Ma’lumotlar bazasini boshqarish - Informatika va AT - Referatlar

Ma’lumotlar bazasini boshqarish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2675.5791015625 KB

Ko'chirib olish

Ma’lumotlar bazasini boshqarish Reja: 1. Ma’lumotlar resurslarini boshqarish 2. Ma’lumotlar bazalarini tuzishning asosiy usullari Ma’lumotlar bazasining ierarxik modeli 3. Access ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimining asosiy elementlari 4.

1. Ma’lumotlar resurslarini boshqarish Har qanday samarali axborot tizimi uning qanday sohaga yoki yo‘nalishga bag‘ishlanganidan qat‘iy nazar, foydalanuvchilarni aniq, o‘z vaqtida olinadigan hamda bajarilayotgan ishlarga mos ma‘lumotlar to‘plami bilan ta‘minlab berishi lozim. Bunday ma‘lumotlar komp‘yuterda mavjud bo‘lgan xilma-xil turdagi fayllar va qurilmalarda yig‘iladi. Komp‘yuterning amaliy dasturiy tizimi ma‘lumotlarini bitlar, baytlar, maydonlar, yozuvlar, fayllar, fayllar va ma‘lumotlar bazalari ko‘rinishida tashkil qiladi hamda saqlaydi. Keyinchalik foydalanishda tushunarli bo‘lishi uchun bu tushunchalarga qisqacha izoh berib o‘tamiz: Maydon – simvollarning so‘zlar, so‘z guruhlari, sonlar ko‘rinishida ifodalanishi bo‘lib, ma‘lumot bazalarida ular jadval ustunlariga mos keladi; YOzuv – bir-biri bilan bog‘liq bo‘lgan maydonlar to‘plami bo‘lib, ular jadvallar sifatida ifodalangan ma‘lumot bazasi jadvalining qatorlariga mos keladi; Fayl – bir xil turga mansub yozuvlar guruhi bo‘lib, ular ma‘lum bir nom berilgan ma‘lumotlar to‘plamiga mos keladi; Attribut – ma‘lumotlar bazasining ma‘lum bir ob‘ektini aniqlab beradigan ma‘lumot bo‘lagi. Kalit maydonlari – yozuvdagi biror bir ma‘lumotni o‘ziga xos tarzda aniqlab beradigan bir ma‘lumot yozuvlari yangilanishi, tarqatilishi yoki uzatilishi mumkin. Kalit maydon ikkita jadvalning o‘zaro bog‘lanishini aniqlab beradigan va bu ikkala jadval uchun umumiy bo‘lgan maydondir. Quyida ma‘lumot bo‘laklarining ierarxiyasini sxematik ravishda ko‘rish mumkin: Quyidagi yozuvda TALABNOMA deb nomlangan ob‘ekt va uning attributlari keltirilgan. TALABNOMA ni tavsiflaydigan ko‘rsatkichlar uning raqami, sanasi, mahsulot nomeri, mahsulotning soni va uning miqdoridir. Talabnoma raqami kalit maydoni bo‘lib xizmat qiladi, chunki har bir talabnoma o‘z unikal identifikatsion (aniqlanish) raqamiga ega. Demak, ob‘ektning talabnoma raqami (ya‘ni kalit maydoni) orqali u ma‘lumot bazasining boshqa ob‘ektlari bilan bog‘lanishi, ularga

ma‘lumotlar uzatishi mumkin va o‘zaro turli xil ma‘lumotlar almashinish imkoniyatiga ega. Ma‘lumot bazasini tuzish va u bilan ishlay boshlashdan avval albatta kalit maydonlarini aniqlab olish zarur, chunki bu ish ob‘ektlarning o‘zaro aloqasini ta‘minlab beradi. Ierarxiya (Misol sifatida) Nomi Fani Sana Bahosi Maydon 01001010 (ASCII dagi kod) 0 Fan lar fayli Moliy aviy fayl Talabalar fayl Ma‘lumot bazasi Fayl Aliyev Obid Tarix 2003 В + Karimov Said Hisob 2003 А Omonov Anvar Moliya 2003 С Yozuv Omonov Anvar Moliya 2003 В+ Омонов Анвар (номи) Bayt

