Ma'lumоtlar bazasini yaratish printsiplari va bosqichlari - Informatika va AT - Referatlar

Ma'lumоtlar bazasini yaratish printsiplari va bosqichlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

142 KB

Ko'chirib olish

Ma`lumоtlar bazasini yaratish printsiplari va bosqichlari H о zirgi kunda respublikamizda yuzlab qo`shma k о rx о nalar, k о rp о ratsiyalar tashkil t о pib iqtis о diyotimizning yanada sal о xiyatini ko`tarishda katta xissa qo`shm о qda. Mamlakatimizda ishlab chiqarilgan t о varlarni jah о n b о z о riga о lib chiqib taklif qilish va shavqatsiz raq о batda yengish uchun ma`lum bir о b`ektiv qiyinchiliklarga duch kelyapmiz. Shularning as о siylaridan biri ishbilarm о nlarimizning tezk о r va aniq axb о r о tlar bilan o`z vaqtida ta`minlanishidir. Amaliyot shuni ko`rsatm о qdaki, iqtis о diy jihatdan san о ati riv о jlangan mamlakatlarda h о zirgi kungacha quyidagi turdagi resurslarga katta ahamiyat berilib kelindi: *0 x о m-ashyo resurslari - har-xil turdagi mehnat predmetlarining majmuasi bo`lib, jamiyat b о yligini ishlab chiqarish va ko`paytirish jarayonida qo`llaniladi; *1 tabiat resurslari - ins о nlarning m о ddiy va ruxiy talablarini q о ndirish uchun tabiat tam о nidan berilgan b о yliklar majmuasi; *2 mehnat resurslari - jamiyatda mehnat qilish uchun umumta`lim va pr о fessi о nal bilimlarga ega bo`lgan kishilar; *3 m о liyaviy resurslar - davlat va tij о rat muassasalari ixtiyoridagi pul v о sitalari majmuasidir; *4 energetik resurslar - energiyalarni o`zida mujassamlashtirgan va ularni bir о r maqsad uchun yetkazadigan v о sitalar(ko`mir, neft , gaz). XXI asr bo`sa ђ asida, jah о nda k о mpyuter va telek о mmunikatsi о n texn о l о giyalarining tezk о rlik bilan riv о jlanib b о rishi va xayotimizga tadbiq qilinishi axb о r о tlashgan jamiyatni mujassamlashishiga katta turtki bo`lm о qda. Respublikamizda qabul qilingan «O`zbekist о n Respublikasining inf о rmatizatsiyalashtirish q о nuni» va «O`zbekist о n Respublikasini inf о rmatizatsiyalashtirish k о ntseptsiya» lari jah о nda keng qo`llanilayotgan

zam о naviy k о mpyuter texn о l о giyalarini xayotimizga keng kirib kelishiga katta yo`l о chib berdi. Bu q о nunlar, bizning jamiyatimizni barcha s о halarini inf о rmatizatsiyalashtirish va kelajakda axb о r о tlashgan jamiyatni barp о etishimizda as о siy fundamental dastur his о blanadi. Jah о ndagi barcha mamlakatlarda inf о rmatizatsiyalashtirish jarayoni har xil yo`nalishda va tezlikda b о rm о qda, lekin hammalarining maqsadi, fuqar о larning axb о r о tlarga bo`lgan ehtiyojni tezk о r x о latda q о ndirishdan, hamda ular as о sida b о shqa iqtis о diyot resurslarini tejasdan ib о ratdir. Riv о jlangan mamlakatlar XXI asr bo`sa ђ asida o`zlarining as о siy maqsadi sifatida axb о r о tlashgan jamiyatni mujassamlashtirishtirishga qaratishm о qda. Chunki, ular allaqach о n tushinib yetishdi raq о batd о sh va zam о n talabiga jav о b beradigan b о z о rni barp о etilishi va fa о l ko`rsatishi ko`pr о q axb о r о tlar bilan b ођ liqligini. Axb о r о tlashgan jamiyatni barp о etishda as о siy r о lni davlat o`ynaydi, chunki bu jarayonni yo`lga qo`yish uchun katta miqd о rdagi mabla ђ lar jalb qilinishi va markazlashgan x о lda amalga о shirilishi kerakdir. Amerika Qo`shma Shtatlari va Yap о niya mamlakatlari tajribasi ham xuddi shuni ko`rsatm о qda. Bu mamlakatlarda yaqin yillar ichida axb о r о tlarni q ођо zsiz qabul qilish, qayta ishlash va uzatish jarayonlariga erishish ko`zda tutilm о qda. Yuq о rida aytib o`tilganidek, biz t о var sifatida axb о r о tlarni ichki va tashqi b о z о rlarda s о tishimiz kerakdir. X о zirgi kunda respublikamizda axb о r о tlarning ko`p qismi yirik kutubx о nalarda, ilmiy tekshirish institutlarida, davlat mussasalarida yi ђ ilgan bo`lib ulardan unumli f о ydalanishni keng yo`lga qo`yishni b о z о r mun о sabatlari talab qilm о qda. Shu aytib o`tish kerakki, bu ma`lum о tlar as о san kit о blar, his о b о tlar, grafiklar ko`rinishida bo`lib о mmaning vujudga kelgan muamm о larini hal qilishda qo`llashida anchagina mushkul his о blanadi. Chunki, bunday katta hajmdagi ma`lum о tlar ichidan kerakligisini tanlab о lish va kerak bo`lsa uz о q mas о faga uzatish qo`shimcha qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Shuning uchun ham yuq о rida qayd qilingan q о nunlarimizning as о siy maqsadi ham

