Qaror qabul qilish murakkab intellektual faoliyat - Informatika va AT - Referatlar

Qaror qabul qilish murakkab intellektual faoliyat

Yuklangan vaqt:

05.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

27.3955078125 KB

Ko'chirib olish

Qaror qabul qilish murakkab intellektual faoliyat Reja: 1. Qarorning mazmun-mo h iyati, turlari. 2. Qaror qabul qilishning asosiy tamoyillari. 3. Qarorga qo’yiladigan asosiy talablar.

1.Qarorning mazmun mohiyati, turlari. Qaror – bu boshqaruv sub’ekti tamonidan o’z imkoniyat darajasidan kelib chiqqan xolda, mavjud ma’lumot taxlili asosida boshqaruv ob’ekti qilishi kerak bo’lgan va shu soxadagi muammoni xal qilishga qaratilgan xarakat. Qaror kelajakda qilinishi kerak bo’lgan xarakatni ko’rsatib,“nima qilish kerak?” degan savolga javob beradi. Qarorning mazmunida qilinishikerak bo’lgan ishning maqsadi va predmeti birlashadi. Qaror tushunchasi o’z manosi jixatidan “chora-tadbirlar” tushunchasi bilan chambarchas bog’liq. Pedagogning faoliyati ta’lim sohasi bilan bog’liqligini inobatga oladigan bo’lsak, ushbu sohadagi qaror qabul qilish shu soxaga ta’sir ko’rsatishni anglatadi. Agar qaror to’g’ri bo’lsa, u ijobiy natijalarga olib keladi. Noto’g’ri qaror aksincha, salbiy natijalarga olib kelishi mumkin. Ayrim paytlarda “qaror qabul qilish”, “qaror ishlab chiqish” degan degan iboralar o’rniga, “qarorni shakllantirish” dagan ibora ham qo’llaniladi. Ushbu mavzuni, ko’pgina magistirlarnig kelgusida uchraydigan pedagogik faoliyat buyicha (misolida) kurib chikamiz, lekin mavzudagi kuriladigan masalalr albatta xizmat ko’rsatish mutaxassilar faoliyatiga ham prinsip jixatdan to’g’ri keladi. So’nggi yillarda respublikamizda fan, madaniyat, ishlab chiqarish, ta’lim sohasida jadal rivojlanishlar sur’ati yaqqol ko’zga tashlanmoqda. Xususan, ta’lim tizimida amalga oshirilgan tub islohotlar tizimga yangi axborot va pedagogik texnologiyalarning kirib kelishiga asos bo’ldi. Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish, uning sifatini yangi pog’onalarga ko’tarishda tizimni boshqarishdagi qaror qabul qilish texnologiyalarining o’rni katta ekanligi barchamizga ma’lum. Oliy ta’lim tiziminini boshqarishda qaror qabul qilish texnologiyalari, ta’lim tizimining xalqaro miqyosdagi sifat me’yorlarini takomillashuv tendensiyasi va ularning ilg’or yutuqlarini mamlakatimiz oliy ta’lim muassasalari tizimida qo’llash