Bit Rasm.1 Ma‘lumot bo‘laklari ierarxiya sxemasi. Talabnoma 2-rasm. Talabnoma sxemasi Fayllarni ketma-ket usulda tashkil qilish deb ma‘lumotlar saqlanishini shunday usulda tashkil qilishga aytiladiki, bunda ular qanday ko‘rinishda yozilgan bo‘lsa, xuddi shunday tartibda o‘qiladi. Fayllarni bevosita yoki tasodifiy tartibda tashkil etishda ma‘lumotlar faylda shunday tartibda joylashtiriladiki, bunda ular ma‘lumotlarning fizik jihatdan qanday joylashtirilganligiga qaramay, istalgan ketma-ketlikda o‘qilishi mumkin. Bevosita usulda yozuvlarni o‘qish uchun ularning kalit maydonlari matematik usulda yozuvlarning xotira qurilmasidagi fizik adreslariga aylantiriladi. Kalit maydoni Talab raqami 4340 Talab sanasi 02/08/2003 Mahsulot nomeri 642 8 Soni 32 6, Mi qdori

3 - rasm. YOzuv adresi. Ushbu aylantirish algoritm yozuvlarning kalit maydoni kattaligini to‘g‘ridanto‘g‘ri ularning xotira qurilmasidagi fizik adreslariga o‘tkazib beradi. Buning qanday amalga oshirilishi yuqorida sxematik ravishda ko‘rsatilgan. YOzuvlarni indeksli usulda o‘qish usulida ularni indeks maydonini qo‘llagan holda to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘qish mumkin bo‘ladi. Bunda masalan 230 ga teng kalit maydonli yozuvni topish uchun ushbu yozuv saqlanayotgan tsilindr topilishi kerak bo‘ladi (quyidagi rasmga qarang). Eng avvalo uning qaysi tsilindrda saqlanayotganligini bilish uchun maxsus tsilindrlar indeksi deb nomlangan faylga murojaat qilamiz. Undagi ma‘lumotlardan qidirilayotgan yozuvimiz 2 – tsilindrda ekanligi ma‘lum bo‘ladi, chunki birinchi tsilindrdagi eng katta kalit maydonining kattaligi 200 va 2-tsilindrdagi eng katta kalit maydoni kattaligi esa 392 ga teng. Keyingi qadamimiz ikkinchi tsilindrdagi ma‘lumotlar orqali amalga oshadi, ya‘ni eng katta kalit maydoni 230 kattalikka ega bo‘lgan kalit maydoni yozuvning 2- qatorda saqlanayotganligini ko‘rsatadi, negaki undagi eng katta kalit kattaligi 238 ga teng, undan oldingisida esa 208 ga teng. Demak, tsilindr topilganidan so‘ng, undagi tegishli qator (yoki yo‘lak)ni tegishli algoritmlar asosida topish uchun qiyinchilik tug‘dirmaydi (quyidagi rasmga qarang, unda qidirilayotgan yozuvning 2-qator (yoki dorojka) da ekanligini ko‘rishimiz mumkin). Bu usulda ma‘lumotlarni axtarish jarayoni tsilindr indeksi va qator nomerlari (dorojkalar) indekslari orqali amalga oshirilgani uchun ham uni yozuvlarni indeksli usulda Kalit maydon 2367 Boshqa maydonlar O’zgartirish algoritmi ; Kalit maydon kattaligi Fayldagi yozuvlarning maksimal soniga bo ‘ linsa , undan qolgan qoldiq kattaligi yozuvning manzilini ko ‘ rsatib beradi . 997 2367 1994 2 373 Youzv adresi =373

o‘qish usuli deb nomlanadi. Agarda quyidagi rasmni diqqat bilan ko‘rib chiqsangiz, ma‘lumotlar qanday o‘qilishi ancha tushunarli bo‘ladi. YOzuv TSilindr indeksi 3-tsilindr uchun 4-rasm. YOzuvlarning indeksli usuli.

