Qaror qabul qilishda jarayonida model va modellashtirish - Informatika va AT - Referatlar

Qaror qabul qilishda jarayonida model va modellashtirish

Yuklangan vaqt:

05.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

30.298828125 KB

Ko'chirib olish

Qaror qabul qilishda jarayonida model va modellashtirish Reja: 1. Model tasnifi. 2. Tizimli tahlilda modellashtirish. 3. Moddelashtirish jarayonining bosqichlari

1. Model tasnifi. “Model” atamasi o’ta ko’p sonli talqinlarga ega. Eng umumiy ko’rinishda biz modelning quyidagi ta’rifiga tayanamiz. Model – bu asliyat (prototip) bilan o’xshashlikka ega bo’lgan va asliyatning hatti-harakatini tasvirlash va/yoki izohlash va/yoki bashoratlash vositasi bo’lib xizmat qiladigan ob’ektdir. Asliyatning barcha xossalarini emas, balki tadqiqot uchun ahamiyatli bo’lgan soddalashtirilgan qiyofasini berish modelning eng muhim sifatidir. Murakkab tizimlar bajariladigan jarayonlar (vazifalar), tuzilma hamda zamondagi xatti-harakati bilan xususiyatlanadi. Ushbu jihatlarni munosib tarzda modellashtirish uchun axborotlashgan tizimlarda bir biri bilan kesishuvchi funksional, axborotlashgan va hatti-harakat modellari farqlanadi. Tizimning funksional modeli tizim tomonidan bajariladigan vazifalar majmuini tasvirlaydi, tizim morfologiyasini (uning tuzilishi) -funksional tizimchalar tarkibi, ularning o’zaro aloqalarini xususiyatlaydi. Axborotlashgan model tizimning ma’lumotlar tuzilmasi (tarkibi va o’zaro aloqasi) ko’rinishidagi unsurlar o’rtasidagi munosabatlarni aks ettiradi. Hatti-harakat (hodisaviy) modeli axborotlashgan jarayonlarni (faoliyat ko’rsatish sur’atini) tasvirlaydi, unda tizimning holati, hodisa, bir holatdan boshqasiga o’tish, o’tish sharti, hodisalar izchilligi singari kategoriyalar mavjuddir. Murakkabligi, katta moddiy harajatlar talab qilishi, mislsizligi, tajriba o’tkazishning davomiyligi singari qator sabablarga ko’ra tabiiy tajribalar o’tkazishning imkoni bo’lmagan tizimlarda modellashtirish alohida ahamiyat kasb etadi. Masalan, “tinch zamonda urush qilib bo’lmaydi”, tizimlarning ayrim turlarini tabiiy sinovdan o’tkazish ularni bo’zish bilan bog’liq bo’lishi mumkin, boshqaruvning murakkab tizimlarini tajribada tekshirib ko’rish uchun o’zoq vaqt zarur va h.k. Modellar qo’llaniladigan uch asosiy sohani: o’qitish, ilmiy tadqiqotlar, boshqaruv tizimlarini ajratib ko’rsatish mumkin. O’qitishda modellashtirish yordamida turli ob’ektlarni aks ettirishning yuksak ko’rgazmalilik darajasiga

erishiladi va bular haqidagi bilimlarni etkazib berish osonlashadi. Bular asosan tizimni tasvirlash va izohlashga imkon beradigan modellardir. Ilmiy tadqiqotlarda modellar nazariya va amaliyot rivojini ta’minlagan holda yangi axborotni qayd qilish va tartibga solish imkonini beradi. Boshqaruvda modellar qarorlarni asoslash uchun qo’llaniladi. Bunday modellar tizimlarni ham ta’riflashni, ham izohlashni, ham ularning hatti-harakati oldindan aytilishini ta’minlashi lozim. “Qora quti” modeli. Tizim tarkibi modeli. Tizim tuzilmasi modeli. Tizimni tasvirlashning eng sodda va mavhum darajasi “qora quti” modelidir. Mazkur holatda ajratib olingan tizim muhit bilan kirish va chiqishlar majmui bilan bog’liqligi faraz qilinadi. Modelning chiqishlari tizim faoliyati natijalarini, kirishlar esa zahiralar va cheklanishlarni tasvirlaydi. SHu asnoda tizimning ichki mazmuni to’g’risida biz xech narsa bilmaymiz va bilishni istamaymiz deb taxmin qilinadi. Model bu holatda uning ikki muhim xossasi: yaxlitligi va muhitdan alohidaligini aks ettiradi. “Qora quti” ichki tuzilmasini yanada mayda qismlarga (tizimchalar, alohida unsurlarga) parchalash tizimlar tarkibi modelini yaratishga imkon beradi. “Qora quti” modeli osonligi va soddaligi bulardan foydalangan holda ko’plab amaliy vazifalarni hal qilishga imkon beradi. SHu bilan birgalikda tizimlarni yanada batafsilroq (chuqurroq) o’rganish uchun tarkib modelidagi unsurlar va tizimchalar o’rtasidagi munosabatlarni (aloqalarni) aniqlab olish zarur. Unsurlar o’rtasidagi maqsadiga erishish uchun zarur va etarli bo’lgan munosabatlar majmui orqali tizimni tasvirlashni tizim tuzilmasi modeli deyiladi. Masalan, tizim tuzilmasi modeliga misol sifatida tashkiliy-iqtisodiy tizimga bo’lgan korxonani olaylik. Uning atrof-muhitida bu muhitga o’ta muhim ta’sir ko’rsatuvchi omillar: ijtimoiy bozor xo’jaligi, siyosiy va ijtimoiy tuzilma, ekologiya, tizimga jiddiy ta’sir ko’rsatuvchi innovatsion texnologiyalar ajratib ko’rsatiladi. Bundan tashqari korxona o’zaro hamkorlik qiladigan yuqori turuvchi va quyi turuvchi tashkilotlar shuningdek tizim kirishiga kelib tushadigan zahiralar va chiqishda vujudga keladigan yakuniy mahsulot ajratib ko’rsatiladi.