imkoniyatini berishga qaratilgan bo’lib, ushbu soha bo’yicha professoro’qituvchilar kompetentligini oshirishga xizmat qiladi: • oliy ta’lim muassasalarining rahbar va profesor-o’qituvchilarida qaror qabul qilish texnologiyalari bo’yicha nazariy bilim va amaliy ko’nikmalar hosil qilish, ularningkasbiy kompetentligini shakllantirish va rivojlantirish, hamda ularda ta’lim-tarbiya jarayonini samarali boshqarish evaziga o’quv jarayoni sifatini oshirish. • ta’lim jarayonini boshqarishda qaror qabul qilishga tizimli yondashuv, boshqaruvning ilmiy nazariyasi bo’yicha oliy ta’lim muassasalari rivojlanishi va ta’lim-tarbiya masalalari bo’yicha ilgari surilgan ilmiy-nazariy konsepsiyalar to’g’risida qiyosiy, tahliliy ma’lumotlar berish, zamonaviy pedtexnologiyalardan foydalanib, tinglovchilarning boshqaruv masalasidagi malakasini oshirishga ko’maklashish; oliy ta’limni boshqarishda qaror qabul qilish texnologiyalarining mazmun-mohiyatini yoritish, ularni ta’lim jarayonida qo’llashning afzalliklarini ko’rsatish va tinglovchilarda ularni tahlil qilish va xolis baholash ko’nikmalarini vujudga keltirishga erishish lozim. • boshqaruv nazariyasining rivojlantirish konsepsiyasi, uning asosiy yo’nalishlari hamda oliy ta’limdagi sifat o’zgarishlar va yangilanishlarni ilmiy nazariy tahlil etish va o’ziga xos xususiyatlari, maqsad-vazifalarini tinglovchilarga etkazish. • qaror qabul qilish texnologiyalarining psixologik va ta’lim-tarbiya bilan bog’liq bo’lgan nazariy-konseptual masalalarini, bu jarayonda ta’lim-tarbiya rolining oshib borishi, yuksak malakali mutaxassis kadrlar tayyorlash borasidagi islohotlar, erishilgan yutuqlarni oliy ta’lim tizimi bilan bog’liq holda tahlil etish, ta’lim-tarbiyaning uzluksizligini ta’minlashning shart-sharoiti va omillarini O’zbekiston Prezidenti asarlariga tayangan holda o’rganishdan iborat. Oliy ta’limni boshqarishda qaror qabul qilish texnologiyalari moduliniyoritishda Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi professor-o’qituvchilari malakasini oshirishga qo’yiladigan davlat talablari va tayyorgarlik yo’nalishlari

bo’yicha namunaviy dasturlar hamda Oliy ta’lim sifatini ta’minlovchi bilimlar, ko’nikmalar asos qilib olingan. Qaror tushunchasining mazmun-moxiyati, asosiy turlari va tasniflari. Umuman olganda boshqaruv faoliyatida, shuningdek pedagogik faoliyatni boshqarishda ham muhim vazifalardan biri to’g’ri qaror qabul qilishdir. To’g’ri qaror qabul qilish boshqarub faoliyatining negizi bo’lib, uning sifati va samaradorligini belgtlaydi. Qarorning “ijro etuvchi” va “boshqaruvchi” turlari mavjud bo’ladi. Qaror qabul qiluvchining o’ziga tegishli, o’zi qilishi kerak bo’lgan xarakatlarni ko’rsatuvchi qarorlar, va umuman olganda “nima qilishim kerak?” degan savolga, hamda “u narsa qilaman?”, “bu narsa qilishim kerak?” degan ma’noni anglatadigan qarorlar ijro etuvchi yoki shaxsiy qarorlar deyiladi. Ulardan farqli o’laroq, boshqaruvchi qarorlar boshqaruvdagi shaxslarga nisbatanqabul qilinadi va ularning xarakatini belgilab beradi. Har qanday soxaning har qanday xodimi ham “ijro etuvchi”, ham “boshqaruvchi” qarorlar qabul qiladi. Odatda ikkinchi qaror turi birinchisini paydo bo’lishiga sabab bo’ladi. Albatta har qanday qarorlar ham bir hil bo’lavermaydi, ayrim qarorlarda vazifa umumiy qo’yiladi, ayrimlarida aniq va lo’nda xolda qo’yiladi. Qarorlar ko’pincha bir-biridan kelib chiqadi, bir-birini to’ldiradi, bir-biriga asos bo’ladi. Barchamizga ma’lumki, qarorlar insonning ma’lum axborotni (ma’lumot, raqamlar) qayta ishlashi natijasida shakllanadi. Bu ma’lumotlar qaror qabul qilish jarayonida tutgan o’rniga qarab uch turga bo’linadi: • vaziyatni ko’rsatuvchi ma’lumotlar;  mezonlarni ko’rsatuvchi ma’lumotlar; • namunaviy (pretsedentli) ma’lumotlar. Vaziyatni ko’rsatuvchi ma’lumotlar , konkret xal qilinishi kerak bo’lgan vaziyatni anglatadi (misol). Bunday ma’lumotlartez o’zgaruvchan, qaytarilmas bo’lishi mumkin.