Lekin shuni aytib o‘tishimiz kerakki, an‘anaviy fayllar muhitida ma‘lumotlarni tashkil qilsak bir qancha muammolarga duch kelamiz. CHunki ushbu holda xilma- xil tashkilotlarning bir qancha bo‘limlari o‘zlari uchun ma‘lumotlar to‘plamini tashkil qilayotganda juda ko‘p xil ko‘rinishdagi ma‘lumot fayllari hosil qiladilar va ular birbiri bilan ma‘lumot nuqtai nazaridan bog‘liq bo‘lmaydi, hamda tegishli dasturlarning o‘zaro ma‘lumot almashinishiga to‘sqinlik qiladi va xalaqit beradi. Foydalanuvchilar Dasturlar Foydalaniladigan fayllar Buxgalteriya F - 1 Amaliy dastur 1 PROGRAM 1 А В С D F - 2 Moliya F - 3 Marketing va sotuv Amaliy dastur 2 PROGRAM 2 А В С D Amaliy dastur 3 PROGRAM 3 A B C D F - 4 Amaliy dastur 4 PROGRAM 4 А В С D

Ishlab chiqarish 5-rasm. Ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimi. SHuning uchun ham ma‘lumot bazalari (majmualari, to‘plamlari) ishlatilib, ular barcha ma‘lumotlarni bir joyga to‘plash, osonlikcha to‘ldirish, yangilash, moslashtirish va o‘zaro almashinish imkonini yaratadi. Bunday ma‘lumotlar bazalarini boshqarish uchun ma‘lumot bazalarini boshqarish tizimlari deb nomlangan amaliy dasturlar ishlatiladi. Bu dasturiy ta‘minot maxsus amaliy dastur bo‘lib, turli xildagi foydalanuvchilarga katta va to‘liq ma‘lumot bazasidan foydalanish imkonini beradi. YA‘ni, foydalanuvchi o‘z talablariga mos ravishda alohida ma‘lumot fayllari tuzib va ularni o‘zgartirib yurmasdan, ma‘lumot bazasidan o‘ziga keraklilarini tanlab olaveradi. Har qanday ma‘lumot bazasini boshqarish tizimi (MBBS) uchta tarkibiy qismdan iborat bo‘ladi: - ma‘lumotlarni aniqlab beradigan maxsus muloqot tili. Ushbu til ma‘lumotlar bazasidagi har bir ma‘lumot bo‘lagini aniqlab berishi kerak bo‘ladi; - ma‘lumotlar bilan ishlashni amalga oshirib beradigan muloqot tili. Uning asosiy vazifasi ma‘lumot bazasidan foydalanuvchilar uchun oson, qulay va tez ishlash imkoniyatini yaratishdir; - ma‘lumotlar lug‘ati – ma‘lumotlar bazasida saqlanayotgan xilma-xil ma‘lumotlarni saqlash va tashkillashtirish uchun ishlatiladigan vositalar to‘plami. Bunday ishlarni maxsus SQL (Structured Query Language – tuzilishli so‘rov dastur tili) deb nomalanadigan amaliy dastur tili to‘la ravishda amalga oshirishga imkon beradi. YA‘ni, bunday maxsus dasturlash tilidan foydalangan holda ma‘lumotlar bazasidagi har qanday ma‘lumotlar va yozuvlar bilan hech qiyinchiliksiz ishlash, ularni birlashtirish, boshqa joylarga ko‘chirish, ma‘lumotlarni import va eksport qilish, ma‘lumot kiritish shakllarini tashkil qilish, hisobotlar tuzish hamda shunga o‘xshash bir qancha ishlarni amalga oshirish mumkin. Demak, bunday tilni o‘zlashtirish foydalanuvchi uchun bir qancha qo‘shimcha imkoniyatlar yaratadiki, ular yordamida ma‘lumotlar majmuasidan

istalgan ko‘rinishdagi ma‘lumotlarni olish va ularni talablarga muvofiq ravishda o‘zgartirish mumkin. Ma‘lumotlar bazasining qanday ishlashini sxematik tarzda quyidagicha ko‘rsatish mumkin: Demak, ma‘lumot bazalarini boshqarish tizimlarida ma‘lumotlarni real fizik joylashishidan foydalangan holda unga kerakli bo‘lgan yoki so‘rovga mos keladigan yoki dasturni tomonidan talab qilingan mantiqiy ko‘rinish beriladi. Kadrlar bo‘limi b o ‘limi. 6-rasm. Ma‘lumotlar bazasi. Buxgalteriya Moliya XIZMATCHILAR Nomi Manzili KodiMansabi ―Kadrlar‖ ma‘lumot bazasi To‘lov ko‘rsatkichlari Qancha ishlagan To‘lov darajasiUmumit tanlov Soliq Oyligi Afzalliklar Sug‘urta Pensiya to‘lovi Qo‘shimcha to‘lov va boshqalar Kadrlar dasturi МББ С ar dasturi Afzallikla r dasturi

