Modellashtirish hamda unga tayyorgarlik ishlari haqida asosiy tushunchalar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

438 KB

Ko'chirib olish

Modellashtirish hamda unga tayyorgarlik ishlari haqida asosiy tushunchalar Reja: 1. Ob’yektlarni matematik yozuvlari, matematik modellari 2. Matematik modellarni qurish usullari 3. Nofaol va faol tajriba 4. Tajribani o`tkazishga tayyorgarlik 5. Keskin farq qiluvchi tajriba natijalarini chiqarib tashlash usullari 6. Tasodifiy miqdorlarning sonli xususiyatlari 7. Statistik farazlar va baholash mezonlari haqida tushunchalar 8. Jarayon yoki tizim dispersiyalarini me’yoriy dispersiya bilan solishtirish 9. Ikkita dispersiyalarni solishtirish uchun noko`rsatkich mezon

Ob’yektlarni matematik yozuvlari, matematik modellari Jarayon va tizimlar asosan murakkab operatsiyalarni bajarishni talab etadigan kategoriyani tashkil etadi. Bunday ob’yektlar odatda ko`p sonli o`zaro bog`langan faktorlar, nazorat qilish mumkin bo`lgan ta’sirlar, ba’zi faktorlarni o`lchash xatoliklari va vaqt mobaynida tasodifiy o`zgarishlar bilan baholanadi. SHuning uchun jarayon va tizimlarni ilmiy tadqiqot qilish quyidagi maqsadlarni ko`zlaydi: 1) jarayon yoki tizimning mohiyati va qonuniyatlarini ochish; 2) ob’yektning optimal ishlashi yo`lini aniqlash; 3) ob’yektning statik va dinamik xususiyatlarini aniqlash va shunga o`xshashlar. Tadqiqot natijalari jadval, grafik va tenglamalar ko`rinishlarida bo`lishi mumkin. Hozirgi davrda jarayonlar va tizimlarni keng miqyosda avtomatlashtirilayotganligi tufayli ularning matematik yozuvlarini ishlab chiqishga katta ahamiyat berilmoqda. Jarayon yoki ob’yektning matematik yozuvi- bu kiruvchi va chiquvchi faktorlar orasida bog`lanishni o`rganuvchi matematik modeldir, ya’ni Y =A{X}, (1) bunda Y – jarayon va tizimning chiquvchi ko`rsatkichlari. Ko`pincha bu ko`rsatkichlarni optimallashtirish mezoni (kriteriysi), maqsad funktsiya, «qora yashik»ning chiqish ko`rsatkichlari yoki dinamik tizimning reaktsiyasi deb ataladi; X- kiruvchi ko`rsatkichlar (faktorlar) to`plami. Kiruvchi faktorlar argumentlar, kirish ko`rsatkichlari, «qora yashik» ning kirish ko`rsatkichlari yoki ob’yektga tashqi ta’sir etuvchilar deb ham ataladi; A{}- simvol jarayon yoki tizimning matematik modelidir.

Jarayon yoki tizim matematik modelining blok sxemasi 1- rasmda keltirilgan. Bunda X 1 , ..., X i – kiruvchi ko`rsatkichlar (faktorlar); Y 1 ,..., Y i - chiquvchi ko`rsatkichlar; A 1 {},...A i {} – operator yoki dinamik xususiyatlar. 1- rasm. Jarayon yoki tizimning umumlashgan modeli Jarayon yoki tizimning matematik modelini qurish va uning boshqarish algoritmini ishlab chiqish ob’yektini avtomatik sozlash va nazorat qilishga zamin yaratadi. Matematik model yordamida olinishi mumkin bo`lgan natijalarni oldindan bashorat qilish, kiruvchi faktorlarning ta’sir darajasini aniqlash, kuchliroq ta’sir etadigan ko`rsatkichlarni nazorat qilish va zarur darajada ushlab turish, jarayon yoki tizimni optimallashtirish masalalarini yechish mumkin. Matematik modelning yo`qligi va ob’yektning dinamik xossalarini yetarlicha bilmaslik jarayon yoki tizimni ko`r-ko`rona (intuitiv) boshqarishga majbur etadi. Agar model jarayon yoki tizimni talab etilgan aniqlikda aks ettirsa, bunda qurilgan matematik model yaroqli (adekvat), aks holda yaroqsiz deyiladi. Agar A{ X +  X }= A { X }+ A {  X } (2)

shart bajarilsa, matematik model chiziqli deyiladi. 2. Matematik modellarni qurish usullari Jarayon va tizimlarni modellashtirishning nazariy va tajribaviy usullari mavjud. Tabiiy fanlar qonuniyatlari, moddiy mos tushish (balans) tenglamasi va energetik mos tushish tenglamalaridan foydalanib, qurilgan matematik modellar nazariy usulga asoslangan modellar deyiladi. Mos tushish usuliga asoslangan modellar jarayon va tizimlarni soddaroq ko`rinishda aks ettiradi. Jarayon va tizimlarni hamma xususiyatlarini to`liq o`rganish mumkin bo`lganligi tufayli sof nazariya asosida matematik model qurish qator qiyinchiliklar tug`diradi. SHunga qaramay yangi jarayon va tizimlarni loyihalashda, kashfiyot tipidagi tadqiqot ishlarida nazariy modellashtirish usuli qo`llaniladi. Jarayon va tizimlarni real ma’lumotni qayta ishlash asosida modellashtirish usuli-tajriba usuli deb ataladi. Bu usuldan jarayon va tizimlarni boshqarish algoritmlarini ishlab chiqishda foydalaniladi. Masalalarni yechishda modellashtirishning nazariy va tajriba usullarini bir vaqtda qo`llash yanada aniqroq natijalarga olib keladi. Bunda ob’yektning tuzilish xususiyatlarini tahlil qilish asosida umumiy tenglamalar olish muammolari nazariy usul asosida modellashtirilsa, sonli tahlil, nazariy xulosalarni tekshirish muammolari tajribaviy usul asosida modellashtiriladi. Tajribalar o`tkazilayotganda bir qator nazorat qilish va o`lchash qiyin bo`lgan faktorlar hisobga olinmasligi tufayli, tajriba natijalari tasodifiy xususiyatga ega bo`ladi. Ob’yektlarni tajribalar o`tkazish yo`li bilan o`rganishda, tajribalar o`tkazilib, so`ngra olingan natijalar qayta ishlanadi.