Mezonlarni ko’rsatuvchi ma’lumotlar qarorning shakllanish jarayonini yo’naltiradi, unga mezon bo’ladi. Bunday ma’lumotlar odatda qonunlarda, meyoriy xujjatlarda o’z aksini topgan bo’ladi. Ularda qaror qabul qilishga qo’yiladigan asosiy vazifalar, qarorni ishlab chiqarish uslubiyati va boshqalar o’z aksini topadi. Namunaviy ma’lumotlar shu soxada va shunga yaqin soxalarda qaror qabul qilish bo’yicha mavjud tajribalarni anglatadi. Bunda so’z qaror qabul qiluvchining shaxsiy tajribasidagi, hamda o’zgalar tajribasidagi namunalar haqida yuritiladi. Albatta, avlodlarimiz ishlab chiqqan tajribadan xabardor bo’lishimiz zarur, chunki ularga qarab, o’rganib,xatolarga yo’l qo’ymaysan. Lekin u tajribani ko’rko’rona ishlatib ham bo’lmaydi, chunki xuddi bir-xil vaziyat bo’lmaydi. Qandaydir farq doim bo’ladi. Shuning uchun ularni namuna sifatida o’rganib, yangi, original qarorlar qabul qilishda foydalanish mumkin. 2. Qaror qabul qilishning asosiy tamoyillari. Boshqaruv faoliyatining nazariyasi va amaliyoti qabul qilinayotgan qarorga tegishli tamoyillarni ishlab chiqargan. Ularning asosiylari quyidagilar: 1. Muammoning ayrim qismlarini o’rganishdan avval butun muammoni o’rganib chiqish lozimligi; 2. Barcha variantlarni ko’rib chiqmaguncha, qaror qabul qilmaslik; 3. Ma’lumotlarga darrov ishonib qolmasliq, shubxalanish lozimligi; 4. Muammoga aniqlik kiritish maqsadida ko’proq savol berish; 5. Miyaga kelgan birinchi qaror varianti bilan qanoatlanmaslik; 6. Qat’iy qaror qabul qilishdan avval o’zgalarning fikriga quloq solish; 7. O’zgalar fikriga iltifotsizlik ko’rsatmaslik (bepisand bo’lmaslik); 8. Har kim muammoga o’z nuqtai nazaridan (manfaatidan kelib chiqqan xolda) qaraydi;

9. Masalaga bir tomonlicha emas, har tomonlama yondashishga xarakat qilish. Muammoning moxiyatini anglash uchun o’xshash modellar (hodisalar, qarorlar) qidirish va ular bilan taqqoslash. Qarorning shakllanish jarayonida har qanday soxa xodimi, ular qatori pedagog hamechimning bir necha variantlari borligini ko’radi. Har biri bo’yichabarcha “+” va “-” larni tarozga soladi. Bu esa o’z yo’lida xodimda shak-shubxa, gumon, xar-xil kechinmalar tug’ilishiga sabab bo’ladi. Qaror qabul qiluvchi sub’ektga, agar noto’ri qaror qabul qilsa, nafaqat o’zini, xatto boshqa shaxslarni, aytaylik mauammoga aloqasi bor bo’lgan ijrochilarni xam noqulay axvolga qo’yishi mumkinligi unga salbiy ta’sir etadi.. Shuning uchun bir necha variantlar orasida eng to’g’risini tanlash uchunfaqatgina bilim va ko’nikmalarning o’zi kifoya qilmaydi. Bu esa qaror qabul qilishning psixologik tarafidir.Buning uchun qaror qabul qilish jarayonini tashkillashtiruvchi va rag’batlantiruvchi iroda kerak bo’ladi. Bunday holatlarda iroda – qaror qabul qilishga ishini bilib yondashishni anglatadi. Kuchli iroda o’z-o’zidan paydo bo’lmaydi, etarli ta’lim-tarbiya natijasida etishtiriladi. Shunday qilib qarorning shakllanish asosida bilim va irodaning mustaxkam qorishmasi yotadi. Ko’pincha qaror qabul qilishda malumotlarning etishmasligiga, kamligiga duch kelamiz. Noaniq vaziyatda qaror qabul qilish – barchamizga ma’lum narsa. Shunday paytlarda (ma’lumot kamligi) qabul qilingan qaror,qaror qabul qiluvchi sub’ekt, qaror ob’ekti yoki vaziyatga salbiy ta’sir ko’rsatadigan omil bo’lishi mumkin. Noto’g’ri qaror natijasida uchrashi mumkin bo’lgan xavf-xatar asosida kutilgan natija bilan sodir bo’lishi mumkin bo’lgan salbiy oqibat yotadi. Qarorning shakli haqda gapiradigan bo’lsak, qarorlar yozma va og’zaki shakllarda bo’lishi mumkin. Og’zaki qarorlardan farqli o’laroq yozma shakldagi qarorlar odatda qarorning sifatini va uni bajarishga bo’lgan masuliyatni oshiradi, ijrochilarni nazorat qilish, ish xolatini taxlil qilish imkonini beradi. Shuning uchun bo’lsa kerak,ayrim xollarda og’zaki qabul qilingan qarorlar keyin xujjatlashtirib qo’yiladi. (Misol uchun xar-xil topshiriqlar, xujjatlardagi imzo, rezolyusiyalar...).