Ma’lumotlar bazalarini tuzishning asosiy usullari ma’lumotlar bazasining ierarxik modeli Ushbu model ma‘lumotlar bazasining shunday ko‘rinishdagi tuzilishiki, unda ma‘lumotlar daraxtsimon ko‘rinishda ifodalanadi. Quyida bunday turdagi ma‘lumotlar bazasining sxematik ravishdagi ko‘rinishi keltirilgan. Unda bitta «Xizmatchi» deb atalgan asosiy segment bo‘lib, pastdagi segmentlar bilan o‘z navbatida keyingi segmentlar bilan ham bog‘langan. Masalan, kompensatsiya segmenti ko‘rsatkichlari va ish haqi tarixi segmentlari bilan bog‘langan bo‘ladi. Ko‘rsatkic hlar Is h xaqi Ikkinc hi farzand Sug‘ur ta Sog‘liq ni saqlash 7-rasm. Ma‘lumotlar bazasining sxematik ko‘rinishi. Endi ba‘zi tushunchalarga izoh beramiz. Segment deb har bir yozuvdagi ma‘lumotga aytiladi. YOzuvdagi eng yuqori o‘rinda joylashgan segment ―ildiz Ildiz Birinchi farzand Xizmatchi Kompensasiya Afzalliklar

segment‖ det ataladi. Ko‘rsatgich esa yozuvga biriktirilgan shunday bir ma‘lumot elementiki, u boshqa yozuvning absolyut yoki nisbiy adresini ko‘rsatadi. Ierarxik ko‘rinishdagi ma‘lumotlar bazasida ma‘lumotlar bir-biri bilan xuddi shunday ko‘rsatkichlari orqali bog‘langan bo‘ladi. Masalan «Xizmatchi» segmentining oxirida kompensatsiya, ish yo‘nalishi, afzalliklar segmentlari bilan aloqani aniqlaydigan ko‘rsatkichlar bo‘lishi mumkin. Ma’lumotlarning tarmoqli ko’rinishdagi modeli Bu ko‘rinishdagi ma‘lumotlar bazasining modeli shunday bir mantiqiy modelki, u ko‘pdan-ko‘p ko‘rinishdagi aloqalarni ifodalash uchun juda qulay. Quyida bunday ma‘lumotlar bazasining modelini ko‘rish mumkin. Bunda universitetda o‘qiyotgan talabalar va ular o‘rganayotgan fanlar orasidagi aloqa keltirilgan. Lekin ushbu ma‘lumotlar bazasida ko‘rsatgichlar oldingisiga qaraganda ko‘p ishlatiladi. 8-rasm. Ma‘lumotlar bazasi modeli. 3.Ma‘lumotlarning relyatsion modeli. Bu xildagi ma‘lumotlar bazasi modelida ma‘lumotlar bir-biri bilan bog‘liq ikki o‘lchamli jadvallar shaklida ifodalanadi. Barcha jadvallardagi ma‘lumotlar bir-biri bilan bog‘liq bo‘lishidan tashqari, ular biror-bir umumiy elementlarga ham ega 1 Fan 2 Fan 3 Fan 1 Talaba 5 Talaba 4 Talaba 2 Talaba 3 Talaba

bo‘lishlari mumkin. Quyidagi sxemada ushbu hol tushunarli tarzda tasvir qilingan. Bu erdagi har bir jadvalning yozuvi yoki qatori bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq. Har bir ustun maydon deb ataladi. Jadvallarning o‘zaro bog‘liqligidan kelib chiqqan holda kerakli turdagi hisobotlarni tayyorlash mumkin. TALAB jadvali o‘zining EHTIYOT QISM NOMERI maydoni orqali – EHTIYOT QISMLAR fayli bilan ma‘lumotlar almashina oladi. 9-rasm. Ma‘lumotlar bazasi modeli. Bu fayl esa TA‘MINLOVCHI fayli bilan TA‘MINLOVCHI NOMI maydoni vositasida ma‘lumot almashishi mumkin. YUqorida ko‘rib o‘tilgan uch xil turdagi ma‘lumotlar bazasi modellarining kamchiliklari va afzalliklarini quyidagi jadval vositasida o‘rganib chiqish mumkin. 1-jadval Har qanday ma‘lumotlar bazasini tuzish uchun ikki bosqichli ishni bajarish lozim – bulardan birinchisi ma‘lumotlar bazasining kontseptual yoki mantiqiy loyihasini tuzish bo‘lsa, ikkinchi uning fizik loyihasini tuzishdan iborat.

