni tuzishning har bir bosqichida xatolarning to’planib borish jarayoni ravshan ko’rsatilgan.

Raqamlash jarayonida quyidagi xatolarni ajratib ko’rsatish mumkin: • uzilishlar (chiziqning ikki segmenti bir-biri bilan tutashmaydi); • irg` ishlar (chiziq “pulsastiyalanish” uchastkalariga ega); • sirtmoqlar (chiziq bazi joylarida o’ralib qoladi); • kesishuvlar (chiziq segmentlari bir-birining ustiga tushib qoladi). Bundan tashqari yetib bormaganlik va o’tib ketganlik kabi xatolar ko’p uchraydi, 10-rasm.

Kartani diskret (ya’ni keyin yagona kartaga birlashadigan alohida oblastlar bo’yicha) raqamlashda mos kelmasliklar va tutashmasliklar vujudga keladi, 11- rasm. GATda axborotni tahlil qilish Har qanday zamonaviy GAT fazoviy - atributiv axborotni tahlil qilish uchun vositalar to ’ plamini o ’ z ichiga oladi . GATning tahliliy funksiyalaridan foydalanib, quyidagilar kabi savollarga javoblar olish mumkin: • A ob’yekt qaerda joylashgan? • A ob’yektning V ob’yektga nisbatan joylashuvi qanday? • V ob’yektdan D masofa ichida A ob’yektlarning soni nechta? • X nuqtada Z funksiya qanday ahamiyatga ega? • V ob’yektning o’lchamlari qanday? • A va V ob’yektlarning kesishuvi natijasida nima hosil bo’ladi? • X ob’yektdan Y ob’yektgacha qanday marshrut optimaldir?

• X 1 , X 2 , ..., X n ob’yektlar ichida qanday ob’yektlar joylashgan? • mavjud klassifikatsiya o’zgargandan so’ng ob’yektlarning fazoviy taqsimlanishi kuchli o’zgararmikan? • Agar V ob’yekt va uning A ga nisbatan o’rnashgan joyi o’zgartirilsa, A ob’yekt bilan nima sodir bo’ladi? GATga so’rovlarni ob’yekt ustida sichqoncha bilan klik barobarida, turli tahliliy vositlara yordamida ham berish mumkin. SQL strukturalangan so’rovlar standart tili (Structured Query Language) vositalari guruhida GATning tahliliy imkoniyatlari axborotga ishlov berish va uni boshqarish uchun foydalanuvchiga kuchli va sozlanadigan instrumentlar beradi. GATning fazoviy-atributiv axborotni tahlil qilish bilan bog`liq asosiy funksiyalarini ajratib ko’rsatamiz. Nofazoviy (atributiv) tahlil imkoniyatlari: • atributlar bo’yicha so’rov va ularni aks ettirish; • raqamli kartalarni qidirish va ularni vizuallashtirish; • nofazoviy ma’lumotlarni klassifikatsiyalash; • kartografik o’lchov ishlari (masofa, yo’nalish, maydon); • statistik funksiyalar. Fazoviy tahlil imkoniyatlari: • “overley” operatsiyalari; • yaqinlikni tahlil qilish; • tarmoqqa oid tahlil; • ob’yektlarni qidirish; • ko’rinadiganlik-ko’rinmaydiganlikni tahlil qilish; • prognozlash; • kartometrik funksiyalar; • interpolyastiya; • zonalash; • konturlarni yaratish; • dekompozistiyalash va ob’yektlarni birlashtirish; • buferizastiyalash;