Model qurishning bunday yo`li statistik usul deyiladi. Bu holda ob’yekt «qora yashik» deb atalgan kibernetik tizim sifatida qaraladi(1- rasm). Jarayon va tizimlarni tajriba usuli asosida modellashtirishda quyidagi qiyinchiliklar paydo bo`lishi mumkin: 1) o`zaro bog`lanish va ko`pincha nazorat qilishning imkoni bo`lmaydigan ko`p sondagi ko`rsatkichlarning mavjudligi; 2) tasodifiy xususiyatga ega bo`lgan noma’lum ta’sirlarning mavjudligi; 3) tajriba natijalarini qayta ishlashdagi qiyinchiliklar; 4) zaruriy o`lchov asboblarning yo`qligi; 5) uzoq vaqt davom etadigan jarayon va tizimlarda ish me’yorining buzilishi. Matematik modellarni tajriba usuli asosida qurishda yuqorida ko`rsatilgan qiyinchiliklarni bartaraf etish yo`llarini hisobga olish zarur. 3. Nofaol va faol tajriba Tajriba usuli asosida matematik model qurish uchun nofaol yoki faol tajribalar o`tkazilishi mumkin. Agar tajriba jarayon yoki tizimga hech qanday o`zgartirishlar kiritmasdan o`tkazilsa, bunday tajriba nofaol tajriba deyiladi. Bunda ma’lumotlarni laboratoriyalarning hisobga olish daftarlaridan olish ham mumkin. Lekin, bu holda ma’lumotlarning real jarayondan talabga javob beradigan qilib olinishini ta’minlash zarur. Ma’lumotlar o`lchash asboblaridan ham olinishi mumkin. Bu holda ko`pincha uzluksiz ma’lumotlarni diskretlashtirishga to`g`ri keladi. Hozirgi davrda nofaol tajriba asosida statistik modellar qurish usuli keng tarqalmoqda. CHunki katta o`lchovga ega jadval ma’lumotlarni olish qulayligi va arzonligi bilan birga, bu ma’lumotlarni tez va aniqroq qayta ishlash imkoniyatiga ega bo`lgan EXM lar va kompyuterlar paydo bo`ldi.

Lekin nofaol tajribalar o`tkazish yo`li bilan qurilgan matematik modellar hamma vaqt ham talab qilingan aniqlikni ta’minlayvermaydi. Ma’lumotlarni priborlardan olishda jarayon yoki tizim ishiga ta’sir etmaslik uchun vaqtni iloji boricha qisqartirish talab etiladi. Bu talab esa o`lchash aniqligini kamaytiradi. Bunday sharoitda model koeffitsiyentlarini aniqlashda faol tajriba o`tkazish maqsadga muvofiqdir, ya’ni bunday model qurish uchun ham faol, ham nofaol tajribalar o`tkaziladi. Faol tajriba o`tkazishda kiruvchi faktorlarning qabul qilinishi mumkin bo`lgan qiymatlar oldindan rejalashtiriladi. Faol tajribalar o`tkazish mexanizmi yetarlicha mukammal ishlab chiqilgan. Lekin faol tajriba o`tkazishning hamma vaqt ham imkoni bo`lavermaydi. Bunda kutilgan natijalarga erishmaslik katta-katta moddiy zararlarga olib kelib, model muallifining javobgarlikka tortilishiga sababchi bo`lishi mumkin. Faol tajribalar o`tkazish uchun laboratoriya ishlari o`tkazish maqsadga muvofiqdir. Faol yoki nofaol tajribalar o`tkazish yo`li bo`yicha qurilgan matematik modellarning kamchiligi, bu modellar kirish ko`rsatkichlarining o`zgarish sohalarida yaroqli bo`lib, sohadan tashqaridagi qiymatlar uchun yaroqsiz bo`ladi. Bir jarayon yoki tizim uchun qurilgan matematik modelni umumlashtirib bo`lmaydi. SHunday qilib, ob’yektning statik modelini qurishda matematik statistikaning quyidagi: a) Nofaol tajriba o`tkazilganda – regression tahlil, korrelyatsion tahlil, tashkil etuvchi funktsiyalarni ketma-ket chiqarib tashlash usullari; b) Faol tajriba o`tkazilganda – klassik yoki tajribaning bir faktorli rejasi, ortogonal va rotatabel faktorli rejalar, markaziy kompozitsion rejalar, simpleks rejalar, D - optimal rejalar va tajribani ketma-ket rejalashtirish usullari qo`llaniladi.

ob’yektning dinamik modelini qurishda quyidagi usullardan foydalaniladi: a) Faol tajriba o`tkazilganda – ma’lum ko`rinishdagi ta’sirlar berishga asoslangan usullar; b) Nofaol tajriba o`tkazilganda – korrelyatsion, spektral p va dinamik regression tahlil usullari. Matematik modelni qurish usuli tekshirilayotgan ob’yektning xususiyatlari, tekshirish masalasi va shartlari bo`yicha tanlanadi. Ko`p faktorli murakkab jarayon yoki tizimlarning modellarini tajriba – statistik usullar orqali qurish katta hajmdagi hisoblash ishlarini bajarishni talab etadi. SHuning uchun matematik model qurishni rejalashtirgan tadqiqodchining EXM va kompyuterlarda ishlay bilishi maqsadga muvofiqdir. 4. Tajribani o`tkazishga tayyorgarlik Tajribaning muvaffaqiyatli o`tkazilishi uni o`tkazish uchun ko`rilgan tayyorgarlikka chambarchas bog`liqdir. Agar jarayon yoki tizimga yangi vositalar va usullar qo`llanilayotgan bo`lsa, ishlab chiqilgan va qabul qilingan usul bo`yicha tajriba sinovlari o`tkaziladi. Bunda tadqiqotchi zarur ko`nikma va tayyorgarlik oladi, ma’lumot beruvchi asboblarning ishlash qobiliyatini tekshiradi, tanlangan usul bo`yicha ishlash mumkinligini tekshiradi, hisobga olinmagan ta’sir etuvchi faktorlarni aniqlaydi va natijalarning xatolik darajasini bahoaydi. YAngi o`lchash qurilmalaridan foydalanganda ularning o`lchash aniqligini tekshiradi. Tajriba sinovlarining natijalari bo`yicha tegishli tuzatishlar, o`zgartirishlar kiritiladi. Tajriba sinovlarida kutilmagan natijalar olinishiga qaramay, tajribalarni ko`rsatilgan usul bo`yicha oxirigacha olib borish zarur. Olingan natijalarni to`la