Kontseptual yoki mantiqiy loyiha ma‘lumotlar bazasining foydalanuvchilar nuqtai nazaridan tuzilishini ishlab chiqish bo‘lib, fizik loyiha uning real xotira qurilmalarida qanday tashkil etilishidir. Bularning biri foydalanuvchilar fikrini to‘la hisobga olgan holda tashkil qilinsa, ikkinchisini ma‘lumotlar bazasini yaratish bo‘yicha mutaxassislar tashkil etadi. Xozirda tarqoq turdagi ma‘lumotlar bazalari ham mavjud bo‘lib, ularda ma‘lumotlar bo‘laklari hilma xil joylarda saqlab qo‘yilgan bo‘lishi ham mumkin. Lekin shunga qaramasdan, ular bir joydan yoki bin necha joylardan boshqariladi yoki to‘ldiriladi. Mul‘timedia yoki gipermedia turiga mansub ma‘lumotlar bazalarida esa ma‘lumotlarning xilma xil turlari bir vaqtda saqlanishi yoki qayta ishlanishi mumkin. Undan tashqari bunday ma‘lumotlar bazalarida mavjud bo‘lgan dasturlar orqali ma‘lumotlarning o‘zini qayta ishlab uning boshqa turlarini ham yaratish mumkin. ACCESS ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi haqida umumiy tushunchalar Xozirgi paytda axborot bazalarini boshqaruv tizimlari (ABBT) turkumiga oid amaliy dasturiy vositalarning quyidagi asosiy turlari mavjud: Dbase, karat, rebus, fox pro, paradox, access Ular bir-biridan axborot bazalari tuzish imkoniyatlari, ularning kattaligi, talab qilinadigan dasturiy va texnikaviy resurslar, qaysi rejimda ishlash talab qilinganligi, qanday dasturlar va operatsion tizimlar bilan ishlash, axborot massivlariga va ularning tuzilishiga qo‘yilgan talablar bilan farq qiladilar. Ko‘p foydalanuvchilarga mo‘ljallangan, ya‘ni komp‘yut‘er tarmoqlarida ishlatishga mo‘ljallangan ma‘lumot bazalarini yaratish va ularni yuritish tizimlariga Oracle, InterBase, SyBase, MicroSoft, SQL Server, Informix deb ataluvchi dasturlar kiradi. Bu dasturlar ishlash tamoyillariga ko‘ra ierarxik, relyatsion va aylana- halqasimon ma‘lumot bazalariga bo‘linadilar. Xozirda relyatsion ma‘lumot

bazalari qulayligi tufayli keng ko‘lamda ishlatilmoqda. Relyatsion ma‘lumot bazalari ma‘lumotlarni jadvallarga joylashga va jadvallar orasida mos bog‘liqliklarni, ya‘ni munosabatni (relyatsiyani) o‘rnatishga asoslangan. Ular jadvallar orasidagi turli bog‘liqliklarni o‘rnatish, ma‘lumot kiritish shakllarini yaratish, hisobot shakllarini chiqarish, turli so‘rovlar tuzish imkonini beradi. SHuning uchun ham ularning biri kundalik ish faoliyatida foydalanish uchun tanlab olinayotganda, ularning qaysi tomonlarini ko‘proq ishlatishigizga va Siz uchun nima muhimligiga ahamiyat berib diqqatni xuddi shunga qaratishingiz lozim bo‘ladi. Biz quyida yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan axborot bazalarini boshqarish tizimlaridan zamonaviyligi va imkoniyatlari ko‘pligi bilan ajralib turadigan, hamda xozirgi paytdagi ko‘pgina tizimli dasturiy ta‘minotlar tarkibiga kirib, ko‘pchilik uchun qulay imkoniyatlar yaratayotgan Access deb nomlangan ma‘lumotlar majmuasini boshqarish tizimining (MBBS) asoslari bilan qisqacha tanishib chiqamiz. Agarda Siz ushbu tizim bilan batafsilroq tanishishni hohlasangiz, u holda qo‘llanmaning oxirida keltirilgan maxsus adabiyotlarga murojaat qilishingiz mumkin. Access MBBSning ishlashi uchun quyidagilar talab qilinadi: Pentium II yoki undan yuqori klassdagi protsessor bilan jihozlangan komp‘yuter; Diskli operatsion tizimning zamonaviy versiyalari bo‘lgan dasturiy ta‘minot; Microsoft Windows 98 dan yuqori versiyasi; Kamida 64 megabaytdan kam bo‘lmagan tezkor xotira xajmi; qattiq diskdagi 1,5 Gigabaytdan ortiq tashqi xotira xajmi; Sichqoncha yoki boshqa turga mansub manipulyator (masalan, trekbol‘, sensorli maydon yoki sharcha). Access dasturini ham barcha dasturlar kabi ish stolining ―PUSK‖ tugmasi yordamida ishga tushirish mumkin. Bu jarayon quyidagi rasmda ko‘rsatilgan.