Ayrim xolatlarda yozma qarorlar ijro muxlatini cho’zilishiga olib kelishi mumkin. Qarorlar odatda har-hil rollar ijro etadi. Ularning asosiylari: • yo’naltiruvchi; • tashkillashtiruvchi-muvofiqlashtiruvchi; • metodik (uslubiy); • pedagogik-tarbiyalovchi rollar. Yo’naltiruvchi (yo’l ko’rsatuvchi) rolning ma’nosi shundaki, unda bo’lajak (erishish kerak bo’lgan) maqsad aniqlanadi, tushuntiriladi. Maqsad erishish kerak bo’lgan obrazning ideali sifatida ijrochilarga yo’l ko’rsatadi. Tashkillashtiruvchi-muvofiqlashtiruvchi rolli qarorlar ning maqsadiga etishda foydalaniladigan inson resurslari va boshqa imkoniyatlar, qarorni echishda ularnining o’rnini belgilaydi.Bu rol ayniqsa reja asosida kollektiv ijro etilishi kerak bo’lgan muammolarni xal qilishda asqotadi. U kim, kimga, kim bilan, qachon, nimaga o’xshagan savolarga javob beradi. Metodik (uslubiy) rolning ma’nosi shundaki, u maqsadga erishish uchun qanday usul va uslublar, yo’llar ishlatilishini ko’rsatadi. Bu uslublar qarorning o’zida ko’rsatilishi mumkin. Ayrim xollardaijrochilarning o’zlari topishadi. Pedagogik-tarbiyalovchi rolning ma’nosi uning nomi aytib turganidek, ijrochilar faoliyatini faollashtirishga qaratilgan. Qarorning shakllanish jarayonidaijrochilar tayyorligi aniqlanadi. Agar ular tayyor bo’lmasa, ular bilan kerakli tayyorgarliklar o’tkaziladi. Qabul qilinayotgan qaror turli belgilar asosida tasniflanishi (klassifikatsiya qilinishi) mumkin. Bu tasniflash qarorning mazmuniga yoki qabul qilinish shakliga qarab uch turga bo’linadi : • strukturaviy; • tashkiliy; • funksional qarorlar. Strukturaviy qarorlar pedagogik faoliyatning tashkiliy tuzilmasini tuzish va takomillashtirishga qaratilgan xarakatlar xisoblanadi.