tahlil qilingandan keyingina tajriba shartlari yoki o`tkazish usullarini o`zgartirilishi maqsadga muvofiqdir. Tajribalarning bitta bosqichini oxirigacha faqat bitta tadqiqodchi o`tkazishi zarur, tadqiqodchining o`zgartirilishi sub’yektiv ma’lumotlar olinishiga sababchi bo`lishi mumkin. Ma’lumotlarni o`z vaqtida qayta ishlab chiqish ularning xaqiqiyligi yoki sun’iyligi haqida xulosa chiqarish imkonini beradi. Tajribalarni o`tkazishda akademik A. F. Ioffe laboratoriyalarida ishlab chiqilgan, har bir tadqiqotchiga namuna bo`ladigan quyidagi qoidalarga rioya qilish foydalidir: 1. Tajriba o`tkazuvchi oldiga qo`yilgan masalaning nazariyasini bilishi shart. 2. Tajribani iloji boricha soddaroq vositalar yordamida o`tkazish zarur. 3. Hamma ishni o`zi uddalashi zarur. Hamma ishni o`z qo`li bilan bajarishi shart emas, lekin bilishi shart. 4. Tajribani kimgadir ishonib topshirib qo`yish mumkin emas. 5. Har qanaqa qiyinchiliklar tug`ilishiga qaramay qo`yilgan maqsadga erishish zarur. 6. Halollik – fanning qonuni. Natijalarni sun’iylashtirishga hech qachon yo`l qo`yilmasligi kerak. 7. Natijalarga qarab, ruxiy ezilmaslik zarur. Birorta ham natija bo`lmasligidan ko`ra, bir nechta kutilmagan natijaga ega bo`lish afzal. 8. Agar uning yoshi sening yoshingdan kichikroq bo`lgan taqdirda ham aqlli odamning maslahatiga quloq sol. 9. O`zingni o`zing tanqid qilishni uddalay bil, o`z-o`zini tanqid qilish xatodan asraydi. 10. O`qi va o`rgan «Agar odamlar o`qimay qo`ysalar ular fikrlashdan to`xtaydilar» - Didro.  ob’yektning va qo`llanilayotgan o`lchash vositalarining xususiyatiga qarab kiruvchi va chiquvchi ko`rsatkichlarning qiymatlari uzluksiz yoki diskret ko`rinishda tasvirlanishi mumkin.

2 rasmda uzluksiz (a), diskret (b) va kombinatsiyalashgan (v) ko`rinishdagi o`lchash natijalarining grafiklari keltirilgan. 2- rasm. O b’yektning kirish va chiqish ko`rsatkichlari haqidagi tajribalar ma’lumotlari grafiklari. Qo`shimcha natijalarni EXM da qayta ishlash maqsadida uzluksiz ma’lumotlar diskretlashtiriladi. Bunda diskretlashtirish qoidalariga rioya qilish zarur. Jarayon yoki tizimlarning kiruvchi va chiquvchi ko`rsatkichlari ko`pincha tasodifiy funktsiyalar ko`rinishida bo`ladi. Tajriba natijasida olingan tasodifiy bo`lmagan funktsiyalar to`plami tasodifiy funktsiyalarning realizatsiyasi deyiladi. Realizatsiyaga mos grafik diagramma yoki ostsilogramma deyiladi. Tasodifiy funktsiyalarni tadqiqot qilishda tasodifiy miqdorlar nazariyasi apparatidan foydalaniladi. Tajriba natijalarini qayta ishlashda quyidagi ishlar bajariladi: 1) keskin farq qiluvchi tajriba natijalarini chiqarib tashlash; 2) o`lchash natijalarining tasodifiyligi va bog`liqmasligini tekshirish; 3) tasodifiy miqdorning sonli xususiyatlarini aniqlash:

O`rta qiymatni, dispersiyasini, o`rta kvadratik og`ishini, variatsiya koeffitsiyentini, tasodifiy miqdor taqsimotining ko`rinishini va bu xususiyatlar xatoligi va ishonchliligini aniqlash; 4) tasodifiy funktsiya taqsimotining ko`rinishini, korrelyatsion funktsiyasini, spektral zichligini aniqlash; 5) jarayonning paydo bo`lishini tekshirish; 6) Jarayon yoki tizimning statsionarligini tekshirish va ma’lumotlardagi yashirin davriylik qonuniyatlari borligini aniqlash. 5. Keskin farq qiluvchi tajriba natijalarini chiqarib tashlash usullari Tajriba natijalarining ichida boshqalaridan o`ta katta yoki o`ta kichik bo`lgan ma’lumotlar uchrashi mumkin. Odatda bunday ma’lumotlar jadvaldan chiqarib tashlanadi, Masalan, tajriba o`tkazish natijasida chiquvchi ko`rsatkichning Y 1 Y 2 Y 3 ..... Y i .... Y j .... Y m -1 Y m qiymatlarini olaylik va Y i = Y min bo`lsin. Agar Y min va Y m ax qiymatlar boshqa qiymatlardan keskin farq qilsa, ular o`rta qiymat va dispersiyaning me’yoridan chetga chiqib ketishlariga sabab bo`ladi. Ma’lumotlarning keskin farq qiluvchi ekanligini aniqlash va chiqarib tashlash usullarini ko`rib chiqamiz. Keskin farq qiluvchi ma’lumotlar imkoniyatlarini aniqlash usulining birinchi va eng ishonchlisi – ma’lumotlarni olish shartlarini tahlil qilishdir. Agar shart – sharoitlar me’yoridan yoki belgilangan rejadan sezilarli farq qilsa, ma’lumotning qiymati qanaqa bo`lishidan qat’iy nazar, u jadvaldan chiqarib tashlanadi. Ikkinchi – statistik usul tajriba shartlari o`zgarishini aniqlash qiyin bo`lganda qo`llaniladi. Bu usulning mohiyati quyidagilardan iborat: 1. Ma’lumotlar jadvalining har bir satri uchun o`rta qiymat va dispersiyalar hisoblanadi.