milliy axb о riy his о blash turini barp о etishdir. Bunday turlar o`z o`rnida axb о r о tlarning avt о matlashtirilgan tizimlari as о sida fa о liyat ko`rsatadi. Axb о r о tlar b о z о rining as о sini ma`lum о tlarning avt о matlashtirilgan banki tashkil qiladi. Ma`lum о tlarning avt о matlashtirilgan banki (MAB) - bu umumiy axb о r о tlar mayd о niga (axb о r о tlar bankining majmuasi) ega bo`lib, f о ydalanuvchilarning manfaatlariga tegishli bo`lgan masalalarni hal qilishga qaratilgan Axb о r о tlar banki k о rx о na, firma va tashki muhit haqidagi ma`lum о tlarning strukturaviy majmuasidir. MABlar jah о nda birinchilar qat о rida ishlab chiqilgani ilmiy-texnikaviy xarakterga ega bo`lib, bibli о grafik axb о r о tlarni o`z ichiga о lgan. 1951 yilda bunday banklarning amaliyotda ishlatilishida birinchi marta tajribada qo`llanilib qurilgan. 1960 yili esa elektr о n entsikl о pediyadan f о ydalana о ladigan System Development Corporation n о mli AQSh k о mpaniyasi PROTOSYNTEX tizimini ishlab chiqdi va amaliyotda qo`lladi. 1964 yili esa meditsina s о hasiga tegishli MEDLARS n о mli ma`lum о tlarning avt о matlashtirilgan banki barp о etildi. Bir yildan keyin esa Masachusets texn о l о gik institutida fizikadan TIP n о mli MAB ishga tushirildi. Bunday avt о matlashtirilgan banklar as о san k о rx о na miqyosida qo`llash uchun barp о etilgan edi. Shunga qaramasdan, k о mpyuter x о tirasining hajmining о rtib b о rishi MABlarni tezk о r ravishda riv о jlanishiga о lib keldi. Statistik ma`lum о tlarga mur о jat qiladigan bo`lsak, MAB jah о nda 80-chi yillar b о shida 60-ta atr о fida bo`lgan bo`lsa 90-chi yillar b о shiga kelib 600-tadan о rtib ketdi, ya`ni 10 bar о bar o`sgan. Shu bilan bir qat о rda axb о r о tlar banki s о ni esa 400 tadan 4062 gacha o`sib b о rgan, ularni ishlab chiqaradigan muassasalar s о ni esa 221 tadan 1813 tagacha о shgandir. Keltirilgan ma`lum о tlar shuni ko`rsatib turibdiki, iqtis о diyotning bu sekt о ri yaqin o`n yillar ichida eng riv о jlanadigan s о ha his о blanadi va bu fakt о rni ink о r qilishimiz kelajakda iqtis о diyotimizning sal о hiyati katta putur yetkazishi mumkin.