• qayta klassifikatsiyalash. Kartografik ma ’ lumotlarni tahliliy uslublari GATda an ’ anaviy kartalardagi axborotni tahlil qilish uslublaridan deyarli farq qilmaydi . Ob’yektlarning miqdori parametrlarini o’lchash va ularga matematik ishlov berish umumqabul qilingan hisoblanadi. Biroq hisob-kitoblar shunday tez o’tkaziladiki, bu qisqa vaqt ichida taxminlar va gipotezalarning ulkan sonini tekshirish hamda ulardan eng to’g ri keladiganlarini tanlab olish imkoniyatini beradi. Ob’yektlarning fazoqiy joylashuvi ob’yektlarning va ularning atributivlarining joylashuvi, boglanishi va boshqa geofazoviy o’zaro munosabatlarini tahlil qilish operatsiyalari yordamida tadqiq qilinadi. Buferizastiyalashni, yaqinlik tahlilini, overley va tarmoq tahlilini, rayonlashtirishni va boshqalarni bunday operatsiyalar sarasiga kiritish mumkin. Sanab o’tilgan operatsiyalarni kombinastiyalab, ancha murakkab fazoviy masalalarni yechish mumkin. Bu yog igaob’yektlarning fazoviy joylashuvini tahlil qilishning ba’zi eng qimmatli funksiyalarini batafsil ko’rib chiqishni e’tiboringizga havola qilamiz, zero GATda tavsifi axborotga ishlov berish funksiyalari (sortirovka, guruhlash, qiymatlarni qidirish, kalkulyastiya, statistika va boshq.) odatdagi MBBTda foydalaniladigan funksiyalarga o’xshashdir. 1. Buferizatsiya Bufer zonasi ( buffer zone , buffer , corridor ) - nuqtali , chiziqli yoki poligonal ob ’ yektlar to ’ plamiga nisbatan teng uzoqlikdagi ekvidistantlarni yoki ekvidistant chiziqlarni ( equidistant line ) hisoblash va tuzish yo ’ li bilan tashkil topgan poligonal qatlamni o ’ zida ifodalaydi . “ Buferizastiya ” ( buffering ) operatsiyasi , masalan , uch kilometrli chegara zonasini , temir yo ’ l liniyasi ixtiyoridagi 20 metrli mintaqani ajratish va h . k . lar uchun qo ’ llaniladi . Poligonal ob’yektning bufer zonasi poligonning ham tashqarisida, ham ichida tuzilishi mumkin. Agar ob’yektlar va ekvidistantlar o’rtasidagi masofaga uning atributlaridan biriga mos keladigan qiymatlar qo’yilsa, u holda bu “tortishli buferizastiya” (weighed buffering) deyiladi. Zamonaviy GATlarda bufer zonalari avtomatik tarzda yaratiladi, buning ustiga ularni har qanday tipdagi ob’yektlar atrofida tuzish mumkin, 2.12-rasm.

Sodda qilib aytganda, bufer zonalari - bu epidemiologiya zonalari, texnogen halokatlar (neft to’kilishi, atom stanstiyasidagi avariya) zonalari, turli radiotexnik qurilmalar va tizimlarning ishlash uzoqligi zonalari va h.k.lar bo’lishi mumkin. Daryoning ikkala tomoni o ’ yicha 500 metr cheagra ichida jylashgan ob ’ yektlarni qamrovchi oblastni yaratish masalasi turibdi deb faraz qiling , 2.13- rasm . Bunday oblastni yaratish jarayoni byfer zonasini yaratish deb ataladi . Bunday zonaning o’zi esa bufer deyiladi. Buferning ko’rinishi uinng radiusi bilan belgilanadi. Bizning holatimizda buferning radiusi 500 metr qiymatidir. Bufer yaratish uchun buferning yoki konstanta ko’rinishidagi, yoki jadval ustuni ko’rinishidagi, yoki ibra ko’rinishidagi raiusi berilishi kerak. So’ngra tekislik (bufer doirasi uchun segmentlar soni) ko’rsatilishi kerak. Aytaylik, bufer radiusi uning o’lchamlarini belgilaydi. Bufer shossening ikkala tomoni bo’yicha 10