   m i iY m Y 1 1 (3)      m i i Y Y m Y S 1 2 2 ) ( 1 1 } { (4) 2. Smirnov – Grabs mezonlari hisoblanadi: 1 } { ) ( max max    m m Y S Y Y V i x (5) 1 } { ) ( min max    m m Y S Y Y V i x (6) So`ngra V xmax va V xmin lar Smirnov – Grabs mezonining 1 – ilovadan topilgan V J [ R d , m ] yoki V J [  , m ] jadval qiymati bilan solishtiriladi, bunda  =1- Rd – ahamiyatlilik darajasi, Rd – ishonchlilik extimoli. Agar V xmax > V J va V xmin > V J shartlar bajarilsa, shubxa qilinayotgan eng katta yoki eng kichik tajriba natijalari chiqarib tashlanadi. Agar jadvalda keskin farq qiluvchi qiymatlar bittadan ortiq bo`lsa, qarab chiqilgan usul ketma-ket bir necha marta qo`llaniladi. Misol: faraz qilaylik, tajribalar o`tkazish natijasida quyidagi natijalar olinsin: 199; 239; 214; 229; 224; 234; 219; 300; 224; 218. Keskin farq qiluvchi qiymatlarni chiqarib tashlash operatsiyasini bajaramiz. Y 2300 10 230; S2     ( ) ; Y 6552 9 728 . 75,2 1 10 10 728 230 300 max     xV 1 - ilovadan V J [  =0,05; m =10]=2,29 va V J [  =0,01; m =10]=2,54 bo`lib, V xmax > V J bo`lgani uchun 300 tajribalar jadvalidan chiqarib tashlanadi.

Agar V J [  =0,05; m =10]< V xmax < V J [  =0,01; m =10] holat ro`y bersa tajriba o`tkazish shartlari obdon tekshirilib ko`riladi. Undan so`ng bajarilgan ishlar 239 uchun bajariladi. Endi Y min =199 uchun hisoblash ishlarini bajaramiz. Y =300 chiqarib tashlangan so`ng tajribalar soni m =9 bo`ladi.;5, 138 9 1108 } { S ; 222 9 2000 2     Y Y S { Y }=11,8; . 06,2 1 9 9 8, 11 199 222 min     xV 1 - ilovadan V J [  =0,05; m =9]=2,24. V xmin < V J bo`lgani uchun 199 tajribalar jadvalidan chiqarib yuborilmaydi. 6. Tasodifiy miqdorlarning sonli xususiyatlari Jarayon yoki tizimlarning ko`rsatkichlarini o`lchashda, tasodifiy miqdorlarning to`la xususiyatlari bo`lib, ularning taqsimot qonunlari (funktsiyalari) hisoblanadi. Jadvalda jarayon va tizimlarni modellashtirishda tez-tez uchraydigan differentsial va integral taqsimot funktsiyalar, ularning o`zgarish sohasi, ko`rsatkichlari, sonli xususiyatlari keltirilgan. Hisoblash ishlarini soddalashtirish maqsadida tasodifiy miqdorlarning asosiy sonli xususiyatlarini hisoblashdan oldin tajriba natijalari ustida ba’zi bir operatsiyalar bajariladi: 1) Agar tajriba natijalari kasr qiymatlardan iborat bo`lsa, ularni butun holga keltirish uchun biror songa ko`paytiriladi. 2) Agar tajriba natijalari bir-biridan faqat oxirgi bir necha raqamlari bilan farq qilsa, sonlarning oldingi bir xil bo`lgan raqamlari tashlab yuboriladi.

Misol: faraz qilaylik, jarayon yoki tizimning biror ko`rsatkichini o`lchash natijasida quyidagi natijalar olinsin: 8,35; 8,09; 8,93; 8,64; 8,37; 8,71; 8,19; 8,24; 8,64; 8,32. Bunda sonlarni 100 ga ko`paytirib 800 ni ayirsak 35; 9; 93; 64; 37; 71; 19; 24; 64; 32 butun sonlarga e ga bo`lamiz . Sonli xususiyatlarni hisoblab bo`lgandan keyin bajarilgan operatsiyalarga teskari operatsiyalar bajariladi, ya’ni natijaga 800 qo`shilib, 100 ga bo`linadi.

1-jadval. Taqsimot- ning nomi Taqsimot funktsiyalar Tasodifiy miqdorning o`zgarish sohasi Taqsimot parametrlari Asosiy sonli xarakteristikalar 1 2 3 4 5 Gaussning normalifY ex Y ( ) ð ( )        1 2 2 2 2     F Y ex Y dY Y ( ) ð ( )            1 2 2 2 2     -  <Y<  M{Y}=  ; -  <  <  D(Y)=  2 ;  >0 M{Y}=  ; D(Y)=  2 ; K A =0; K E =3 Z Y   Normal uchun ) ( 2 р 2 1 ) ( 2 Yf Z ex Z f          ) ( 2/1 2 р 2 1 ) ( 2 Z Ф dZ Z ex Z f Z             -  <Z<  -  <Y<  M{Y}=  ; D(Y)=  2 ; M{Z}=0; D(Z)=1; K A =0; K E =3 Puasson      Y i i Y e i Y F e Y Y f 0 ! ) ( ! ) (     Y =0,1,2  >0 M { Y }=  =  ; D { Y }=  2 =  ; K K A Ý   1 1   ; . Logarifmik Normal   fY Y ex Y F Y F Z Ô Z Ô Z ex Z dZ Z ( ) ð ln ( ) ( ) ( ) ( ) ð                     1 2 2 1 2 1 2 1 2 2 2 2 0      0  Y<  -  <  = =M{lnY}<  0<  2 =D{lnY } M{Y}=  =exr(  + +0,5  2 )=e   ; D{Y}=  2 =(  - -1)exr(2  +  2 )= (  -1)  2 ;-