Model xususiyatli alomatlariga (signaturasi) ko’ra modellashtirishning quyidagi: aniqlovchi va bashoratlovchi, turg’un va harakatchan, uzuq-uzuq va uzuq-uzuq-uzluksiz turlari mavjud. Model va modellashtirish qaror qabul qilish jarayonida juda muhim rol uynaydi. Amaliyotda boshqaruvda foydalanilayotgan juda ko’p modellar murakkabdir, lekin modellashtirish mazmuni judda sodda. Modellashtirish ishlab chiqarish jarayoni bulib, ma’lum bir modelning qo’llanilishi tushuniladi. Iqtisodiyotda va boshqaruvda modellashtirishni qo’llanilishiga sabab, bir tomondan iqtisodiy xarakterdagi tajribalarni o’tkazish narxi juda qimmatligi yoki o’zini qoplamaydi, va boshqa tomondan turli vaqt momentlarida iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va boshqa sohalarda muammoli vaziyatlarni holatlari qaytarib bo’lmasiligidadir. Model atamasiga turli mualliflar tomonidan berilgan ta’riflarga ko’ra, iqtisodiy matematik model haqiqatga yaqin, modellashtirilayotgan obektning bog’lanishlari va xususiyatlarini aks etishi kerak. Model qo’yidagi talablarga javob berishi kerak: 1) Boshqaruv ob’ekti xususiyatari va strukturasiga mos bo’lishi; 2) Modelning qaror vabul qiluvchi shaxsning talablariga va boshqaruvda axborot kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish ko’nikmalariga moslashtirilganligi; 3) Model asosida o’tkaziluvchi modellashtirish metodlari va tajribalarini o’tkazish talablari va imkoniyatlariga mosligi; 4) Echilayotgan boshqaruv masalasi talablariga mosligi. Iqtisodiy matematik model aniq bir strukturaga ega bo’lib, asosiy elementlari qo’yidagilar: 1) qaror qabul qilish holati; 2) qaror qabul qilish vaqti; 3) echim uchun zarur resurslar; 4) qaror qabul qiluvchi shaxs yoki tashkilotning resurslari; 5) boshqariluvchi omillar tizimi;

6) boshqarib bo’lmaydigan omillar tizimi; 7) boshqariluvchi va boshqarib bo’lmaydigan omillar o’rtasilagi bog’lagishlar tizimi; 8) alternativ echimlar tizimi; 9) qabul qilingan qarorlarni baholash uchun parametrlar tizimi (baholash tizimi). 2. Tizimli tahlilda modellashtirish . Tizimli tahlilning ajralmas qismi modellashtirish bo’lib, bu modelni yaratish, uning xossalarini o’rganish va olingan ma’lumotlarni modellashtirilayotgan tizimga o’tkazishni o’z ichiga oluvchi muayyan tizimni tadqiq qilish jarayonidir. Muayyan tizim xatti-harakatini tasvirlash, izohlash va bashorat qilish modellashtirishning umumiy vazifalaridir. Oqilona yoki oqilonaga yaqin echimlarni (qarorlarni) topish, echimlarning samaradorligini baholash, tizimning xossalarini (o’zgarishlarga ta’sirchanligi, xususiyatlarning ahamiyati va h.k), aniqlash, tizim xususiyatlari o’rtasidagi o’zaro aloqalarni o’rnatish, axborotni ko’chirib o’tkazish modellashtirishning asosiy maqsadlari bo’lishi mumkin. Aniqlovchi modellashtirish tasodifiy ta’sirlar mavjud bo’lmasligi faraz qilinadigan jarayonlar va hodisalarni aks ettiradi. Bashoratlovchi modellashtirish ehtimoliy jarayonlarni hisobga oladi. Turg’un modellashtirish ob’ektning vaqtning qayd qilingan davridagi holatini tasvirlash uchun xizmat qilsa, harakatchan modellashtirish zamondagi ob’ektni tadqiq qilish uchun xizmat qiladi. SHu asnoda o’xshash (uzluksiz), o’zuq-o’zuq va aralash modellar bilan ish ko’riladi. Xususiy alaomatlariga ko’ra amalga oshirilishi shakliga bog’liq holda modellashtirish tafakkurdagi va aniq modellashtirish larga tasniflanadi. Vaqtning belgilangan davri oralig’ida model amalga oshirish imkoni bo’lmagan yohud ularni jismonan yaratish uchun sharoit mavjud bo’lmaganda (masalan mikroolam yaratish) tafakkurda modellashtirish qo’llaniladi. Aniq