10-rasm. MS Accessning ishga tushirilishi Bu dastur ishga tushganidan so‘ng ekranda hosil bo‘lgan darchada ma‘lumot bazasini yaratish yoki mavjud bazani ishga tushirish imkonini tanlash mumkin.

11-rasm. Microsoft Access ma‘lumotlar majmuasining asosiy oynasi Ko‘rib turganingizdek, ushbu oynadagi ko‘pgina tugmachalar o‘zining ko‘rinishi va mohiyati jihatidan matn muharriri Word va jadval hisoblagichi Excel ning tugmachalariga juda ham o‘xshab ketadi. Xaqiqatdan ham ular xuddi Siz o‘ylagandek ishlarni va funktsiyalarni bajarish imkonini beradi. Masalan, fayl ochish, chop qilish, orfografiyani tekshirish, qaychi va hokazolar. Boshqa tugmachalar esa axborot bazasini tuzish va unda ishlash bo‘yicha maxsus aniqlanilgan masalalarni echish uchun xizmat qiladi. ACCESS axborot bazasini boshqarish tizimida ma‘lumotlarni standart usul bilan olish imkoniyati amalga oshirilgan (ODBC – Open Database Connetivity). Ushbu imkoniyat mos drayverlar orqali xilma xil shakllardagi axborot massivlari bilan ishlaydigan ma‘lumot bazalari bo‘yicha ish olib borishga qulay sharoitlar yaratadi. SHuni ham aytib o‘tish lozimki, bu MBBTlari faqatgina personal komp‘yuterlardagi MBBT lar bo‘lishi shart emas, balki ular axborot bazalari serverlari ham bo‘la oladi (masalan, Microsoft SQL Server, Oracle, Sybase) ODBS drayverlarini ishlatish Sizga ma‘lumot bazasiga amaliy dasturlardan (masalan Word va Excel dan) kirish imkoniyatini va Access Visual Basic nomli ma‘lumotlar bazasini ishlab chiqishni avtomatlashtiradigan algoritmik tilni qo‘llash imkoniyatini beradi. ACCESS axborot bazasi bir-biri bog‘liq bir qancha jadvallardan iborat bo‘lib (relyatsion jadvallar), ularda qandaydir turdagi, shakldagi va ko‘rinishdagi ma‘lumotlar majmuasi saqlanadi. Unda har bir ma‘lumot bazasining hamma ob‘ekti va elementlarini o‘z ichiga oladi (masalan, so‘rovlar, hisobotlar, shakllar, indeks va kalit maydonlari haqidagi ma‘lumotlar va hokazolar). Masalaning bunday qo‘yilishi ob‘ektlarni saqlash, nusxalash, yo‘qotish va boshqa operatsiyalarning amalga oshirilishini ancha osonlashtiradi.