kilometrli chegarada joylashgan ob’yektlarni qamrab olishi uchun buferning 10 kilomeir radiusini berish lozim. Agar radius sifatida ibora yoki jalvalning qaysidir ustunidan ma’lumotlar qo’llanilsa, u holda GAT radiusni hisoblaydi. Radiusni o’zgarmas kattalik (kostanta) tariqasida berish, shuningdek jalvalning qaysidir ustunidan qiymatlarni qo’llash ham mumkin. Masalan, shaharlar atrofida aholisining sonini aks ettiruvchi bufer zonalarini yaratish uchun bufer radiusi qiymatini “Aholi” ustunidan tanlash mumkin. Bundan tashqari, bufer radiusini ibora ko’rinishida berish mumkin. Shaharlar atrofida aholi zichligini aks ettiruvchi buferlar zarur deb faraz qilaylik. Lekin jadvalda aholi zichligi qiymatini o’z ichiga oluvchi ustun yo’q. Bunday holda bufer radiusini aholi zichligi shaharlarning aholi zichligi va maydoniga oid ma’lumotlar asosida hisoblanadigan ibora bilan berish kerak. Bufer doirasi uchun segmentlar soni yumaloqlanish darajasini (tekislikni) belgilaydi. Bufer doirasini chizib chiqish uchun qanchalik ko’p segment ishlatilsa, buferlar tekisligi darajasi shunchalik katta bo’ladi. Shu bilan birga yoddan ko’tarmaslik lozimki, katta tekislik buferni yaratish uchun katta vaqt ham talab qiladi. Tekislikning standart qiymati - to’liq doira uchun 12 segmentdir. Har qanday zamonaviy GAT buferning ob’yekt chegarasidan boshlab kengligini ikkita - sferik koordinatalar uchun va dekrt koordinatalari uchun uslublar bilan hisoblab chiqa oladi. Sferik hisob-kitoblar Yerning sferik yuzasidagi masofalarni o’lchaydi. Bu boshlang ich ob’yekt chegarasidan yangi bufer ob’yektigacha bo’lgan masofa uzeldan uzelgacha o’zgarishi mumkin demakdir. Masofaning dekart hisob-kitoblari ma’lumotlar proyektsiyalangan X-Y tekisligida amalga oshiriladi. Barcha tanlangan ob’yektlar atrofida yagona bufer yoki har bir ob’yekt atrofida alohida buferlar yaratish mumkin. Bir nechta ob’yektlar uchun bir vaqtda buferlashni ikkita usul bilan amalga oshirish mumkin. Birinchidan, bu ob’yektlarning barchasi atrofida yagona bufer yaratish mumkin. Bu holda, esdan chiqarmaslik kerakki, GAT olingan buferni ko’pburchak qabilidagi yagona ob’yekt deb hisoblaydi. Agar bufer ko’pburchaklaridan biri tanlab olinsa, qolgan hammasi ham tanlanadi. Boshqa usul har bir ob’yekt uchun alohida buferlar yaratish hisoblanadi.

Fazofiy masalalarni modellash Model -bu bevosita kuzatish mumkin bo’lmagan ob’yektlar, jarayonlar yoki hodisalarni tavsiflashning matematik yoki vizual usulidir. Modellar bizga atrofimizdagi voqelikni soddalashtirilgan ifodalashga Yerishish uchun kerak. Oldingi bobda aytilganidek, GATda bunga voqelikni kartaning qatlamlar to’plami va ular o’rtasidagi bog` lanishlar orqali ifodalash yo’li bilan Yerishiladi, 27-rasm. Atrof dunyoga adekvat fazoviy modelni yaratish uchun fazoviy tahlil vositalaridan foydalaniladi. Fazoviy modellash – bu harbir joy uchun fazoviy masalalarni yechish uchun qo’llaniladigan turli qatlamlarning tavsiflarini tahlil qilish jarayonidir. Odatda GAT tanlangan qatlamlarga to’g`ri burchakli yacheykalarli to’r tushiradi, u grid (ingl. grid – panjara, to’r) deb ataladi. Har bir yacheyka muyyan o’rnashish joyini ifodalaydi va kartaning har bir qatlami uchun ma’lum qiymatga ega bo’ladi. Turli qatlamlar uchun yacheykalar har bir o’rnashuv joyini turli atributlar bilan tavsiflagan holda bir-birining ustiga qo’yiladi.

Aksariyat fazoviy modellar optimal o’rnashish joyini qidirishni o’z ichiga oladi. Bu, masalan, uchastkalarni tanlash modellari yoki yaroqlilik modellaridir. Ularning maqsadi gibrid qishloq xo’jalik ekinlarini etishtirish, neft qudug`ini burg`ulash, bolalar bog`chasi qurish uchun eng to’g`ri keladigan joyni belgilashdir. Ma’lumotlarga qo’yiladigan shkalalar va talablar ancha farqli bo’lishiga qaramasdan, bu kabi masalalarni yechish usullari o’xshashdir. Faraz qilaylikki, bizga yangi mazain qurish uchun optimal joy tanlash zarur. Bu masalani hal qilish uchun yaroqlilik modelini yaratish kerak. Modelning bunday tipida tavsiflar ularning yaroqliligi bo’yicha baholanadi, so’ngra har bir joy uchun barcha o’zgaruvchan kattaliklarni hisobga oluvchi kompleks yaroqlilik kartasini yaratish uchun kombinastiyalanadi. Bunday masalani yechish jarayoni to’rtta bosqichga bo’linadi: 1. Masalani ta’riflash 2. Masalani tarkibiy qismlarga bo’lish 3. Ob’yektlarga yaroqlilik qiymatlarini berish 4. Masalani yechish Birinchi bosqich - ta’riflash - tadqiqotning Yerishish lozim bo’lgan maqsadini ifodalashdan boshlanadi. Ya’ni foydalanuvchio’zi olmoqchi bo’lgan kartani tasavvur qilishi lozim. Ta’kidlanganidek, bizning vazifamiz - magazin qurish uchun optimal joy topishdir. Faraz qilamizki, biz yaqinroqda joylashgan, asosan yuqori daromadli odamlarga mo’ljallangan bir nechta kichik magazinlarga egalik qilamiz. Biz ularga yuqori sifatli oziq-ovqat mahsulotlari va maishiy tovarlarni sotamiz. Biznesimiz daromadli hisoblanadi va yangi magazinlar tashkil qilish uchun shahar hududlarini topishimiz zarur. Pirovard natijada yangi magazinni joylashtirish uchun mumkin bo’lgan variantlardagi yaroqlilik darajasi bo’yicha ranglangan (darajalangan) hududlarni ko’rsatuvchi kartani olishimiz lozim. U ranglangan (darajalangan) yaroqlilik kartasi deb ataladi, zero har bir hududning yaroqlilik darajasini aks ettiradigan qiymatlar diapazonini ko’rsatadi. Bunday karta tipini va uni yaratish jarayonini fazoviy tahlil va GATning deyarli barcha sohalarida qo’llasa bo’ladi.