tizimlarni tafakkurda modellashtirish ko’rgazmali, ramziy va matematik modellashtirish ko’rinishida amalga oshiriladi. Modellashtirishning mazkur ko’rinishini funksional, axborotli va hodisali taqdim etish uchun vositalar va usullarning ko’plab miqdori ishlab chiqilgan. Ko’rgazmali modellashtirish da kishining aniq ob’ektlar to’g’risidagi tasavvuri asosida ob’ektda kechayotgan hodisalar va jarayonlarni aks ettiruvchi ko’rgazmali modellar yaratiladi. O’quv plakatlari, rasmlar, chizmalar, diagrammalar ana shunday modellarga misoldir. Gipotetik (farazlovchi) modellashtirish asosida tadqiqotchining ob’ekt to’g’risidagi bilim darajasini aks ettiruvchi va o’rganilayotgan ob’ekt kirishi va chiqishi o’rtasidagi sabab- oqibat aloqalariga tayanadigan aniq ob’ektdagi jarayon kechishi qonuniyatlari to’g’risidagi faraz qaror topadi. SHakliy modellarni yaratish uchun ob’ekt to’g’risidagi bilimlar etarli bo’lmaganda modellashtirishning ushbu turidan foydalaniladi. O’xshash modellashtirish turli darajalardagi o’xshashliklarni qo’llashga asoslanadi. Bir muncha sodda ob’ektlar uchun to’liq o’xshashlik eng yuqori darajadir. Tizim murakkablashib borgan sari o’xshash model ob’ekt amal qilishining bir necha (yoki faqat birgina) tomonini aks ettiruvchi navbatdagi darajadagi o’xshashliklardan foydalaniladi. Muayyan ob’ektda kechayotgan jarayonlarni jismoniy modellashtirish imkoni bo’lmaganda yoki modellashtirishning boshqa ko’rinishlarini o’tkazishdan oldin keladigan holatda maketlashtirish qo’llaniladi. Tafakkurdagi maketlarni yaratish asosida ham odatda ob’ektdagi hodisalar va jarayonlar o’rtasidagi sabab-oqibat aloqalariga tayanuvchi o’xshashliklar joylashadi. Ramziy modellashtirish aniq ob’ekt o’rnini bosadigan mantiqiy ob’ektni yaratishning sun’iy jarayonidan iborat va alomatlar hamda ramzlarning muayyan tizimi yordamida ob’ektning asosiy xossalarini ifodalaydi. Tilli modellashtirish asosida tadqiq qilinayotgan narsa sohasidagi tushunchalar yig’indisidan shakllantirilgan qandaydir tezaurusni (lug’atni) tashkil etadi, shu asnoda bu yig’indi qayd etilgan bo’lishi lozim. Tezaurus deyilganda muayyan tildagi so’zlar

yoki boshqa unsurlar o’rtasidagi aloqalarni aks ettiruvchi, ularni ma’nosiga ko’ra so’zlar izlash uchun mo’ljallangan lug’at tushuniladi. Agar muayyan tushunchalar, ya’ni alomatlarning shartli belgisi kiritilsa, alomatli modellashtirishni amalga oshirish va alomatlar yordamida tushunchalar yig’indisini aks ettirishi – so’zlar va gaplardan ayrim silsilalar to’zish mumkin. Matematik modellashtirish - bu matematik model deb ataluvchi qandaydir matematik ob’ektni berilgan aniq ob’ektga mos kelishini o’rnatish jarayonidir. Umuman olganda, har qanday tizim xossalarini matematik usullar, shu jumladan kompyuter yordamida tadqiq qilish uchun albatta ushbu jarayonni shaklga solish ya’ni matematik model barpo etish lozim. Matematik model turi ham aniq ob’ekt tabiatiga, ham ob’ektni tadqiq qilish vazifalariga, vazifa echimining talab qilinayotgan ishonchliligi va aniqligiga bog’liqdir. Har qanday matematik model har qanday boshqa model singari aniq ob’ektni qandaydir yaqinlashish darajasida tasvirlaydi. Matematik modellashtirishni taqdim etish uchun yozuvlarning turli shakllaridan foydalanish mumkin. Invariant (o’zgarmas), tahliliy, algoritmli va chizmali (tasviriy) yozuvlar ana shunday shakllardandir. Invariant (o’zgarmas ) shakl – an’anaviy matematik til yordamida model tenglamasini echish usuliga bog’liq bo’lmagan holda model nisbatini yozib olishdir. Mazkur holatda model tizimning kirishlari, chiqishlari, o’zgaruvchan holatlari va global tenglamalari sifatida taqdim etilishi mumkin. Tahliliy shakl – modelning boshlang’ich tenglamasi echimi natijasi ko’rinishidagi modelni yozib olishdir. Odatda tahliliy shakldagi modellar kirishlar funksiyasi va o’zgaruvchan holatlar sifatidagi chiqish parametrlarini aniq ifodalaridan iboratdir. Tahliliy modellashtirish uchun asosan tizimning faqat funksional jihatini modellashtirish xosdir. SHu asnoda tizimning faoliyat ko’rsatish qonunini (algoritmini) tasvirlovchi tizimning global tenglamalari qandaydir tahliliy nisbatlar (algebraik, birlashtiruvchi-farqlovchi, yakuniy xilma-xillik va h.k.) yoki