Ê À     1 2 ( ); =exr  2 ; K E =(  -1) (  3 +3  2 +6  +6)+3; M 0 {Y}=exr(  --  2 ); Me{Y}=exr  . Gamma - taqsimot )!1 ( ) ( ) ( ) ( ) р( ) ( ) ( 0 1               д dY Y f Y F Y ex Y д Y f Y 0  Y<   >0  >0 M Y D Y K K A Ý { } ; { } ; ; ( )                 2 2 2 3 2 Eksponen - tsial f { Y }=  ex r(-  Y ) F { Y }=1- ex r(-  Y ) 0  Y <   >0 M { Y }=  =1/  ; D { Y }=  2 =1/  2 ; K A =2; K E =9; M 0 { Y }=0; Me{Y}=ln2/  1 2 3 4 5 Ko`rsatkich darajali fY Y ex Y F Y t ex tdt Y ( ) ! ð( ) ( ) ! ð( )          1 0 0  Y<   >0 M{Y}=  =  +1; D{Y}=  2 =  +1; 1 )3 (3 ;1 2         Э А K ж Veybulla f { Y }=  Y  -1 ex r(-  Y  ) F { Y }=1- ex r(-  Y  ) 0  Y <   >0  =1/  >0 M { Y }=  =  1/  G(1+ +1/  );

D ( Y )=  2 =  2/  {G(1++2/  )- G 2 (1+1/  )}; Ê D Y K D Y À Ý     33 42 { }; { }  3 =[G(1+3/  )- -3G(1+ +1/  )G(1+2  ) +2G 3 (1+1/  )]  4/  ;  4 =[G(1+4/  )- -4G(1+ +3/  )G(1+1/  )+ + 6G(1+ +2/  )G 2 (1+1/  )- -3G 4 (1+1/  )]  4/  ; Syudentnin g t –taqsimoti     fY Ã n Ã n n Y n F Y Sn t ÐYn Y f d n Y ( ) / ( / ) ( / ) ( ) () ( ) () ( )/               1 2 2 1 2 12    -  <Y=t<  t x x n  2/ M{x}=0 D{x}=1 n>0 M{Y}=0 (n  2); D{Y}=  2 =n/(n-2) (bunda n  3) K A =0 (n  4); M 0 {Y}=0 Ê n n Ý    3 2 4 ( ) Fisher – Snedekor- ning F – taqsimoti            t f f f f dY Yf t Y т Y F f д f д f f f f д C f Yf f Y C Yf 0 2 1 2/ 2 2/ 1 2 1 2/) ( 2 1 1 ) ( ) ( ) ( )2/ ( )2/ ( 2/) ( ) ( 1 )2/ ( ) ( 2 1 2 3 0  Y=F<  2 22 1 21 / / f f F    M{x}=0 D{x}=1 f 1 =n 1 -1>0 f 2 =n 2 -1>0 M Y f f á óí äà f D Y f f f f f f á óí äà M Y f f f f { } ( ) { } ( ) ( )( ) ( ) { } ( ) ( )                2 2 2 2 2 2 1 2 1 2 2 4 0 1 2 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 f > 42

$Bet a – taqsimot fY Ã Ã Ã Y Y F Y Ã Ã Ã t t dt Y ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )                          1 1 1 1 0 1 1 0  Y<   >0  >0 M Y D Y K M Y K A Ý { } { } ( )( ) ( _ ) ( ) { } ( )[ ( ) ( )] ( )( )                                                             2 2 0 2 1 2 1 2 1 2 3 1 2 6 2 3 Teng o`lchamli to`g`ri burchakli fY Y Y F Y Y Y Y Y ( ) ( )      1 2 1 1 2 1 F(Y)=1 bunda Y>Y 2 Y 1  Y<Y 2 Y 1 ;Y 2 ; M{Y}=  =(Y 1 +Y 2 )/ 2; D(Y)=  2 =(Y 2 - - Y 1 ) 2 /12; K A =0; K E =1,8 Pirsonning  2 –kvadrat       Y n Y n n dtt f Y т Y F e Y n д Y f 0 2 2/ 12/ 2/ )( ) ( ) ( )2/ ( 2 1 ) (  0  Y=  2 <  2 2 1   xi i n M { x }=0 D { x }=1 n M{Y}=  =n; D(Y)=  2 =2n; K A = n/2 2 ; K E =(12/n)+3 M 0 {Y}=n-2 ( bunda n>2) Tasodifiy miqdorlarning asosiy sonli xususiyatlari o`rta qiymat ( matematik kutilish ), dispersiya va variatsiya koeffitsiyentlaridir . O`rta qiymat tasodifiy miqdor taqsimotining markazini aniqlaydi. O`rta qiymat o`rta arifmetik ko`rinishida hisoblanadi va M{Y}=  Y ko`rinishida belgilanadi. Dispersiya - tasodifiy miqdor qiymatlarining o`rta qiymat atrofida taqsimlanishini xarakterlaydi va  2 {Y} bilan belgilanadi.  2 {Y}=S 2 {Y} formuladan hisoblanadi. Bunda  {Y}= 2{ } Y - o`rta kvadratik og`ish deyiladi.$

Tajribalar soni kichik ( m <30) bo`lganda dispersiya  S Y m Y Y i i m 2 2 1 1 1 { } ;     (7) yoki S Y m Y mY i i m 2 2 2 1 1 1 { } ;         (8) yoki . 1 1 1 } { 1 2 1 2 2                      m i i m i i Y m Y m Y S (9) formulalar bo`yicha hisoblanadi. Variatsiya koeffitsiyenti - tasodifiy miqdorning nisbiy taqsimotini xarakterlaydi. V { Y } yoki CV { Y } ko`rinishda belgilanadi va ÑV Y V Y SY Y { } { } { }.   (10) formula bo`yicha hisoblanadi. Ba’zan foiz ko`rinishda ham hisoblanadi va kvadratik notekislik deyiladi. Ñ Y S Y Y { } { } .  100 (11) Agar tajribalar soni 30 dan ortiq bo`lsa, hisoblashni osonlashtirish uchun «ko`paytirish uslubi» yoki «shartli nolg` Y 0 dan boshlab hisoblash usuli» qo`llaniladi. Bunda tajriba natijalari intervallarga ajratiladi. m ga bog`liq ravishda intervallar soni quyidagicha hisoblanadi. m va K orasidagi bog`lanish quyidagi formula orqali topiladi yoki m va K orasidagi bog`lanish 2-jadvalda ham keltirilgan.      200 > m , )1 ( 75,0 4 200 < m < 50 ,1 lg 332,35 2 m k m k (12) 2-jadval m 40- 61-100 101- 201-300 301- 500 va