Masala ta’riflanib bo’lgach, yechish uchun qanday ma’lumotlar va qadamlar talab etilishini bilish uchun uni maydaroq qismlarga bo’lib chiqish kerak. Bu qadamlar har bir o’rnashu joyining yaroqliligini aniqlash uchun biz echadigan oraliq masalalarni o’zida ifodalaydi. Masalalarni bosqichlar bo’yicha belgilashda asosiy shart shundan iboratki, ular o’lchash mumkin bo’lgan narsalarga asoslanishi lozim. Xo’sh, magazinni joylashtirish uchun eng yaxshi joyni qay yo’sinda aniqlash kerak? Birinchidan, magazinga mahsulotlarimizni sotib olish istagida bo’lgan xaridorlar kerak. Ikkinchidan, xaridorlar uchun magazingacha bo’lgan masofa muhimdir. Shuning uchun biz quyidagilarni bilishimiz kerak: • potenstial xaridorlar qaerda? • ular o’sha Yerda etarlimi? • ular mavjud magazinlardan uzoqda joylashganmi? Mana, ushbu holatda kartaning uchta qatlamini yoki uchta temasini shakllantiruvchi uchta asosiy masala, 28-rasm. Potenstial xaridorlar kartasini yaratish uchun tovarlarimizni sotib olishni istaydigan yashovchilarni tavsiflovchi bir nechta parametrlarni belgilash zarur, 29- rasm. Bu so’rov yo’li bilan bajariladi. magazinlarning o’rnashgan joyi va ularning

o’ziga xos xususiyatlari to’g`risidagi ma’lumotlar to’plamidan kelib chiqib, gullab yashnayotgan magazinlarni tanlab olish, ularning savdo xizmati ko’rsatish hududlarini so’rov ma’lumotlari bo’yicha barcha potenstial xaridorlar va magazinlarga yaqin yashayotganlar – o’sha odamlarning o’zi ekanligiga ishonch hosil qilish uchun demografik ma’lumotlar bilan qo’shib, kartaga tushirish kerak. So’ngra, demografik vazyatni bilgan holda, ular yashaydigan hududlarni kartaga tushiramiz. Qanday xaridorlarni qidirish lozimligi ma’lum bo’lgach, kartani tuzish zarur. Eng yaxshisi potenstial xaridolarning foiz nisbati kartasini yaratishdir. Turmush tarzi ma’lumotlari aholini ro’yxatga olish rayonlari bo’yicha statistik terma ko’rinishida berilgan va bu oblast yashovchilarining umumiy sonini ifodalamaydi. Potenstial xaridolar ulushini kartografiyalash terma zichligi turlicha bo’lgan rayonlarni taqqoslash ishini o’tkazish imkoniyatini beradi. Foiz nisbati kartasini yaratish - bu oddiy jadvalli operatsiyadir, unda yashovchilar soni har bir kerakli toifalar bo’yicha jamlanadi, bu son keyin yashovchilarning termadagi umumiy soniga bo’linadi va 100 ga ko’paytiriladi. Xaridorlarning etarli-etarsizligini aniqlash uchun magazinning savdo xizmat ko’satish rayonlari chegarasidagi aholi soni kartasini yaratish zarur. Aholi zichligi kartasi nuqtali ma’lumotlar to’plamidan zichlikni hisoblash funksiyasi yordamida yaratiladi.