mantiqiy shartlar ko’rinishida yozib olinadi. Tahliliy model quyidagi bir qator usullar bilan tadqiq qilinadi: • tizimning boshlang’ich shartlariga ega izlanayotgan xossalari, parametrlari va o’zgaruvchan holatlarini bog’lovchi aniq bog’liqliklarni umumiy ko’rinishda olishga intilinadigan tahlilli usul; • umumiy ko’rinishda tenglamani hal qila olmagan holda muayyan boshlang’ich ma’lumotlar asosida raqamli natijalarni qo’lga kiritish usuli (bunday modellar raqamli modellar deb atalishini eslatib o’tamiz); • aniq ko’rinishdagi echimga ega bo’lmagan holda echimning qandaydir xossalarini topish mumkin bo’lgan sifatga oid usul. Hozirgi vaqtda murakkab tizimlarning faoliyat ko’rsatish jarayonini xossalarini tadqiq qilishning kompyuterli usullari keng tarqalgan. EXMda matematik modellarni amalga oshirish uchun tegishli modellashtiruvchi algoritm yaratish zarur. Algoritmli shakl – model nisbatini va echimning tanlangan sonli usulini algoritm shaklida yozib olishdir. Algoritli modellar orasida turli tashqi ta’sirlar chog’idagi jismoniy yoki axborotli jarayonlarga taqlid qilish uchun mo’ljallangan taqlid modellari muhim toifani tashkil etadi. Tilga olingan jarayonlarga taqlid qilishning o’zi taqlidli modellashtirish deb ataladi. Taqlidiy modellashtir ish chog’ida tizimning vaqtdagi faoliyat ko’rsatishining algoritmi – tizim xatti-harakati yaratiladi, shu asnoda jarayonni tashkil etuvchi elementar hodisalari ularning mantiqiy tuzilmasi va yuz berish izchilligi saqlab qolingan holda taqlid qilinadi, bu boshlang’ich ma’lumotlarga ko’ra tizim xossalarini baholashga imkon beruvchi, vaqtning muayyan oralig’idagi jarayon holatlari to’g’risida ma’lumot olishga imkon beradi. Taqlidiy modellashtirishning tahliliy modellashtirishga nisbatan asosiy afzalligi yanada murakkabroq vazifalarni hal qilish imkoniga egaligidir. Taqlidiy modellar tizimning o’zuq-yuluq va uzluksiz unsurlari, unsurlar chiziqsiz xossalari va tahliliy tadqiqot chog’ida ko’pincha mushkilotlar vujudga keltiradigan ko’p sonli tasodifiy ta’sirlar va boshqalar singari omillarni bir muncha osonroq hisobga

olishga imkon beradi. Hozirgi vaqtda taqlidiy modellashtirish tizimlarni tadqiq qilishning eng samarali usuli va ko’pincha model xatti-harakati to’g’risida xususan uni loyihalash bosqichida axborot olishning amaldagi yagona oson usuli hamdir. Taqlidiy modellashtirishda statistik sinovlar usuli (Monte-Karlo) va statistik modellashtirish usullaridan foydalaniladi. Monte-Karlo usuli - tahliliy vazifalarni hal qilishga mos keladigan tasodifiy qiymatlar va funksiyalar, ehtimolli xususiyatlarni modellashtirish uchun qo’llaniladigan raqamli usuldir. U tasodifiy qiymatlar va funksiyalarni amalga oshirish, so’ngra axborotga matematik statistika usullari bilan ishlov berishdan tashkil topgan jarayonnlarni ko’p marta aks ettirishdan iborat. Agar bu usul tasodifiy ta’sirlarga tortiluvchi tizimlar faoliyat ko’rsatishi jarayonlari xossalarini tadqiq qilish maqsadlarida mashinada taqlid qilish uchun qo’llanilsa statistik modellashtirish usuli deb ataladi. Taqlidiy modellashtirish usuli tizimning tuzilmalari ko’rinishini, tizimni boshqarishning turli algoritmlari samaradorligini, tizim turli parametrlari o’zgarishlari ta’sirini baholash uchun qo’llaniladi. Taqlidiy modellashtirish muayyan cheklanishlarga ega bo’lgan berilgan xossalarga ega tizim yaratish talab qilinganda tizimning tuzilmali, algoritmli va parametrli umumlashtirish asosiga joylashtirilishi mumkin. Kombinatsiyalashgan (tahliliy-taqlidiy) modellashtirish tahliliy va taqlidiy modellashtirishning afzal tomonlarini birlashtirishga imkon beradi. Kombinatsiyalashgan modellarni yaratishda ob’ektning faoliyat ko’rsatish jarayoni uni tashkil etuvchi jarayonchalarga oldindan parchalanadi va bulardan zarur bo’lganlariga nisbatan tahliliy modellar, boshqa jarayonchalarga esa taqlidiy modellar yaratiladi. Bunday yondashuv tizimning alohida olingan holda tahliliy yoki taqlidiy modellarni qo’llagan holda tadqiq qilish imkoni bo’lmagan sifat jihatdan yangi toifalarini qamrab olish imkonini beradi. Axborotli (kibernetik) modellashtirish modelda yuz berayotgan tabiiy jarayonlar aniq jarayonlarga bevosita o’xshashi mavjud bo’lmagan holatlardagi