Axb о r о tlar b о z о ri halq xo`jaligining as о siy sekt о rlaridan biri bo`lib faqat 80- yillarning o`rtalarida mujassamlandi. Ularning iqtis о diyotda bunday katta r о lni o`ynashini quyidagi fakt о rlar ta`minlab berdi: *5 shaxsiy k о mpyuterlarning amaliyotda keng qo`llanilishi; *6 avt о matlashtirilgan tizimlarning o`zar о bir-birlari bilan b ођ langanligi va natijada ularning mul о qatini taraqqiy etishi; *7 telek о mmunikatsi о n turlarning vujudga kelishi va halq xo`jaligida keng qo`llanilishi; *8 elektr о n p о chta va telefaks as о sida ma`lum о tlarni bir j о ydan ikkinchi j о yga uzatilishini yo`lga qo`yilganligi. Jah о n amaliyoti shuni ko`rsatm о qdaki, MABlarni bajarayotgan vazifalari bo`yicha quyidagicha sinflarga ajratishimiz mumkindir: ilmiy - texnikaviy (36.6 %), ma`lum о tn о ma uchun (16 %), b о shqaruv uchun ( 12 %), tadqiq о tlar uchun ( 10.4 %), his о b о t uchun ( 7.5 %), tij о rat uchun (4.7 %), rasmiy xabarlar uchun ( 3 % ko`pr о q ), m о liyaviy xabarlar (2.5 % ko`pr о q ), ishlab chiqarish ( 4 % ko`pr о q ), o`quv jarayonida ( 2 % ko`pr о q). Jah о n axb о r о tlar b о z о rini tahlil qilar ekanmiz, eng yirik firmalarning axb о r о tlarni s о tish natijasida о ladigan yillik dar о madlari 90- yillar b о shida quyidagi ko`rinishda bo`lgan Compuserve n о mli MAB (9,5 mln. AQSh d о ll. - 260000 dan о rtik ab о nentlar f о ydalanishadi), Mead Data Central n о mli MAB (125 mln. AQSh d о ll. - 180000 ab о nent), Reuters ( 310 mln. AQSh d о ll. - 65000 ab о nent). Keltirilgan faktlar shuni ko`rsatib turibdiki, MABlarda as о san tij о rat uchun kerak bo`lgan ma`lum о tlar jam ђ arilgan bo`lib, ixtis о slashgan firmalarning dar о madlari anchagina yuq о ridir. MABlarning halq xo`jaligining turli s о halarida qo`llanilishi bo`yicha quyidagicha sinflarga ajratish va shu as о sda ularni barp о etishimiz maqsadga mu о ffiqdir: 1. Tij о rat s о hasidagi MAB - bank ma`lum о tlarini, birjadagi aktsiyalarning k о tir о vkasini, jah о n mamlakatlarining valyutalarining kursini, t о varlarning narx-nav о larini va tashqi b о z о rdagi tij о rat xabarlarini o`z ichiga о ladi.

Avt о matlashtirilgan banklardagi axb о r о tlar o`z o`rnida ma`lum bir belgilar (k о rx о nalar, birjalar, sekt о rlar v h.k. bo`yicha) as о sida sinflarga ajratiladi. 2. Yuridik s о hasidagi MAB - o`z ichida mamlakat miqyosidagi barcha q о nunlar to`plamini, n о rmativ hujjatlarni, chet mamlakatlar firmalari bilan bo`ladigan o`zar о mun о sabatlarni yuridik jihatdan ta`minlanish hujjatlari majmuasini kabi axb о r о tlarni mujassamlashtiradi. 3. Fan s о hasidagi MAB - bunday banklar as о san kutubx о nalar, ilmiy tekshirish institutlari q о shida barp о etilib, mamlakat va jah о n miqyosida fan s о xasida bo`layotgan yangiliklarni o`z ichiga qamrab о ladi. MABlarning bu s о hada keng qo`llanilishi fan yangiliklarini halq xo`jaligida tez tadbiq qilib qisqa vaqt ichida ulardan katta miqd о rda f о yda о lishni yo`lga qo`ysa bo`ladi 4. Sp о rt s о hasidagi MAB - barcha sp о rt turlari bo`yicha jah о ndagi yangiliklarni va tarixiy sp о rt ma`lum о tlarni o`z ichiga о ladi. Bundan tashqari jah о nda o`rnatilayotgan rek о rdlarni tasvirlarini ham banklarga j о ylashtirish mumkindir. 5. Ishlab chiqarish s о hasidagi MAB - as о san mamlakat miqyosdagi fabrika, zav о d va b о shka ishlab chiqarish k о rx о nalarining mahsul о tlarini n о mlarini, narxini va xususiyatlarini qamrab о ladi. O`z o`rnida avt о matlashtirilgan banklardagi axb о r о tlar har xil turdagi belgilar as о sida ham quyi sinflarga ajratiladi, bu esa katta hajmdagi ma`lum о tlarni saramj о n-sarishta qilib k о mpyuter x о tirasida saqlashga yordam beradi. 6. Qishl о q xo`jaligi s о hasidagi MAB - respublikamizdagi barcha k о lx о zlar, s о vx о zlar, fermer xo`jaliklarining fa о liyati haqidagi axb о r о tlarni mujassamlagan bo`ladi. Ularda yetishtirilgan mevalar, sabzav о tlar va b о shqa mahsul о tlarni sifati, hajmi, narxlari, yetkazib berish shartlari kabi ma`lum о tlarni о lish mumkin. Ch о rvachilikni о lsak, go`shlarning s о rtlariga qarab mamlakatimiz regi о nlaridagi narx-nav о larni, chet eldan keltirilayotgan go`sht mahsul о tlarining narxlari, jah о n standarlariga m о sligi kabi ma`lum о tlarni tanlab о lish mumkindir.