60 200 500 undan ortiq k 5-7 7-10 10-13 13-15 15-18 18-25 SHundan so`ng, intervalning miqdori aniqlanadi.y Y Y k   max min . (13)  y ning qiymatiga qarab intervallarning chegaralari va intervallarning o`rtacha qiymatlari hamda har bir intervaldagi chastotalar (intervalga tushgan tajriba natijalari sonlari) aniqlanadi (3-jadval) 3-jadval Interval chegarasi Intervalning o`rta qiymati Y i * CHasto ta m i y i tasodifiy miqdorlar- ning nor- mallangan qiymati m i y i y i 2 m i y i 2 Y min  Y min +  y ……………….. 2 2 *0 *0 y y Y Y    ……………… Y max -  y  Y max  Y * 1 ….. Y * 0 ….. Y * k — m 1 ……. m 0 ….. m k  m i =m y 1 ….. y 0 ….. y k — m 1 y 1 ……. m 0 y 0 ….. m k y k  m i y i y 1 2 ….. y 0 2 ….. y k 2 — m 1 y 1 2 ……. m 0 y 0 2 ….. m k y k 2  m i y i 2 3-jadvaldan va «shartli nolg` usuli»dan foydalanib o`rta qiymat va o`rta kvadratik og`ishni hisoblaymiz

   m i ii y y m m Y Y 1 *0 1 (14) , 1 } { 2 1 1 2               k i ii k i ii y y y m m y m m Y S S (15) bunda y Y Y i i y  * *0  - ko`rsatkichning normallangan qiymati; Y 0 * - shartli nol, odatda m i ning maksimal qiymatlari olinadi; Y i * - i- intervalning o`rta qiymati (11) formula bo`yicha kvadratik notekislik hisoblanadi. Kvadratik notekislik (%) foizlarda belgilanadi va (11) formuladan topiladi. 100 } { } {    Y Y S Y C Misol: 4 - jadvalda 200 ta tajribalar natijalari keltirilgan, bunda  y =0.4 va Y 0 * =12.4. 4-jadval CHegaraviy qiymatlar Y * i m i y i m i y i y i 2 m i y i 2 10.6-11 11-14 14-18 18-12.2 12.2-12.6 12.6-13.0 13.0-13.4 13.4-13.8 13.8-14.2 10.8 12 16 12.0 12.4 12.8 13.2 13.6 14.0 8 10 15 41 42 40 24 17 3 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 -32 -30 -30 -41 0 40 48 51 12 16 9 4 1 0 1 4 9 16 128 90 60 41 0 40 96 153 48  — 200 — +18 — 656 (11), (14) va (15) formulalardan foydalanib, quyidagi qiymatlarga ega bo`lamiz.

%. 78,5 44, 12 100 72,0 } { ; 72,0 ) 18( 200 1 656 200 4,0 ; 44, 12 200 18 4,0 4, 12 2           Y C S Y y7. Statistik farazlar va baholash mezonlari haqida tushunchalar Tajriba natijalarini qayta ishlashda ko`pincha ularning sonli xususiyatlari: o`rta qiymat, dispersiya va variatsiya koeffitsiyentlarining bir xil yoki har xil ekanligini aniqlash masalasi paydo bo`ladi. Bu holatga quyidagi hollarda duch kelish mumkin: 1) faktor darajasi o`zgarishining chiquvchi ko`rsatkichga taxsirini baholashda; 2) ob’yektning ikkita partiyasi xossalarini solishtirishda; 3) ob’yekt ikki xil elementlarining tuzilmasi yoki tarkibini solishtirishda; 4) jarayon yoki tizimning statsionarligini aniqlashda; 5) tadqiqot ishlarining ikkita usulini solishtirishda. Bunday masalalarni faqat ma’lumotlarni statistik tahlil qilish va statistik farazlarni tekshirish asosida yechish mumkin. Statistik farazlar ikkiga ajraladi: ma’lumotlarning sonli xususiyatlari haqidagi farazlar va taqsimotlarning qo`rinishi haqidagi farazlar. Amalda birinchi ko`rinishdagi statistik farazlar ko`p uchraydi. Masalan, nolg` faraz –N 0 : «  1 va  2 sonli xususiyatlarning tengligi haqida», yoki N 1 faraz: «  1 va  2 sonli xususiyatlarning teng emasligi haqida”. Bunda natijalar extimoliy xususiyatga ega bo`ladi.

Matematik statistikada N 0 farazni tekshirishning ko`rsatkich va noko`rsatkich mezonlari mavjud. Ko`rsatkich mezonlar, asosan, chiquvchi ko`rsatkichlarni o`lchash natijalari bir-birlariga bog`liq bo`magan va ular normal taqsimot qonuniga bo`ysunganlarida qo`llaniladi. Bu shartlar bajarilganda ko`rsatkich mezonning quvvati yetarlicha yuqori bo`ladi. Aks holda N 0 faraz noto`g`ri bo`lganda ham uni qabul qilish extimoli yuqori bo`ladi. Noko`rsatkich mezonlarning quvvati ko`rsatkich mezonlarga nisbatan kamroq bo`lib, o`lchash natijalariga hech qanday zaruriy shartlar qo`ymaydi. Bu mezonni qo`llashda hisoblash ishlari ham osonlik bilan bajariladi. Bu holat noko`rsatkich mezonni amalda ko`proq qo`llanilishiga sababchi bo`ladi. Ikkala mezonlarni alohida- alohida ko`rib chiqamiz.  tasodifiy miqdorning f (  ) taqsimot qonuni ma’lum bo`lsa, ko`rsatkich mezonni qo`llash samarali natija beradi. Faraz qilaylik  ning qiymati f (  ) funktsiyaning chap yoki o`ng dumiga tushsin (3 rasm). U holda f (  ) ning qiymati nolga yetarlicha yaqin bo`ladi va N 0 farazni noto`g`ri deb qabul qilish lozim. Agar  ning qiymati f (  ) ning chap va o`ng dumlariga tushmasa, u holda N 0 faraz to`g`ri deb qabul qilinadi.  tasodifiy miqdorning kritik sohaga tushish extimoli ahamiyatlilik darajasi deyiladi (3.a rasm) va       кр d f ) ( (16) ko`rinishda yoziladi. Agar  ning tanlangan qiymati uchun  >  kr bo`lsa,  f (  ) taqsimot funktsiyasining kritik sohasiga tushadi va N 0 faraz qabul qilinmaydi.  >  kr bo`lganda  kritik sohadan tashqarida yotib, N 0 faraz qabul qilinadi. Ahamiyatlilik darajasining kamayishi bilan N 0 farazni qabul qilish imkoniyatlari ortadi.