Tashkiliy qarorlar soxa faoliyatini rag’batlantirishni, nazorat qilish, xisobotlarni tashkillashtirish va boshqa tashkiliy xarakatlar bilan xarakterlanadi. Funksional qarorlar mutaxasislarning, ular qatorida pedagoglarning ham o’z funksional majburiyatlaridan kelib chiqadi. Yuqorida keltirilgan qarorlardan tashqari amaliyotda kombinatsiyalangan (birgalikdagi) xarakterga ega qarorlar ham uchraydi (misol uchun plan, rejalarda ular o’z aksinitopgan). 3. Qarorga qo’yiladigan asosiy talablar. Bizning davlatimizda qarorga bo’lgan asosiy talablardan biri u O’zbekiston Prezidenti va respublika xukumati ko’rsatmalariga to’g’ri kelishi. Pedagogik faoliyatda ular barkamol avlodni tarbiyasiga xizmat qilishlari lozim. Qarorga qo’yiladigan umumiy talablardan biri, uning optimal bo’lishi, ya’ni shu vaziyatda qabul qilinishi kerak bo’lgan eng to’g’ri qaror bo’lishi kerak. U (qaror) konkret vaziyatga mos kelishi kerak. Optimallik bir qancha boshqa talablar bajarilishi asosida xosil bo’ladi. Ularga qarorning ob’ektivligi, qaror qabul qiluvchi sub’ekt kompetensiyasining to’g’ri aks etilishi, qarorda muammoga munosabati bor shaxslar fikrining to’g’ri ifoda qilinishi, qarorning o’z vaqtida ekanligi, konkretligi, yumshoqligi, o’zgaruvchanligi, qaror shaklining uning mazmuniga mosligi. 1. Qabul qilinayotgan qaror doim ob’ektiv bo’lishi kerak. Qarorning ob’ektivligi – unga bo’lgan talabning mavjudligi. Agar qaror nomigagina qabul qilinsa, u ob’ektiv bo’la olmaydi. Qarorning ob’ektivligi ko’pincha uni qabul qilayotgan sub’ektning professional va nazariy tayyorligi bilan bog’liq, uning boshqaruv qonuniyatlarini bilish-bilmasliklariga bog’liq. Shu bilan birga qaror qabul qilinayotganda ishlatiladigan ma’lumotlarning to’liqligi, aniqligi ham qarorning shakllanishiga ta’sir qiladi.

2. Qarorda uni qabul qiluvchi shaxsning kompetensiyasi to’g’ri aks etishi lozim , chunki uni qabul qilishga etarli vakolati bo’lgan insonqabul qilishi kerak. O’z vakolat doirasidan yuqori bo’lgan qarorlarni qabul qilish salbiy natijalarga olib kelishi mumkin. Shuning uchun xar kim o’z vakolat doirasini bilishi lozim va shunga rioya qilishi kerak. 3. Qarorda unga munosabati bor, unga aloqador shaxslarning fikri ham inobatga olinishi kerak . Bu talab qarorni ishlab chiqishda qatnashganlar nuqtainazari inobatga olinishini nazarda tutadi. Qaror qabul qilish bir narsa, uni ishlab chiqish , shakllantirish boshqa narsa. Chunki bu jarayonda unga aloqador, manfaatdor shaxslar,uning bajarilishini ta’minlovchi ijrochilar, umuman muammoni yaxshi biluvchilar qatnashishi mumkin. 4. Kollegialnost degandaqarorni ishlab chiqishdagi bamaslaxatlik, birgalikdalik, kengashib ishlash tushuniladi . Bu esa o’z yo’lida qaror qabul qilingandan keyin uni bajarishni osonlashtirishga imkon beradi. Qarorni shakllantirishda qatnashgan ijrochilar uchun uni bajarish osonroq kechadi.Qaror qabul qilishdan oldin o’zgalar fikrini ham o’rganish faqat foyda beradi. Ayrim paytlarda qaror qabul qilishdan oldin“aqliy xujum” uslubidan unumli foydalansa bo’ladi. 5. Har qanday qaror agar o’z vaqtida qabul qilinsagina yaxshi . Kech qabul qilingan qaror, noto’g’ri yoki biror xatoga ega qarordan ham zarari ko’proq bo’ladi. Shuning uchun qaror qabul qilinayotganda tezkor (operativ) xarakat qilish kerak. Lekin bu shoshma-shosharlikka yo’l qo’yish kerak degani emas. 6. Qaror konkret va kerak bo’lsa o’zgaruvchan bo’lishi kerak . Konkretlik bu mazmunning aniq va lo’ndaligi. Qabul qilinayotgan qarorda “faollashtirish”,“yaxshilash”, “yuqori darajaga ko’tarish ” ga o’xshagan jumla va iboralar ishlatilmaganligi ma’qul. Ayniqsa ijrochilarga vazifa qo’yilayotganda aniqlik va konkretlik juda zarur. Bu talab ijrochilarga hamma narsani “chaynab berish kerak” degani emas.