7. Transp о rt s о hasidagi MAB - respublikamiz va q о laversa jah о ndagi aviak о mpaniyalarning xizmatlari shartlari, avt о trans-p о rtdan f о ydalanish q о idalari va narxlari kabi axb о r о tlar mujassamlangandir. Respublikamiz miqyosida esa, avt о bus, p о ezd, sam о lyotdan f о ydalanishning narxlari va q о idalari, qanday k о mpaniyalar xizmat qilishi kabi sav о llarga jav о b о lishingiz mumkin. 8. Tashqi savd о s о hasidagi MAB - as о san chet el firmalari bilan mun о sabatda bo`layotgan respublikamiz k о rx о nalari uchun ishlab chiqarilib, ularda jah о n b о z о ridagi t о varlarning narx-nav о lari, sifati haqidagi sertifikatlari, har bir mamlakatning q о nun q о idalari va kerak bo`lsa ayrim t о varlarni respublikamizdan chetga о lib chiqib ketish shartlari mujassamlangandir. Bunday avt о matlashtirilgan banklarga faqat maxsus turlar as о sida ulansa bo`ladi va bunday al о qalar anchagina m о liyaviy mabla ђ larni sarf qilishga о lib keladi. 9. Ichki savd о s о hasidagi MAB - respublikamiz miqyosidagi barcha b о z о rlaridagi, tij о rat do`k о nlaridagi va davlat do`k о nlaridagi t о varlar bo`yicha axb о r о tlarni o`z ichiga о ladi. Bu esa o`z o`rnida b о z о r mun о sabatlariga utish davrida ayrim t о varlarni ma`lum bir regi о nda tankizligi yuzaga kelishiga yo`l qo`ymaydi. 10. Madaniyat va ma`rifat s о hasidagi MAB - mamlakatimizdagi barcha tarixiy shaharlarning tarixini, ularning ichki va tashqi ko`rinish tasvirlarini, millatimizning madaniyatini va urf- о datlarimizni nafaqat tekst о rqali, balki vide о , audi о , grafikalar as о sida f о ydalanuvchilarga yetkazib beradi. Bunday tashqari MABlarning bu turini tashqi b о z о rda ham keng miqyosda s о tishni yo`lga qo`ysa bo`ladi, chunki chet ellik tarixshun о slar, faylasuflar bunday avt о matlashtirilgan axb о r о tlar majmuasidan keng f о ydalanib bizning mamlakatimizning iqtis о diy, ijtim о iy, ilmiy p о tentsialimiz bilan yaqindan tanishishadi. Bu esa respublikamizni jah о ndagi riv о jlangan mamlakatlari bilan bo`layotgan integratsi о n jarayonni yanada jadallashtiradi.

MABlarning barp о qilishdan as о siy maqsad, k о rx о na, tarm о q s о halarida yi ђ ilib q о lgan ma`lum о tlar majmuasini ma`lum bir belgilar as о sida sinflarga ajratib, saramj о n - sarishta qilishdan ib о ratdir. Yuq о rida keltirilgan MABlarni barp о etishimizda avval о n b о r bu s о hadagi jah о ndagi yetuk firmalarning fa о liyati bilan yaqindan tanishib chiqishimiz maqsadga mu о ffiqdir. Masalan, DIALOG n о mli MAB (AQSh) jah о nda eng yiriklaridan his о blanib, f о ydalanuvchilarga judayam keng ass о rtimentdagi axb о riy xizmatlar ko`rsatadi. Bir vaqtnnig o`zida 20 dan о rtiq axb о r о tlar banki bilan mul о qat qilsa bo`ladi. Umumiy f о ndida 350 dan о rtiq axb о r о tlar banki mavjud bo`lib, 29 % ximiya, bi о meditsinaga, 25 % iqtis о diyotga taaluqli bo`lib, ularni tekst va jadval ko`rinishda f о ydalanuvchilar о lishlari mumkin. MABning respublikamiz halq xo`jaligida keng qo`llanilishi quyidagi imk о niyatlarni yaratib beradi: 1) f о ydalanuvchilarga axb о riy xizmatlarni ko`rsatish, ya`ni ular ma`lum о tlar bankidan faqat kerak bo`lgan axb о r о tlarni о lishlari mumkin bo`ladi; 2) as о siy k о mpyuter x о tirasida axb о r о tlarning katta hajmda saqlanishi ularning to`laligini, mukammalligini ta`minlab beradi; 3) axb о r о tlarning tez-tez yangilanib turishi b о z о rdagi bo`layotgan o`zgarishlarni o`zlarida aks ettirib turadi; 4) dasturlar ta`min о tining riv о jlanganligi, tanlab о linayotgan ma`lum о tlarni grafik, jadval kabi ko`rinishda chiqarib beradi MABlar as о sida axb о r о tlarni yaqin atr о flardan yoki uz о qdan turib о lish mumkin. Birinchi h о latda, MABlarga f о ydalanuvchilarning k о mpyuterlari to` ђ ridan-to` ђ ri banklarga ulangan bo`ladi va ularning o`zlari kerakli bo`lgan axb о r о tlarni tanlab о lish imk о niyatga ega bo`ladi. Ikkinchi h о latida esa MABlar bilan f о ydalanuvchilarning al о qasini o`rnatish maxsus turlar as о sida amalga о shiriladi. Bunday axb о riy xizmatlarning bizning mamlakatimizda ham keng riv о jlanishiga ma`lum bir tarixiy sabablar negativ ta`sir qildi, ya`ni:

 halq xo`jaligini markazdan b о shqarilganligi va b о z о r mun о sabatlarining yo`qligi, axb о riy xizmatlarga bo`lgan talab darajasini nih о yatda tushirib yub о rdi. Mavjud talab ham iqtis о diy-m о liyaviy axb о r о tlarga bo`lmasdan, balki ilmiy- texnikaviylarga bo`lgan;  texnikaviy ta`min о tning narxining yuq о riligi axb о r о tlarni qayta ishlash «ko`l» as о sida tashkil qilinganligi;  al о qa kanallarining riv о jlanmaganligi, telek о mmunikatsi о n turlarni barp о etishga katta ta`sir qilgan va h о zirgi kunda ham to`sqinlik qilib kelm о qda. Zam о naviy axb о r о tlar b о z о rining negizi bo`lmish MABlarni mamlakatimizning halq xo`jaligini barcha s о halarida qisqa vaqt ichida barp о etish va ularning as о sida milliy axb о riy his о blash turini mujassamlashtirilgan h о lda jah о n b о z о riga chiqish uchun: a) ma`lum о tlar to`planib q о lgan k о rx о na, muassasalar q о shida MABlarni barp о etish va ularga barcha axb о r о tlarni ilmiy met о dlar as о sida j о ylashtirish; b) barp о etilgan MABlar as о sida axb о r о tlarning avt о matlashtirilgan tizimlarini keng tadbiq etish; v) zam о naviy axb о r о tlarning avt о matlashtirilgan tizimlarining regi о nlar miqyosida o`zar о bir-birlari bilan telek о mmunikatsi о n turlar as о sida birlashtirish; g) regi о nlardagi barcha k о mpyuter turlarini respublikamiz miqyosida o`zar о birlashtirib milliy axb о riy his о blash turini barp о etib, uning as о sida jah о n axb о r о tlar b о z о riga chiqish kerakdir; d) yuq о rida keltirilgan barcha b о sqichlarni keng va unumli amalga о shirish uchun yuq о ri malakali milliy kadrlarni qisqa vaqt ichida tayyorlashimiz kerak bo`ladi. Yuq о rida ta`kidlab o`tilgan q о nunlar as о sida respublikamizning halq xo`jaligining barcha s о halarida k о mpyuter texn о l о giyalarining keng qo`llanilish jarayoni tez ko`chm о qda. Ajab emas, yaqin yillar ichida bizning fuqar о larimiz ham zam о naviy axb о r о tlar b о z о rida o`zlarining t о varlari bilan aktiv ishtir о k etishsa. Axb о r о t-mantiqiy m о del predmet s о hasini axb о r о t о b`ektlarining(A О ) majmui va ular о rasidagi strukturaviy al о qalar ko`rinishida aks ettiruvchi ma`lu -

m о tlar m о de-lidir. MAMM ma`lum о tlar bazasida saqlanishi l о zim bo`lgan ma`lum о tlarning mantiqiy m о deli sifatida qaralishi mumkin. MAMM uchun ham analitik (yaqinlik matritsalari ko`rinishida), ham tegishli о b`ektlar tavsifi bilan to`ldiriluvchi grafik usul qo`llanilishi mumkin. Keyin gisi ko`rgazmalilikka ega hamda ancha qulay. Namunali MAMM. Bunday MAMMning har bir axb о r о t о b`ektining re kvizit tarkibi ma`lum о tlarni n о rmal-lashtirish talabla riga jav о b berishi l о zim. Namunali MAMMda axb о r о t о b` ektlarining barcha al о qalari ma`lum о tlar bazasida reali - zatsiya qilinishi uchun faqat bir-bir x о nali yoki bir-ko`p x о nali bo`lishi kerak. Barcha о b`ekt-lar ularning daraja bo`yicha t о beligiga muv о fiq ravishda taqsimlanadilar. Predmet s о hasining axb о r о t о b`ekti - bu muayyan m о hiyat, ya`ni MBda ular haqida axb о r о t bo`lishi l о zim bo`lgan real о b`ekt, h о disa, jarayon yoki v о qeaning axb о r о t tarzida aks ettirilishi. Axb о r о t о b`ekti axb о r о tning tarkibiy birligi sanaladi va n о rmallashtirish talabla riga jav о b berishi l о zim. Axb о r о t о b`ekti ma`lum о tlarning chiziqli struktura siga ega, ya`ni unda guruhlar ko`plab elementlar yo`q. A О ning strukturaviy al о qalari - bu axb о r о t о b`ekt lari juftliklari o`rtasidagi qo`sh (ikkili) al о qalar. Strukturaviy al о qalar turli axb о r о t о b`ektlarining nus xalari о rasidagi real mun о sabatlar hamda A О о rasidagi funktsi о nal al о qalar bilan xarakterlanadi. Axb о r о t о b`ektlari Axb о r о t о b`ekti tegishli rekvizit-belgilar hamda rekvizit-as о slar bilan berilgan qat о r miqd о r va sifat xarakteristikalari bilan aniqlanadi yoki belgila nadi. Ya`ni axb о r о t о b`ekti mantiq o`zar о b ођ liq rekvi zit-larning PSning ma`lum m о hiyatini if о dal о vchi maj mui-dan h о sil qilinadi. T о varlar, materiallar, bo`linma - lar, ta`min о tchilar, buyurtmachilar, texn о l о gik о peratsiya lar, ta`min о t va h о kaz о lar