modellarni tadqiq qilish bilan bog’liqdir. Bunday holatda faqat ayrim funksiyanigina aks ettirishga intilinadi, aniq ob’ekt bir qator kirishlar va chiqishlarga ega bo’lgan “qora quti” sifatida ko’rib chiqiladi va chiqishlar hamda kirishlar o’rtasidagi ayrim aloqalar modellashtiriladi. SHunday qilib axborotli (kibernetik) modellashtirish asosida boshqarishning ayrim axborotli jarayonlari qaror topadi, bu aniq ob’ekt xatti-harakatini baholashga imkon beradi. Mazkur holatda modelni yaratish uchun aniq ob’ektning tadqiq qilinayotgan funksiyasini ajratib olishga, ushbu funksiyani kirishlar va chiqishlar orasidagi ayrim operatorlar ko’rinishida shakllantirish hamda ushbu funksiyani taqlid qilinayotgan modelda sinab ko’rish, shu asnoda butkul boshqa matematik tilda va tabiiyki jarayonni boshqacha amalga oshirishda sinab ko’rish zarur. Masalan, ekspertli tizimlar qaror kabul kiluvchi shaxs modellaridir. Tizimli tahlilni tuzilmaviy modellashtirish muayyan turdagi tuzilmalarning ayrim o’ziga xosliklariga tayanadi, tizimlarni tadqiq qilish vositasi sifatida qo’llaniladi yoki shular asosida tizimlarning shakllantirilgan tasavvurlarining (nazariy-ko’plik, lingivistik, kibernetik va h.k) boshqa usullarini qo’llagan holda modellashtirish uchun o’ziga xos yondashuvlarni ishlab chiqish yo’lida xizmat qiladi. Ob’ektli-maqsadli modellashtirish tuzilmali modellashtirishning davomidir. Tizimli tahlilda tuzilmali modellashtirish quyidagilarni: • tarmoqli modellashtishi usullari; • tuzilmali modellashtirishni lingivisitk modellashtirish bilan birlashtirish; • nazariy-ko’plik tasavvurlari va qiymatlar nazariyasi nominal shkalasi tushunchasi asosida turli hildagi (ierarxik, matritsali, erkin grafalar) tuzilmalarni barpo etish va shakllantish yo’nalishidagi tuzilmali yondashuvni o’z ichiga oladi. SHu asnoda “model tuzilmasi” atamasi tizimning ham funksiyalariga, ham unsurlariga nisbatan qo’llanilishi mumkin. Tegishli tuzilmalar funksional va morfologik tuzilmalar deb ataladi. Ob’ektli maqsadli modellashtirish ham