Vaziyatning o’zgaruvchanligini, qaror qabul qilish uchun kerak bo’lgan ma’lumotning kamliginiinobatga olsak, ijrochi oldiga doim aniq vazifa qo’yish qiyin ekanligi ma’lum bo’ladi. Shuning uchun ayrim paytlarda ularga vazifaga kerakli o’zgartirishlar kiritish imkoniyatini berish mumkin. Vazifani (qarorni) bajarishda strategik yo’nalish aniq va konkret bo’lgani bilan, uni bajarish usullari, yo’llari yumshoq,o’zgaruvchan bo’lishi mumkin Qarorning yumshoq,o’zgaruvchanligi turlicha yo’llar bilan bajari lishi mumkin. Masalan vazifaning ayrim bajarish usullarini ijrochilar vakolatiga bersa bo’ladi. Ayrim paytlarda bu – vaqt, ayrim paytlarda-joy,goxida bajarish usul va vositalarini tanlash. Ayrim paytlarda qandaydir cheklashlar qo’yish mumkin (ijrochi shu cheklovlardan tashqariga chiqmasligi uchun). Vaziyatdan kelib chiqqan xolda konkretlik va o’zgaruvchanlikka aloxida e’tibor berish lozim. 7. Qarorning shakli uning mazmuniga mos bo’lishi lozim . Bu talab qarorning mazmun jixatdan optimal ifodalash va texnologik rasmiylashtirish tomondan to’g’ri bo’lishini ko’rsatadi. Pedagog o’zining kasbiy faoliyati davomida talabalarga yozma ish ham, og’zaki vazifa ham, talabalar yozgan ishlarga (referat, kurs ishi, esse va xokazolarga) rezolyusiya (imzo) qo’yib ham vazifalar, ko’rsatmalar beradi.Undan tashqari ko’pincha u rektorat yoki dekanat topshiriqlarini ham talabalarga etkazadi. Qabul qilinadigan qaror, beriladigan vazifaning shakliga kelsak,biz qarorni ifoda etuvchitil haqida to’xtashimiz kerak. Gapni ko’paytirish, uni turli- tumankerakkerakmas elementlar bilan to’ldirish, qiyinlashtirish zararli. Ortiqcha gap ayni vazifani yaxshi tushunishga xalaqit beradi.Tinglovchining ensasi qotadi. Qarorni izox qilish qisqa, aniq, konkret va lo’ndabo’lishi kerak. Agar qaror katta xajmda bo’lsa uni bir necha kichik qismlarga bo’lim tushuntirish maqsadga muvofiq bo’ladi. Fikrni ifoda qilishda tushunarli tilda gapirish lozim. Maxsus ibora va terminlarni ko’p ishlatish ham foyda beravermaydi. Aniqlik, oddiylik, talabchanlik, xushmuomalik, til xamsuxanligi, qarorning mazmuni va shakli mosligi ifodalanishi lozim.

4. Qarorning shakllanishi va amalga oshirilishi. Mantiqiylik, ketma-ketlik nuqtai nazaridan har qanday qarorning shakllanishini uchta nisbatan mustaqil xaraktlar majmui sifatida ko’z oldimizga keltirishimiz mumkin. Ular: muammo (vazifa) va muammoli vaziyatni aniqlash, muammo bo’yicha echim variantlarini ishlab chiqarish, eng to’g’ri echimni tanlash va qarorni qabul qilish. Muammoli vaziyat o’zining murakkabligi, to’xtovsizligi, jo’shqinligi, noaniqligi va nizoliligi bilan xarakterlanadi. Vaziyatning murakkabligi uning tarkibini tashkil qiluvchi elementlarining ko’pliligidan. Chunki ularning barchasini inobatga olish kerak. To’xtovsizlik (jo’shqinlik) undagi elementlarning o’zgaruvchanligidan. Muammoli vaziyat natijasida bo’layotgan o’zgarishlarni, qaror shakllanayotganda ham qabul qilina yotganda ham oldindan bilish mumkin emas, bu esa uning noaniqligingini ko’rsatadi. Muammo paydo bo’lib uni qanday xal qilish kerak degan fikr tug’ilgandan keyin, qo’shimcha ma’lumot yig’ish zarurligi ma’lum bo’ladi. Bu qo’shimcha ma’lumot muammoli vaziyatdagi noaniqlikni iloji boricha kamaytiradi. Muammoli vaziyatni anglashda e’tiborga nafaqat bor va bizga ma’lum jixatlar olinadi. Shu bilan birga vaziyat qanday rivojlanishi mumkinligini ko’rsatadigan jixatlari ham o’rganiladi. Vaziyatni prognozashtirish (oldindan aytib berish) u bo’yicha etmayotgan, lekin kerak bo’lgan ma’lumotlarni aniqlash, va bo’lajak vaziyat modelini qurish bilan xarakterlanadi. Echim variantlarini ishlab chiqish. Muammo aniqlanib, muammoli vaziyat o’rganilgandan keyin, ushbu muammoni qanday qilib echib bo’ladi degan savol tug’iladi. Vaziyatning nostandartligi muammoni echishda eski, mavjud tajribani ishlatishni qiyinlashtiradi, xatto yo’qqa chiqaradi. Vaziyat bizdan muammoga yangicha nazar tashlashga, yangi echimini qidirishga, unumli ijodiy fikrlashga majbur etadi. Amaliyotda muammo bo’yicha bo’lajak xarakatni aniqlashning evristik uslublaridan muammoni dekompozitsiya qilish, paralel vazifalarni ilgari surish, asosiy vazifalarni aniqlash, ilgari surilgan vazifalar orasidagi munosabatlarni