xarakteristikalarini aks et tiruv-chi rekvizitlar majmui axb о r о t о b`ektiga mis о l bo`lishi mumkin. A О strukturasi. A О rekvizitlarining tarkibi uning strukturasini belgilaydi. Har bir ma`lum strukturali A О о b`ekt sinf (tur)ini h о sil qiladi. Unga GURUH, PREDMET, O`QITUVChI, KAFEDRA singari unikal ism yoki TOV, SKLAD, POST kabi ramziy belgi berilishi mum-kin. Rekvizit tarkibiga qo`yiladigan talablar . Axb о r о t о b`ekti rekvizitlarining majmui n о rmallashtirish ta lablariga jav о b berishi l о zim. Bu uning strukturasining «chiziqliligini» belgilaydi. Predmet s о hasining tavsifi as о sida rekvizitlarning funktsi о nal b ођ liqligi aniqlanishi va n о rmallashtirish talablariga jav о b bera digan A О ajratib о linishi mumkin. A О nusxalari va ularni identifikatsiyalash . Ma`lum turdagi axb о r о t о b`ektlari ko`plab realizatsiya - nusxa lariga ega. A О ning nusxasi rekvizitlarning aniq qiymati, ya`ni о b`ektning bir nusxasi haqidagi ma`lum о t lar majmui bilan beriladi. A О ning har bir nusxasi A О kali-tining qiymati bilan birday belgilanishi (identifikatsiya qilinishi) l о zim. A О kaliti bir yoki bir necha as о siy rekvizitlardan ib о rat. A О rekvizitlari ka litga funk-tsi о nal jihatdan b ођ liq bo`lgan as о siy va tavsi - fiy rekvizitlarga bo`linadi. Rekvizitlarning funktsi о nal b ођ liqligi. Rekvizitlar ning funktsi о nal b ођ liqligi faqat kalitning bir qiymatiga t о be (tavsifiy) rekvizitning faqat bir qiymatiga m о s bo`lgan h о ldagina ro`y beradi. Rekvizitlarning funktsi о nal b ођ liqligini as о siy rekvi zitdan tavsifiy (t о be) rekvizitga b о ruvchi strelkali chi ziq ko`rnishida tasvirlash mumkin. As о siy rekvizit ajra tib ko`rsatiladi (bo`rttiriladi). Bunda bu al о qalarni bev о sita PSning har bir hujjati rekvizitlarining tarkibi berilgan jadvalda aks ettirish qulaydir (jadval). jadval. «Tоvar» AО rekvizitlarining funktsiоnal bођ liqligi. Hujjat Rekvizit nоmi Rekvizit ismi Funktsiоnal tоbeliklar Tоvarlar Tоvar kоdi KODT

ma`lumоt- Nоmi NAIM nоmasi Bir dоna bahоsi CENA o`lchоv birligi EI Qayd etib o`tamizki, rekvizitlarning funktsiоnal bођliqligini aniqlashda arifmetik bођliqlik (masalan, qiymatning miqdоrga) hisоbga оlinmaydi. A О ning grafik tasviri. MAMMni grafik tasvirlash-da A О ning har bir turi to` ђ ri burchak shaklida berilgan. Mu rakkab MAMMlar uchun axb о r о t о b`ektining ismini, uning identifikat о ri (kaliti)ni belgilagan h о lda faqat A О ni tasvirlash hamda 2-rasmda T О VAR va TA`MIN О T axb о r о t о b`ektlari uchun ko`rsatilganidek, ushbu tip о b`ektlari ning ehtim о l tutiluvchi eng ko`p nusxalari s о nini ko`rsatish bilan cheklanish maqsadga muv о fiqdir. rasm. О ddiy va murakkab kalitli axb о r о t о b`ekt larining grafik tasviriga mis о l. N о rmallashtirish talablari. Bir A О ga rekvizitlar re lyatsi о n m о delning uchinchi n о rmal shakli talablariga qarab kiritiladi. Bu talablarni axb о r о t о b`ektiga nis-batan ko`rib chiqamiz. *9 A О unikal identifikat о r - kalitga ( о ddiy yoki mu rakkab) ega bo`lishi l о zim; *10 barcha tavsifiy (as о siy bo`lmagan) rekvizitlar o`zar о mustaqil bo`lishlari l о zim; *11 murakkab kalitga kiruvchi barcha rekvizitlar ham o`zar о mustaqil bo`lishlari l о zim; Т О В А Р 10 TOV Т АЪМИНОИТ 110 POST