Agar kritik soha to`laligicha f (  ) grafigining chap yoki o`ng tomonida yotsa, mezon bir tomonlama mezon deyiladi. Bunday mezon  tasodifiy miqdor f (  ) taqsimot funktsiyasining amalda qarama – qarshi tomonda ahamiyati bo`lmaganda foydalaniladi. Agar kritik soha f (  ) grafigining chap tomonida ham o`ng tomonida ham mavjud bo`lsa bunday mezon ikki tomonlama mezon deyiladi. Bunda  ning ahamiyatlilik darajasi ikki tomondagi dumlar yig`indisiga teng bo`ladi. (3 v rasm). Farazlarni qabul qilishda ikkita turdagi xatoga yo`l qo`yish mumkin: to`g`ri farazni tashlab yuborish (1-turdagi xato); noto`g`ri farazni qabul qilish (2-turdagi xato). Birinchi turdagi xatoga yo`l qo`yishning ahamiyatlilik darajasi  ga teng bo`ladi. Ikkinchi turdagi xatoga yo`l qo`yish extimoli  bilan belgilanadi. 1-  miqdor mezonining quvvati deyiladi. Mezonning quvvati N 0 farazni tashlab yuborish extimolini bildiradi.  va  miqdorlar bir-birlariga teskari proportsional tarzda o`zgaradi. Birinchi va ikkinchi turdagi xatoliklar extimollarining bir vaqtda kamayishi tajribalar soni ortganda kuzatiladi. Ahamiyatlilik darajasi -  ma’lum bo`lganda kritik sohani shunday tanlash zarurki, 1-  maksimal qiymatga erishsin. To`g`ri yoki noto`g`ri farazni tashlab yuborishda statistik farazlarni tekshirish nazariyasini to`g`ri qo`llash masalasiga diqqatni qaratish zarur. Farazni qabul qilish. Agar tekshirilayotgan faraz 5% yoki undan yuqori ahamiyatlilik darajasi bilan qabul qilinsa, bu faraz to`g`ri yoki shubhali bo`lishi mumkin. Bu holda tajribalarni qayta o`tkazish maqsadga muvofiqdir. Farazni 1% dan kichik ahamiyatlilik darajasi bilan qabul qilmaslik zarur. Farazni tashlab yuborish. Agar faraz 1% yoki undan kichik ahamiyatlilik darajasi bilan tashlab yuborilsa, faraz tajriba ma’lumotlari bilan mos tushmasligini bildiradi. Farazni tekshirish ketma-ketligi quyidagilardan iborat:

1) Nol p faraz N 0 va unga teskari faraz N 1 larni tanlash; 2) N 0 faraz uchun mezonni, statistik xarakteristikalarini tanlash va mezonning taqsimotini aniqlash; 3)  - ahamiyatlilik darajasini tiklash. 4) N 0 farazni tekshirish uchun kritik sohani aniqlash. 5) Tajriba natijalari bo`yicha mezon hisoblash. 6) Kritik sohani aniqlovchi mezonning hisoblangan va jadval qiymatlarini solishtirish. Ikkita gurux tajribalarini dispersiyalarini solishtirib,  1 2 =  2 2 yoki  1 2  2 2 ekanligini tekshirishda ko`rsatkich mezon tanlanadi. 8. Jarayon yoki tizim dispersiyalarini me’yoriy dispersiya bilan solishtirish Tadqiqodchi jarayon yoki tizimni tadqiqod qilishning yangi usulini yoki strukturasini ishlab chiqishda yangi dispersiya  2 ga mos kelishini yoki undan farq qilishini aniqlash masalasiga duch keladi. Bunda nol p faraz N 0 :  2 = M { S 2 }=  0 2 qarshi faraz H 1 :  2 =M{ S 2 }  0 2 Bu masalani yechish uchun20 2 2 } { )1 (   Y S m x   (17) hisoblanadi, bunda  2 taqsimot m -1 ozodlik darajasiga ega.  2 mezon hisoblangan qiymati  x 2  - ahamiyatlilik darajasi bo`yicha jadval qiymati bilan solishtiriladi. Agar  x 2 <  j 2 [  ; f = m -1] shart bajarilsa, N 0 faraz qabul qilinadi. Ikki tomonlama mezon qo`llanilganda N 0 farazning qabul qilinish uchun  x 2 >  j 2 [ 1 ;2 1    m f  ] yoki  x 2 <  j 2       1 ;2 m f  tengsizlik bajarilishi zarur. Normal qonunga bo`ysunadigan ma’lumotlar uchun dispersiyalarni solishtirish.