unsurlarni, ham fuksiyalarni o’z ichiga olgan toifalar ierarxiyasining ikkala turi tuzilmasini birlashtiradi. So’nggi o’n yilliklarda tuzilmali modellashtirishda CASE yangi texnologiyasi shakllandi. CASE abbreviaturasi (qisqartma so’zi) CASEtizimlardan foydalanishning ikki yo’nalishiga mos keluvchi ikki yoqlama talqinga ega. Bulardan birinchisi - Computer-Aided Software Engineering dasturiy ta’minlashni avtomatik loyihalash sifatida tarjima qilinadi. Tegishli CASE-tizimlar ko’pincha dasturiy ta’minlashga jadal ishlov berishning instrumental vositalari (RAD – Rapid Application Development) deb ataladi. Ikkinchi talqin - ComputerAided System Engineering asosan zaif tuzilmalangan murakkab tizimlarni konseptual modellashtirishni qo’llab-quvvatlashga yo’naltirilganlikni ta’kidlaydi. Umuman olganda CASE-texnologiya avtomatlashtirishning o’zaro bog’liq majmuasi bilan qo’llab-quvvatlanadigan murakkab avtomatlashgan tizimlarni tahlil qilish, loyihalash, ishlab chiqish va ko’zatib turish uslubiyatlari majmuidan iborat. CASE – bu tizimli tahlilchilar, ishlab chiquvchilar va dasturchilar uchun murakkab tizimlarni, shu jumladan dasturiy ta’minlashni loyihalash va ishlab chiqish jarayonini avtomatlashtirishga imkon beruvchi quroldir. Bu masala uchinchi bobda yanada batafsilroq ko’rib chiqiladi. Vaziyatli modellashtirish tafakkurlashning modelli nazariyasiga tayanadi, buning doirasida qarorlar qabul qilish jarayonlarini yo’lga solishning asosiy mexanizmlarini tasvirlash mumkin. Tafakkurlashning modelli nazariyasi markazida ob’ekt va tashqi olamning axborotlashgan modeli miya tuzilmalarida shakllanishi borasidagi tasavvur joylashgandir. Mazkur axborot inson tomonidan unda mavjud bo’lgan bilim va tajriba asosida idrok etiladi. Insonning maqsadga muvofiq hatti-harakati maqsadli vaziyatni shakllantirish va boshlang’ich vaziyatni fikran maqsadli vaziyatga aylantirish yo’li bilan barpo etiladi. Muayyan munosabatlar bilan o’zaro bog’langan, predmetli soha semantikasini aks ettiruvchi unsurlar majmui ko’rinishida ob’ektni tasvirlash model yaratishning asosidir. Ob’ekt modeli ko’p bosqichli tuzilmaga ega va boshqaruv jarayonlari

kechadigan axborot mazmunidan iborat. Ob’ektning axborotlashgan modeli qancha boy va uni boshqarish imkoniyati qancha yuqori bo’lsa boshqaruvda qabul qilinadigan qarorlar shu qadar yaxshi va ko’p turli sifatga ega bo’ladi. Aniq modellashtirish chog’ida yoki aniq ob’ektda butunlay, yohud uning bir qismidagi xususiyatlarni tadqiq qilish imkoniyatidan foydalaniladi. Bunday tadqiqotlar ham me’yordagi tartibda ishlovchi ob’ektlarda, ham mahsus tartibotlarni tashkil etishda tadqiqotchini qiziqtiruvchi xossalarni (o’zgaruvchan sonlar va parametrlarning boshqa qiymatlarida, vaqtning boshqa ko’lamida va h.k.) baholash uchun amalga oshiriladi. Aniq modellashtirish eng munosib modellashtirish bo’lsada uning imkoniyatlari cheklangandir. Aniq ob’ektda tajriba natijalariga o’xshashlik nazariyasi asosida ishlov bergan holda tadqiqot o’tkazish tabiiy modellashtirish (naturnoe modelirovanie) deb ataladi. Tabiiy modellashtirish ilmiy tajriba, yalpi sinovlar o’tkazish va ishlab chiqarish tajribasiga taqsimlanadi. Ilmiy tajriba avtomatlashtirish vositalaridan keng foydalanish, axborotga ishlov berishning o’ta turli tuman vositalarini qo’llash, tajriba o’tkazish jarayoniga inson aralashuvi imkoniyati mavjudligi bilan xususiyatlanadi. Tajriba o’tkazish ko’rinishlaridan biri – yalpi sinovlar o’tkazish bo’lib bular jarayonida umuman ob’ektlarni (yoki tizimning katta qismlarini) takroran sinovdan o’tkazish oqibatida ushbu ob’ektlarning sifat xossalari, ishonchliligi to’g’risidagi umumiy qonuniyatlar aniqlanadi. Maxsus tashkil qilingan sinovlar bilan bir qatorda ishlab chiqarish chog’ida jamlangan tajribani umumlashtirish yo’li bilan tabiiy modellashtirishni amalga oshirish, ya’ni ishlab chiqarish tajribasi to’g’risida so’z yuritish mumkin. Bu erda o’xshashlik nazariyasi asosida ishlab chiqarish jarayoni bo’yicha statistik materialga ishlov beriladi va umumlashgan xossalar qo’lga kiritiladi. Tajribani jarayonning aniq kechishidan farq qilishini yodda tutish zarur. Bu farq shundan iboratki, tajriba o’tkazishda ayrim inqirozli vaziyatlar yuzaga kelishi va jarayong barqarorligi chegaralari aniqlanishi mumkin. Tajriba o’tkazish chog’ida ob’ektning faoliyat ko’rsatish jarayoniga yangi omillar va qo’zg’atuvchi ta’sirlar kiritiladi.