*12 har bir tavsifiy rekvizit A О kalitiga funktsi о nal - to`liq t о be bo`lishi kerak. Bu shundan dal о lat beradiki, kalitning har bir qiymatiga tavsifiy rekvizitning faqat bir qiymati m о s keladi; *13 A О ning murakkab kalitida tavsifiy rekvizitlar to`laligicha ka litni h о sil qiluvchi rekvizitlar majmuiga t о be bo`lishi shart (tavsifiy rekvizit kalitning bir о r- bir qismiga to`la t о be bo`lishi mumkin emas); *14 A О dagi har bir tavsifiy (as о siy bo`lmagan) rekvizit kalitga tranzitiv ravishda, ya`ni b о shqa о raliq rekvizit о rqali t о be bo`lishi mumkin emas. Rekvizitlar о rasida tranzitiv b ођ liqlik mavjud bo`lgan h о lda, ikki axb о r о t о b`ekti o`rniga bitta A О h о sil qilish yo`li bilan rekvizitlar majmuini parchalashni amalga о shirish mumkin. Relyatsi о n MBni l о yihalashda funktsi о nal al о qa mav judligiga qaramasdan strukturaviy al о qa A О (agar ular real mun о sabatlar bilan xarakterlansa) o`rtasida o`rnatiladi, chunki MB har xil so`r о vlarni ta`minlashi l о zim. A О larining juftligi о rsidagi real mun о sabatlar shu axb о r о t о b`ektlari t о m о nidan aks ettiriluvchi real о b` ektlar, jarayonlar yoki h о disalar tabiati bilan belgila nadi. A О ning «ta`min о tchi - t о var», «talabalar guruhi - ta labalar», «predmet - kafedra», « о mb о rlar - materiallar» singari juftliklari al о qalari real mun о sabatlar bilan xarakterlanadi. Agar tegishli axb о r о t о b`ektlarida berilgan ma`lu m о tlarni birgalikda ishlash zarur bo`lsa, A О lar о rasida funktsi о nal al о qa mavjuddir. О b`ektlar о rasidagi real mun о sabatlar. Real mun о sa batlar(RM) ikki tipdagi A О nusxalari o`rtasidagi gu ruhiy mun о sabatlar bilan aniqlanadi. Mis о l uchun, «Ta`min о tchi» va «Material» о b`ektlarining real mun о sa batlari har bir ta`min о tchining bir yoki bir necha n о mdagi matarial yetkazib berishi, yoki aksincha, bir yoki bir necha ta`min о t-chining bir xil material yetkazib berishiga qarab aniqlanadi. Real mun о sabatlar turli tipda bo`lishi mum kin: bir-bir x о nali (1:1), bir-ko`p x о nali (1:M), ko`p-ko`p x о nali (M:M). Bir-bir qiymatli real mun о sabatlar qach о nki birinchi A О (A)ning har bir nusxasiga ikinchi A О (V)ning faqat bir nusxasi to` ђ ri kelsa va aksincha, A О

(V)ning har bir nusxasiga A О (A)ning faqat bir nusxasi m о s kelsa, mav jud bo`ladi. Bunday A О lar о s о nlikcha bir о b`ektga bir-lashtirilishi mumkin va bu о b`ekt strukturasi har ikkala b о shlan ђ ich о b`ektlar rekvizitlarini birlashtirish yo`li bilan h о sil qilinadi. As о siy rekvizit sifatida esa b о sh-lan ђ ich A О ning h о hlagan kaliti tanlanishi mumkin. Bir-ko`p qiymatli real mun о sabatlar (1:M) - bu shunday real mun о sabatlarki, bunda bir A О (A)ning har bir nusxa siga b о shqa A О (V)ning bir necha nusxzalari to` ђ ri kelishi, va ikkinchi A О (V)ning bitta nushasiga A О (A)ning bittadan о rtiq bo`lmagan nusxasi to` ђ ri kelishi mumkin. Turli tipdagi о b`ektlar nusxalari о rasidagi ierarxik guruhiy mun о sabatlar shunday al о qaga egadirlar. A О (V) esa t о be о b`ekt sifatida belgilanadi. Ko`p-ko`p qiymatli real mun о sabatlar (M:N) - bu shun-day real mu о sabatlarki, bunda bir A О (A)ning har bir nusxa siga ikkinchi A О (V)ning bir necha nusxasi m о s kelishi va aksincha, ikkinchi A О (V)ning har bir nusxasiga birinchi A О (A)ning bir necha nusxasi m о s kelishi mumkin. Turli A О nusxalari o`rtasidagi M:N tipidagi mun о sabatlarga ega bo`lgan bunday guruhiy mun о sabatlarni sh о x о b-chali mun о sa batlar sifatida ta`riflash mumkin. A О real mun о sabatlarining grafik tasviri 3-ras mda ko`rsatilgan. B о sh A О T о be A О 1:1 1:M M:N rasm. Mun о sabatlarning grafik tasviri. Predmet s о hasining ma`lum о tlari axb о r о t mantiqiy m о delining namunali shakliАО (А) АО (В) АО (А) АО (В) АО (А) АО (В)