o’rganish, analogiya, vaziyatning rivojlanishini oldindan aytish (prognozlashtirish), gipotezalar (bo’lishi mumkinlik) oqibatini aniqlash va xisobga olish kabi usul va uslublar qo’llaniladi. Muammoni dekompozitsiya qilish, uni majmuaviy yondashuv asosida kichik vazifalarga bo’lish. Bunda biz muammoning ichidagi muammochalar, ular orasidagi munosabatlarni o’rganamiz, qaysi vazifani oldin, qaysi birini keyin keyin echish kerakligini aniqlaymiz. Paralel vazifalarni ilgari surish, yani muammoning echimini boshqa, shunga o’xshash vaziyatlarni xal qilishda ishlatsa bo’ladimi degan savolga javob berishimiz lozim. Shu bilan biz kuch va vositalarimizni tejagan bo’lamiz. Muammoning asosiy vazifalarini aniqlash , muammoning ichida shunday vazifalarni topishni ko’rsatadiki, ularning echimi butun muammoning echimini yaqinlashtiradi. Ilgari surilgan vazifalar ichidagi o’zaro munosabatlarni aniqlash, muammo bo’yicha qaror ishlab chiqarishning asosiy uslublaridan biri bo’lib, muammoni xal qilish uchun kerak resurslarni aniqlab beradi. Muammoning echmi uchun qanday kuch va vositalar kerakligini aniqlaydi. Analogiya - shunga o’xshash muammolarni xal qilish tajribasidan foydalanishni anglatadi. Muammoning o’zi echish jarayoni ilgari o’z echimini topgan muammo bilan solishtirib boriladi. O’xshashliklar topiladi. Lekin xech qachon ikkita bir xil narsa bo’lmagandek va o’zgarishlar bo’lishi mumkinligini inobatga olib, muammoga yarasha yangi, unga mos echim qidirish esdan chiqmasligi zarur. Vaziyat rivojini prognoz qilish (oldindan aytib berish) qabul qilinadigan qaror qanday bo’lishidan qat’iy nazar, kelajakda bo’lishi mumkin bo’lgan o’zgarishlarni inobatga olish kerakligini ko’rsatadi. Gipotezalar qancha ko’p bo’lsa, ularni tekshirishga qaratilgan xarakatlar ham shuncha ko’p bo’ladi. Demak xato ham shuncha ko’p bo’lishi mumkin.