Aniq modellashtirishning boshqa bir ko’rinishi jismoniy modellashtirish bo’lib u tadqiqotlar hodisalarning tabiatini saqlab qoladigan va jismoniy o’xshashlikka ega bo’lgan qurilmalarda amalga oshirilishi bilan tabiiy modellashtirishdan farq qiladi. Tabiiy modellashtirish jarayonida tashqi muhitning ayrim xossalari beriladi va yo aniq ob’ektning, yohud uning tashqi muhitning berilgan yoki sun’iy yaratiladigan modeli xatti-harakati tadqiq qilinadi.Tabiiy modellashtirish vaqtning aniq va modellashtirilgan (qalbaki aniq) ko’lamlarida kechishi yoki vaqt hisobga olmagan tarzda ko’rib chiqilishi mumkin. So’nggi holatda vaqtning qandaydir oralig’ida “muzlatilgan” deb ataluvchi jarayonlar o’rganib chiqilishi zarur. Model va modellashtirish qaror qabul qilish jarayonida juda muhim rol uynaydi. Amaliyotda boshqaruvda foydalanilayotgan juda ko’p modellar murakabdir, lekin modellashtirish mazmuni judda sodda. Modellashtirish ishlab chiqarish jarayoni bulib, ma’lum bir modelning qo’llanilishi tushuniladi. Iqtisodiyotda va boshqaruvda modellashtirishni qo’llanilishiga sabab, bir tomondan iqtisodiy xarakterdagi tajribalarni o’tkazish narxi juda qimmatligi yoki o’zini qoplamaydi, va boshqa tomondan turli vaqt momentlarida iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va boshqa sohalarda muammoli vaziyatlarni holatlari qaytarib bo’lmasiligidadir. Model atamasiga turli mualliflar tomonidan berilgan ta’riflarga ko’ra, iqtisodiy matematik model haqiqatga yaqin, modellashtirilayotgan obektning bog’lanishlari va xususiyatlarini aks etishi kerak. Model qo’yidagi talablarga javob berishi kerak: 1) Boshqaruv ob’ekti xususiyatari va strukturasiga mos bo’lishi; 2)Modelning qaror vabul qiluvchi shaxsning talablariga va boshqaruvda axborot kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish ko’nikmalariga moslashtirilganligi; 3)Model asosida o’tkaziluvchi modellashtirish metodlari va tajribalarini o’tkazish talablari va imkoniyatlariga mosligi; 4) Echilayotgan boshqaruv masalasi talablariga mosligi.

Iqtisodiy matematik model aniq bir strukturaga ega bo’lib, asosiy elementlari qo’yidagilar: 1) qaror qabul qilish holati; 2) qaror qabul qilish vaqti; 3) echim uchun zarur resurslar; 4) qaror qabul qiluvchi shaxs yoki tashkilotning resurslari; 5) boshqariluvchi omillar tizimi; 6) boshqarib bo’lmaydigan omillar tizimi; 7)boshqariluvchi va boshqarib bo’lmaydigan omillar o’rtasidagi bog’lanishlar tizimi; 8) alternativ echimlar tizimi; 9)qabul qilingan qarorlarni baholash uchun parametrlar tizimi (baholash tizimi). 3. Moddelashtirish jarayonining bosqichlari. Modellashtirish jarayonini uch bosqichga ajratish maqsadga muvofiqdir. Birinchi bosqichda o’rganilayotgan jarayon yoki hodisaga mos nazariy qonuniyatlar hamda ob’ekt strukturasi va xususiyatlariga doir empirik ma’lumotlar tahlil qilinadi. Tahlil asosida model shakllantiriladi. Modelni shakllantirishda modelni qo’rishdan maqsadi va qabul qilinadigan echimlar solishtirishda foydalaniladigan kriteriyalar belgilab olinadi. Ikkinchi bosqichda boshqaruv masalasi echishda foydalaniladigan usullar belgilab olinadi. Ushbu bosqichda boshqaruv masalasini echishning eng ratsional usulni tanlash ikkinchi qadamdir. Bunda eng asosiy qoida bu eng murakkab va real holatga yaqin bo’lgan usul eng zo’r usul emas balki, eng aniq va ratsional iqtisodiy echim olish imkonini beruvchi usuldir. Uchinchi bosqichda iqtisodiy hodisalarni o’rganish davomida olingan natijalarning har tomonlama tahlil qilinadi, iqtisodiy matematik modelning real iqtisodiy holatlarga mosligi baholanadi va uni to’g’rilash amalga oshiriladi. To’g’rilangan model asosida boshqaruv masalasi qaytadan echiladi.