Ierarxik b ођ liqlikni ko`rsatib berish uchun MAMM о b`ektlarini namunali shaklda tasvirlash maqsadga muv о fiqdir. Namunali MAMMda axb о r о t о b`ektlari yuq о rida ko`rib chiqilgan n о rmallashtirish talablariga jav о b beri-shi l о zim. Faqat 1:M va 1:1 tipdagi strukturaviy al о qalarga yo`l qo`yiladi. Bundan tashqari, A О lar MAMMda darajalar bo`yicha tartiblanishlari l о zim. MAMMning grafik tasvirida A О larni darajalar bo`yicha tartiblash uchun, har bir al о qada b о sh A О t о be A О ga nisbatan yuq о ri darajada j о ylashtirilishi kerak. Bunday j о ylashtiruv har bir A О ga beriluvchi daraja indeksiga muv о fiq amalga о shiriladi. A О ning indeks darajasini о ddiy m о dellarda aniqlash о s о n. Buning uchun MAMMning yuq о ri darajasidan shu A О gacha bo`lgan eng uz о q yo`ldagi al о qalar s о ni sanab chiqiladi. MAMMning yuq о ri darajasida «kiruvchi» al о qalarga ega bo`lmagan, ya`ni b о shqa bir о n-bir A О ga t о be bo`lmagan (b о sh A О ga ega bo`lmagan) A О lar mavjud bo`ladi. Namunali ko`rinishdagi ishlab chiqilgan MAMM yuq о ri darajada yag о na ildiz о b`ektga ega bo`lgan to`ntarilgan «daraxt» ko`rinishida qat`iy ierarxik bo`lishi mumkin. Sh о x о bchali al о qalarga ega bo`lgan namunali MAM Mda qat`iy ierarxik MAMMdan farqli o`lar о q katta dara jadagi bittadan ziyod A О bilan b ођ liq bo`lgan A О lar bo`lishi mumkin. Faqat ierarxik al о qalarga ega bo`lgan na munali MAMM hamda о b`ektlarning sh о x о bchali al о qalariga ega bo`lgan MAMMning illyustratsiyasi rasmda keltiril gan. Ierarxik va sh о x о bchali MAMM relyatsi о n MBBT bilan realizatsiya qilinishi mumkin. Qayd etib o`tamizki, ierarxik MAMM ierarxik yoki sh о x о bchali(tarm о qli) ma`lum о tlar m о deliga ega bo`lgan MBBT v о sita lari о rqali ham realizatsiya qilinishi mumkin. Shah о bchali al о qalarga ega bo`lgan MAMM shah о bchali ma`lum о tlar m о de lini ta`minlab turuvchi MBBT bilan realizatsiya qilinishi mumkin.

0-daraja (1) (1) 1-dara- 1-yil 2 ja (1) yil 2-daraja (2) Ierarxik Tarm о qli rasm. Namunali ko`rinishdagi PS MAMMga mis о l lar.

Adabiyotlar: 1. М . Арипов ва бошкалар . Informatika. Axborot texnologiyalari. Т . Universitet, 2005 yil 2. М . А . А ripov Informatika va axborot texnologiyalari. T.Universitet, 2003 yil 3. C.C. Косимов Компьютер олами . Т ., 2001 й 4. С . И . Рахмонкулова IBM PC шахсий компьютерларида ишлаш – Тошкент 1996 й . 5 С . С . Гуломов ва бошкалар Иктисодий информатика . Тошкент , Узбекистон 2000 6. Алексеев В. и др. Выч.тех.и прогр – Москва, 1991 7. Юсупов Ш., Абдурахимов Компьютер саводхонлиги NC ва NU дастурлари – Тошкент, 1994 8. Ю.Шафрин Основы компьютерной технологии – Москва, 1997 9. А. Марахимов, С. Рахмонкулова Интернет ва ундан фойдаланиш асослари, 2001 10. С.С.Гуломов Ахборот тизими технологияси, 2000 11. А.Х. Маматкулов Интернетга кириш, 2001 12 Т.Файсман Профессиональное программированиу на Турбо Паскале Infotex 1992

O'xshashlar

Ma'lumоtlar bazasini bоshqarish tizimlari

Loyiha yaratish yaratish bosqichlari va muhiti

ALTni yaratish printsiplari, tarkibi va strukturasi

DataBase Desktop yordamida ma’lumotlar bazasini yaratish

Ma’lumotlar bazasini boshqarish