Dispersiyalarni solishtirish ishlariga jarayon yoki tizim natijalarining qo`yilgan talablarini qanoatlantirishini tekshirish, ko`rsatkichlarini tanlash usulini aniqlashda murojaat qilinadi. Bunday ishlar ikkita o`rta qiymat orasidagi farqning sezilarli ekanligini aniqlash uchun ham bajariladi. 21S va 22 S normal qonunga bo ` ysunuvchi jarayon yoki tizim haqidagi ma ’ lumotlar dispersiyalari bo ` lsin ;:;:;: 22 21 3 22 21 2 22 21 1        HHH farazlarga nisbatan ; : 22 21 0    H farazning to`g`ri bo`lishini tekshirish talab qilinsin. Bu holda solishtirish mezoni sifatida 22 21 S S F  nisbatdan foydalaniladi, bunda F >1 shart ta’minlanishi zarur. Bu nisbat m 1 -1 va m 2 -1 ozodlik darajalariga ega bo`lgan Fisher taqsimotiga bo`ysunadi. Tekshirilayotgan faraz uchun kritik soha bir tomonlidir. Fisher me’zonining     2 1 22 2 2 1 11 1 2 2 2 1 2 1 1 1 1 1 } { } {           m v vm v v Y Y m Y Y m Y S Y S F (18) hisoblangan qiymati F j jadval qiymati bilan solishtiriladi. Agar F x < F j [1-  ; f { 21S }= m 1 -1; f { 22S }= m 2 -1] shart bajarilsa, N 0 faraz qabul qilinadi. Agar F x > F j bo`lsa, R=0,95 ishonchlilik extimoli bilan N 0 faraz qabul qilinmaydi. Misol. Faraz qilaylik, jarayon yoki tizimning biror ko`rsatkichini o`lchashda 21S { Y }=2.8; f 1 =2; 22S { Y }=6; f 2 =12 bo`lsin. ; : 22 21 0    H farazning qabul qilinish imkoniyati tekshirilsin. Ishonchlilik extimoli R d =0,95 bo`lganda, ikkinchi ilovadan F j [R d =0,95; f 1 =2; f 2 =12]=3.885 ni topamiz. F x = 6,1 8,2 =1,75< F j =3,885 bo`lgani uchun N 0 faraz qabul qilinadi.

9. Ikkita dispersiyalarni solishtirish uchun noko`rsatkich mezon Agar ikkita gurux tajribalar natijalarining taqsimot qonunlari noma’lum bo`lib, ularning dispersiyalarini solishtirish talab etilsa noko`rsatkich Sidjeli-T p yuki mezoni qo`llaniladi. Bu mezon ikkala gurux ma’lumotlaridan tuzilgan variatsion qator ranglarining sonlarini tartiblashga asoslangan. Bunda ; : 22 21 0    H va ; : 22 21 1    H deb qabul qilamiz. Quyidagi operatsiyalarni bajaramiz: 1) Y 1 v va Y 2 v larning hamma m = m 1 + m 2 qiymatlari Y i ,1 , Y i ,2 ,...... Y i , u ,...... Y i , m o`suvchi variatsion qator ko`rinishida yoziladi; 2) Quyidagi qoida bo`yicha variatsion qatorning har bir hadiga tartib nomer – rang r { Y iv } yoziladi. r { Y i ,1 }=1; r { Y i , m }=2; r { Y i , m -1 }=3; r { Y i ,2 }=4; r { Y i ,3 }=5; r { Y i , m -2 }=6; r { Y i , m -3 }=7; r { Y i ,4 }=8; r { Y i ,5, }=9; Y i ,2 = Y i ,3 bo`lsa, ular ranglarining o`rtachasi yoziladi, r { Y i ,2 }= r { Y i ,3 }=4,5 bo`ladi; 3) Har bir gurux uchun ranglar yig`iladi:           2 1 1 2 2 1 1 1 ; } { ; } { m u u m u u Yr YR Yr YR 4) Agar m 1 >10 va m 2 >10 bo`lsa, mezonni quyidagi formula bo`yicha hisoblanadi. 2 1 2 2 1 12 1 2 1 2 1 m m m m m Y R v ) ( ) ( } { ъ      (19) Bunda R { Y 2 } kichik hajmli gurux uchun ranglar yig`indisi, ya’ni m 1 > m 2 bo`lishi kerak. v x normal taqsimlangan miqdordir, ya’ni normal taqsimot qonuniga bo`ysunadi. (19) mezon foydalanilganda ko`zlangan aniqlik ta’minlanadi.

$5) Berilgan  - ahamiyatlilik darajasida ikki tomonlama u j2 (  )= Z jadval qiymati aniqlanadi. F( Z )=2 1  normallangan Laplas funktsiyasi. 3- ilovadan foydalanib, F( Z )= 475,0 2 05,0 1   bo`lganda, Z = v j2 (  )=1,96 ni topamiz. Agar v x < v j shart bajarilsa, N 0 faraz qabul qilinadi. Misol : 5 jadvalda m 1 =12; m 2 =10 bo`lganda, Y 1 v va Y 2 v larning qiymatlari keltirilgan. Bu guruxlarning dispersiyalari solishtirilsin. Y 1v larni 6- jadvaldagi Y iu variatsion qatorga keltirib , Y 1u va Y 2u satrlarga yozamiz. r{Y 1u } va r{Y 2u } satrlarga ranglarni yozamiz. 5- jadval Mas h ma r I Y i0 m i Y i S 2 {Y i } 1 312 327 365 243 389 310 310 286 283 332 316 296 12 314 1429 2 373 364 405 333 332 372 278 302 292 368 __ __ 10 342 1711 6- jadval u m 1+ m 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Y 1u 243 283 286 296 310 310 312 316 327 Y 2u 278 292 302 R{Y 1u } 1 5 8 12 16 17 20 21 22$

R { Y 2 u } 4 9 13 6 - jadval (davomi) u m1+m2 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22  Y 1u 332 365 388 3768 Y 2u 332 333 364 368 372 373 405 3419 R{Y 1u } 18,5 11 3 154,5 R{Y 2u } 18,5 15 14 10 7 6 2 98,5 R{Y 1 }=154,5 va R{Y 2 }=98,5.061 10 12 1 22 12 1 2 1 1 22 10 2 1 5 98 , ) ( ) ( , ъ           u u j2 [0,05]=1,96 u x <u j2 bo`lgani uchun guruxlar dispersiyalari bir-birlaridan farq qilmaydilar.

O'xshashlar

Asosiy termodinamik tushunchalar

Texnologiya tushunchasi. Kompiyuter va axborot texnologiyalari haqida asosiy tushunchalar

Zamonaviy dasturlash tillari haqida umumiy tushunchalar

MS ACCESS dasturi haqida umumiy tushunchalar

Adobe After Effects dasturi haqida umumiy tushunchalar