Xarakatlarimizning bo’lajak natijasi bo’yicha gipoteza qilish, xarakatlarimiz nimaga, qanday oqibatlarga olib kelishini oldindan aniqlash degani. Shunday qilib, keltirilgan barcha usullar echim variantlarini ishlab chiqarishga o’z xissasini qo’shadi. Qarorning eng yaxshi variantini tanlash va qabul qilish. Qarorning eng yaxshi variantini tanlash o’rganilayotgan jarayonning eng oxirgi bosqichi xisoblanadi. Bunda barcha variantlar bir-biri bilan bog’liq bir necha mezonlar asosida baxolanadi. Mezonlar har-hil bo’lishlari mumkin, ular muammoning mazmunidan kelib chiqadi. Masalan, agar muammoni qandaydir muxlatgacha echish, xal qilish kerak bo’lsa, shu muxlatga chidamagan barcha variantlar kerak emasligi tufayli o’rganishdan olib tashlanadi. Mezonlarga foydalaniladigan kuch va vositalar ham kiradi. Bunda ularning xajmi, tayyorligi, sarflanadigan xarajatlar va xokazo va xokazolar xisoblanadi. Yana bir mezon – xavf-xatar darajasi, kutilayotgan salbiy oqibat. Bu erda inobatga olinishi kerak bo’lgan faktorlar – salbiy oqibatning xarakteri va uning bo’lish-bo’lmasligi. Qaror qabul qilish jarayonida mana shu ikki savolga ham javob erilishi lozim. Albatta har qanday muammo o’rganilib, u bo’yicha qaror qabul qilinayotganda bir emas, bir necha mezonlarni inobatga olish kerak bo’ladi (masalan vaqt bo’yicha, salbiy oqibatlar bo’yicha, natijalar bo’yicha va xokazo) . Variantlar orasidan tanlab, bir echimga kelish uchun qaror qabul qiluvchiga aql, zakovat, bilim va ko’nikmalardan tashqari kuchli iroda ham kerak bo’ladi. Qaror qabul qiluvchi bir necha echim variantlari orasidan eng yaxshisini tanlab olishda, uning irodasi tebranish, shubxalanish, juratsizlik kabi inson psixologiyasiga xos qo’rquvlarni engishga yordam beradi. Qaror qabul qilish jarayonida tanlangan variantning qismlari, qaror qanday shaklda qabul qilinishigi, uning chegaralari aniqlanadi. Qaror qabul qilayotib, sub’ekt uni ijrochilarga qanday etkazishni, uning amalga oshirilishi qanday tarzda

bo’lishini va nixoyat qanday tarzda nazorat qilinishi lozimligini o’ylashi lozim. Tayanch iboralari: muammo, echim, muammo majmui, bilim, ko’nikma, ishlab chiqarish vaziyati, jarayoni, tizimi, muammoli vaziyat, jo’shqinlik, noaniqlik, echim varianti, muammo dekompozitsiyasi, analogiya, gipoteza, tanlov mezoni, evristika metodi . Nazorat savollari: 1. Qaror kelajakda qanday savolga javob berishi kerak ? 2. Qaror qabul qilishning asosiy tamoyillarini tavsiflab bering 3. Qarorning “ijro etuvchi” va “boshqaruvchi” turlarini izoxlab bering 4. Qaror tushunchasining mazmun-moxiyati, asosiy turlari va tasniflarini aytib bering. 5. Ma’lumotlar qaror qabul qilish jarayonida tutgan o’rniga qarab necha turga bo’linadi va misollar bilan tushuntirib bering.: 6. Qarorning qanday shakllari mavjud?

Foydalaniladigan adabiyotlar ro’yxati 1. Managing with Systems Thinking, Michael Balle, McGraw-Hill, London, 1994 2. Каримова В.А., Зайнутдинова М.Б., Назирова Э.Ш., Садыкова Ш.Ш. Тизимли таҳлил асослари. Тошкент. – “Шарк” - 2014 3. Отамурадов С. Глобаллашув ва миллий – маънавий хавфсизлик. Т.» Ўзбекистон»2013 4. Перегудов Л.В.Саидов М.Х. Илмий ижод методологияси Т.Молия 2008. 5. О’Коннор Дж., Макдермотт И. Искусство системного мышления: необходимые знания о системах и творческом подходе к решению проблем. М., 2006. 6. Саркисян Р.Е. Системный анализ и принятие решений. Часть 1. Вопросы методологии. Детерминированные методы и модели линейного и нелинейного программирования. Учебное пособие для специальности 22.06.02 - «Управление инновациями». -М.: МИИТ, 2008. - 222 с. 7. Хоффер Дж.А., Джордж Ж.Ф., Валачич Ж.С. Современный системный анализ и проектирование. - США.: Пиарсон эдукатион, 2002

O'xshashlar

Qaror qabul qilish texnologiyasi

Axborot komplekslarida qaror qabul qilish va ekspert tizimlari

Tizimli tahlil asosida qaror qabul qilish natijasining sharhi

Qaror qabul qilishda jarayonida model va modellashtirish

Qarorning turlari, qabul qilish vaziyati va tamoyillari