SHuni aytib o’tish kerakki, bir ob’ekt turli modellar yordamida ko’rsatilishi mumkin. Modelni qo’rish bu berilgan masalaning o’zgaruvchilarining o’zaro bog’lanishini tavsiflaydi va mustaqil o’zgaruvchilarning samaradorlikni belgilovchi ko’rsatkichlarga bog’liqligini tasvirlaydi.Umumiy holatda model strukturasi o’z ichiga moddiy va energetik muvozanat tenglamalari, loyiha echimlariga bog’liq munosabatlar, tizimdagi nomutanosibliklardan kelib chiquvchi mustaqil o’zgaruvchilarning aniqlanish sohasi, mavjud resurslarga belgilangan limitlardan iborat bo’ladi. Masalani va vazifalarni qo’yishda bajarilishi kerak bo’lgan chegaralar to’plami echimlarning aniqlanish sohasini tashkil qiladi. Ushbu soha doirasida qaror qabul qilish jarayonining keyingi bosqichlarida ko’riladigan yangi variantlar, alternativalar qidiriladi. SHuni aytib o’tish kerakki, chegaralarga rioya qilmaslik xato, noreal, samarasiz qarorlarni qabul qilishga olib keladi. Bunday muammolar eng asosiy sababchisi bu ratsional qarorlar qidiruvida yoki tayyorlashda chegaraviy shartlar tahlil qilinmaydi, to’la e’tiborga olinmaydi yoki umuman e’tiborga olinmaydi. Boshqaruv qarorlarini qabul qilish va tayyorlashni to’g’ri tashkillashtirish chegaraviy shartlarni shakllantirish, tahlil qilinishi, mavjud echimlarning aniqlangan sohasini shakllantirishni o’z ichiga oladi. Masalan, vaqt chegaralangan vaqtda eng yaxshi variant qidirishga emas balki eng maqbul echimni qidirib topishga harakat qilinadi. Bunday holatda maqbul echim deb muammoni mavjud resurslar yordamida yo’qqa chiqarish yoki kuchsizlantirish imkonini beradi. Ushbu metod asosida tahlilchilar “zo’rroq yaxshisining dushmani” prinsipi bo’yicha faoliyat olib boradilar va echimlar orasida maqbul variant topilishi bilanoq o’rganiladigan variantlar sonini o’sishini to’xtadi. Echimlarning aniqlangan sohasini ikki kesishmaydigan qismlarga ajratish mumkin: kelishuv sohasi, bu sohada bir vaqtning o’zida barcha parametrlar bo’yicha echim sifati yaxshilanadi;

– kompromiss soha, bunda faqatgina bir parametr bo’yicha yaxshilash qolgan parametrlar bo’yicha echim sifatining yomonlashishiga olib keladi. Ko’rinib turibdiki, optimal echim faqat kompromiss sohada yotadi, kelishuv sohasida echim mos parametrlar bo’yicha yaxshilanishi shart. Kompromiss sohani belgilab olish, echimlar doirasini kichiklashtiradi, lekin birdan bir variant tanlash uchun kompromiss sxemani tanlab olish kerak, ya’ni optimilashtirish operatori ma’nosini ochish kerak. Bu sub’ektiv tanlov bo’ladi. Tayanch iboralar: Model. Modellashtirish. “Qora quti” modeli. Tizim tarkibi modeli. Matematik modellashtirish. Tizimli muammolar. Nazorat savollari 1. Amaliy vazifalarni xal qilishda tizimiy tahlildan foydalanish. 2. Muammoni echishda tizimli tahlildan foydalanish jarayonlarining bosqichlari. 3.Muammoni xal kilishda muammo echimining me’yorlari. 4 . Muammoni aniqlash va belgilash, maqsadni shakllantirish tushuntiring. 5. Qaror qabul qilishga ta’sir etuvchi omillarni aniqlang 6..Masalarning echimining alternativ variantlarini topish va ular asosida echimlar daraxtini qo’rish. 7.Qaror qabul qilish jarayonida model va modellashtirish. 8. Model va modellashtirishning qaror qabul qilish jarayonidagi o’rni. 9.Moddelashtirish jarayonining bosqichlari. 10.“Qora quti”,tizim tarkibi modeli tushuntiring. 11. Matematik modellashtirish nima. 12. Tizimli muammolarga nimalar kiradi 13. Ramziy model deganda nima tushuniladi?.

Foydalaniladigan adabiyotlar ro’yxati 1. Managing with Systems Thinking, Michael Balle, McGraw-Hill, London, 1994 2. Каримова В.А., Зайнутдинова М.Б., Назирова Э.Ш., Садыкова Ш.Ш. Тизимли таҳлил асослари. Тошкент. – “Шарк” - 2014 3. Отамурадов С. Глобаллашув ва миллий – маънавий хавфсизлик. Т.» Ўзбекистон»2013 4. Перегудов Л.В.Саидов М.Х. Илмий ижод методологияси Т.Молия 2008. 5. О’Коннор Дж., Макдермотт И. Искусство системного мышления: необходимые знания о системах и творческом подходе к решению проблем. М., 2006. 6. Саркисян Р.Е. Системный анализ и принятие решений. Часть 1. Вопросы методологии. Детерминированные методы и модели линейного и нелинейного программирования. Учебное пособие для специальности 22.06.02 - «Управление инновациями». -М.: МИИТ, 2008. - 222 с. 7. Хоффер Дж.А., Джордж Ж.Ф., Валачич Ж.С. Современный системный анализ и проектирование. - США.: Пиарсон эдукатион, 2002

O'xshashlar

Qaror qabul qilish texnologiyasi

Qaror qabul qilish murakkab intellektual faoliyat

Axborot komplekslarida qaror qabul qilish va ekspert tizimlari

Tizimli tahlil asosida qaror qabul qilish natijasining sharhi

Qarorni ishlab chiqishda va holatlarni baholashda Delfi, so’rov, intervyu usullarini va o’xshatishli (imitatsiya) modellashtirish va ishbilarmonlar o’yinini qo’llash