ACCESS axborot bazasida quyidagi turdagi ma‘lumotlarning turlarini ishlatish mumkin: Jadvalning har bir maydoni uchun Siz mumkin bo‘lgan biror-bir ma‘lumotlar turini tanlab olishingiz kerak. Xar bir maydonda faqatgina bir xil turdagi ma‘lumotlargina saqlanishi mumkin. Ushbu jadval konstruktori darchasida ma‘lumotlar turini aniqlashdan tashqari quyidagilarni ham bajara olasiz: maydonni kalitli yoki indeksli sifatida aniqlash; maydonda kattalikning albatta kiritilishi sharti; maydon shaklini aniqlash; maydonga biror bir qo‘shimcha yozuv kiritish (u shaklda aks etib turadi); boshqa bir qancha imkoniyatlar. ACCESS axborot bazasidagi hamma operatsiyalar juda oddiy holda sichqoncha turidagi manipulyator orqali osongina bajariladi. Sichqoncha bilan biror bir maydonni bossangiz, uning o‘ng chekkasida ro‘yxatni ochishga imkon beradigan tugmacha hosil bo‘ladi. Siz uni bosish bilan ro‘yxatdan kerakli imkoniyatini (Optsiyani) tanlab olasiz. Agarda jadvalni o‘zingiz tuzishga qiynalsangiz, bu ishda Sizga ―Master‖lar yordamga keladi. Bular tegishli ishlar ketma ketligini osongina amalga oshirishga yordam beradi. Ma‘lumot bazasini yaratishning ikki yo‘li: oddiy yo‘l va baza qurish ―Ustasi‖ (Master) yordami taklif etiladi. Oddiy yo‘lni tanlash uchun ―Novaya baza dannix‖ punkti tanlanadi. Usta yordami esa ―Zapusk mastera‖ punkti orqali amalga oshiriladi. Mavjud bazani ochish uchun ―Otkrit‘ bazu dannix‖ punkti tanlanadi va OK tugmachasi bosiladi (rasmga qaralsin). Ma‘lumotlar bazasi yaratishning oddiy yo‘lidan boramiz. Bunda biz yuqoridagi oynadan «Novaya baza dannix» bo‘limini tanlaymiz. SHu holda quyida keltirilgan so‘rov dialog oynasi hosil bo‘ladi:

12-rasm. Bazaning so‘rov oynasi Bu darchada etti xil imkoniyat taklif etiladi (agar bu imkoniyatlar ko‘rinmayotgan bo‘lsa), ―Ob‘ekti‖ tugmachasi bosiladi. Jadval yaratish (Tablitsi), so‘rov shaklini yaratish (―Zaprosi‖), ma‘lumotlarni kiritish shakllarini yaratish (―Formi‖), ma‘lumotlarni chiqarish shakllarini yaratish (Otcheti). Ma‘lumotlarga bevosita kirish sahifasi (Stranitsi), makroslar va modullar yaratish imkoniyati mavjud. Biz eng avvalo bazaning asosi bo‘lgan jadvalni yaratishimiz zarur. SHuning uchun «Tablitsi» imkoniyatini tanlaymiz. Bunda jadvalni yaratishning uchta yo‘li taklif etiladi: konstruktor yordami bilan jadval tashkil etish (sozdanie tablitsi v rejime konstruktora), jadval ―Usta‖si yordami bilan jadval tashkil etish (Sozdanie tablitsi s pomosh‘yu mastera) va nihoyat ma‘lumotlarni kiritish yo‘li bilan hosil qilinadigan oddiy jadval tuzish tartibi (Sozdanie tablitsi putem vvoda dannix) maydonlari nomi probellarni (bo‘sh joylarni) hisobga olgan holda 64 simvoldan iborat bo‘lishi mumkinligini esdan chiqarmang.

1. Jadvalning maydonlarini aniqlash uchun: - ―Imya polya‖ (maydon nomi) ustunining birinchi qatoriga birinchi maydonning nomini kiriting: O‘qituvchi kodi - ―Tip dannix‖ (Ma‘lumotlar turi) ustunining qatorida uni sichqoncha ko‘rsatkichi bilan turtganda hosil bo‘ladigan pastki tomonga yo‘nalgan ―strelka‖li tugmachani turtganda ochiladigan ro‘yxatdan ma‘lumotlarning ―Schetchik‖ deb nomlangan maydon ko‘rsatgichlarini dastur taklif qilgan ko‘rinishda qoldirganingiz ma‘qul. - Xuddi shunday tartibda yuqorida ko‘rsatilgan jadvaldan foydalangan holda uning barcha maydonlarini ma‘lumotlar bazasiga kiriting. Ushbu konstruktor darchasining ―Opisanie‖ (Tavsif) deb nomlangan ustuni qatorlariga ma‘lumot kiritish shart emas, chunki u maydon haqidagi qo‘shimcha ma‘lumotlarni kiritish uchun xizmat qiladi. 2. Hosil qilingan jadvalni saqlash uchun: - Fayl menyusidan ―soxranit‖ (saqlansin) punktini tanlang; - ―Soxranenie‖ deb nomlangan muloqot oynasida jadvalning nomini kiriting: O‘qituvchilar - Undan so‘ng OK tugmachasini bosing. OK tugmachasi bosilganda ACCESS ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimi kalit maydonini (boshlang‘ich kalit maydonini) aniqlashni talab qilishi mumkin. Bu maydon dastur tomonidan avtomatik ravishda jadvalning har bir yozuvini aniq ifodalashga (aniqlashga) imkon beradi. Ko‘p jadvallardan iborat bo‘lgan ma‘lumotlar bazalari uchun bu katta ahamiyatga ega. Agar ma‘lumot bazasi bitta jadvaldan iborat bo‘lsa, bu ish unchalik ahamiyatga ega emas, shuning uchun ushbu holda ―net‖ (yo‘q) tugmasini turting. Jadvalning konstruktor rejimidagi darchasining pastki qismidagi ―Obshie‖ (Umumiy) tugmachasi bosilganida kiritilgan maydonning bir qancha ko‘rsatgichlari ekranda namoyon bo‘ladi. Ularning barchasini o‘zgartirish mumkin.