Masala borgan sari tarkibiy qismlarga bo’linib borayotganini payqash qiyin emas, shuning uchun diagrammadagi har bir shohcha oxirida ma’lumotlar manbai ko’rsatilgan bo’lishi kerak, 30-rasm. Bunday yondoshuv har bir ob’yektni miqdoriy ta’riflash uchun zarur bo’lgan ma’lumotlarni belgilashda yordam beradi. Har bir ob’yekt o’zining karta qatlamiga ega bo’lgandan keyin potenstial xizmat ko’rsatish rayonlarining yagona ranglangan (darajalangan) kartasini yaratish uchun ob’yektlarni kombinastiyalash kerak. Buning uchun bir klass qiymatlarini boshqasi bilan solishtirish usuli kerak. Bu har bir qatlam yoki tema klasslariga sonli qiymatlar berish yo’li bilan hal etiladi. Har bir ob’yekt yangi magazin uchun joy sifatida qanchalik yaroqliligiga qarab ranglanadi (darajalanadi). Har bir ob’yektga 1 dan 10 gacha bo’lgan shkala bo’yicha qiymat beramiz, bu Yerda 10 eng yaxshi variantga muvofiq keladi. Ushbu jarayon natijasida yaroqlilik shkalasini olamiz. Shuningdek ko’rib chiqilmaydigan rayonlarni mustasno qilish uchun ishdatiladigan “ma’lumotlar yo’q” yoki “yaroqsiz” klassi ham mavjud. Modomiki barcha o’lchovlar bitta sonli shkala bo’yicha berilar ekan, ular eng yaroqli joylarni aniqlashda teng ahamiyatga ega bo’ladi. Model boshidan aynan shu tarzda yaratiladi, lekin undan keyin, muqobil sstenariylarni tekshirishda ma’lumotlarni va ularning o’zaro munosabatlarini bundan keyin o’rganish uchun qatlamlarga yoki o’lchovlarga vazniy koeffistientlar qo’llaniladi. Ob ’ yektlarga yaroqlilik shkalasini

berish bosqichida shuningdek ob ’ yektlarni o ’ lchash va shkalalar berish uchun talab etiladigna vositalar va qadamlar batafsilroq belgilanadi . Yangi magazin uchun etarli miqdorda xaridorlarni ta ’ minlash uchun aholi zichligi kartasidan foydalanish kerak . Deyarli har qanday stol usti GATi berilgan radius ichidagi yashovchilar sonini ko’rsatadigan kartani yaratish imkoniyatiga ega. Modellashdagi so’nggi qadam “yangi magazin eng yaxshi hududlar” yagona o’lchovini olish uchun potenstial xaridorlar, yaroqlilik kartalari, aholi kartasi va masofalar kartasini birlashtirishdir. Bu uchala kartalarni birga tutashtirsh va uchga bo’lish bilan bajariladi.

Adabiyotlar: 1. O’.B.Muxtorov, A.N.Inamov, O’P.Islomov “Geoaxborot tizim va texnologiyalari”, Toshkent 2017. 2. E.Y.Safarov, I.M.Musayev, X.A.Abduraximov “Geoaxborot tizim va texnologiyalari”, Toshkent 2008. - 154 b. 3. Берлянт А.М. «Геоинформационное картографирование». - М: 1997. -64 с. 4. Берлянт А.М. «Картография». Толькование основных терминов - М.: ГИС-Ассотсация, 1998. С. 91-104 5. Зейлер М. Моделирование нашего мира (руководства ESRI по проектированию базы геоданных). -М.: МГУ, 2001,-255 с. 6. Картография с основами топографии: Учеб. пособие для студентов педагогических институтов по специалности “География”. Под. ред. Г- юб Грюнберга. - М.: Просвешение, 1991. -368 с. 7. Коновалова Н.В., Капралов Е.Г. Ведение в ГИС. Учебное пособие. Изд-е 2-е исправленное и дополненное. -М.: ООО “Библион”, 1997, 160 с. 8. Королев Ю.К. “Обшая геоинформатика” -М.: СП “Дата+”, 1998. 118 с. 9. Кошкарев А.В. “Геоинформатика”. Толькование основных терминов -М.: ГИС-Ассотсация, 1998. С.81-90. 10. Кошкарев А.В. “Геоинформатика”. Справочное пособие. М.: 1997. 213 с

O'xshashlar

Masalalarni EHMda yechish bosqichlari va algoritmlar nazariyasi

Matematik modellashtirishning asosiy tushunchalari. Masalalarni EHMda yechish bosqichlari

Excel elektron jadval dasturi yordamida amaliy masalalarni yechish

MS Excel elektron jadvali yordamida amaliy masalalarni yechish

C++da grаfikа