Lekin bizning maslahatimizga rioya qilsangiz ―Razmer polya‖ (Maydon kattaligi) punktinigina o‘zgartiring, boshqalarini esa hozircha o‘zgartirishsiz qoldiring (ularning nima vazifalar uchun xizmat qilishini keyinchalik ko‘rib chiqamiz). Masalan ACCESS ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimi matnli ma‘lumotlar uchun 50 simvolli kattalikni taklif qiladi. Lekin familiya, ismi, otasining ismi va shu kabi maydonlar kattaligi 15 simvoldan katta bo‘lishi mumkin emas. Agarda ularning bundan kattasi uchrab qolsa, uni osonlik bilan o‘zgartirish mumkin. Sonli maydon turlari uchun ACCESS dasturi ―Dlinnoe tseloe‖ (Uzun butun son) turini taklif qiladi. Agarda sonli ma‘lumotlaringiz butun sonlar (-32768 dan +32767 gacha) bo‘lsa ―TSeloe‖ (Butun) imkoniyatini tanlash kerak, agar ular kasr sonlar bo‘lsa, u holda ―S plavayushey tochkoy‖ (Suzuvchi nuqtali sonlar – Kasr sonlar) imkoniyatini tanlash kerak bo‘ladi. Kerakli imkoniyatni yoki ko‘rsatgichni tanlash kerak bo‘ladi. Kerakli imkoniyatni yoki ko‘rsatgichni tanlash uchun sichqoncha ko‘rsatgichini maydonga keltirgan holda uni bir marta bosish kerak bo‘ladi, so‘ng esa hosil bo‘lgan pastga yo‘nalgan strelka shaklidagi ro‘yxatni ochish tugmachasi bosilsa, tegishli ro‘yxat hosil bo‘ladi va Siz undan kerakli imkoniyatni tanlab olishingiz mumkin. Bu ishlarni bajarish natijasida yaratayotgan jadvalingiz ixcham va oddiy holatga bo‘linganidan so‘ng, uni saqlaymiz. Demak, birinchi usulda jadval yaratish jarayoni nihoyasiga etdi deyish mumkin. Ikkinchi usulda, ya‘ni ―Jadval ustasi‖ yordamida jadval qurish usulini ham ko‘rib chiqamiz. Bu usulda jadval qurish oldindan ma‘lum bo‘lgan bir necha turdagi jadvallar namunalariga asosan yaratilayotgan jadval ko‘rsatkichlarini tanlash yo‘li bilan amalga oshadi. Buning uchun (qurish, ―Sozdat – Master tablits‖) tugmachasini bir marta bosish yoki ―Usta‖ yordamida jadval hosil qilish (Sozdanie tablitsi s pomosh‘yu mastera) yozuvini ikki marta bosish lozim bo‘ladi. Bunda ekranda quyidagi oyna hosil bo‘ladi:

13-rasm. Jadvallar ustasi darchasining ko‘rinishi Hosil bo‘lgan oynada jadvallar namunalari (Obraztsi tablits) va ko‘rsatkich (maydon)lari namunalari (Obraztsi poley) bor. Ma‘qul kelgan namunadagi jadvaldan tegishli ko‘rsatkichlar tanlab olinadi va yangi jadval ko‘rsatkichlari hosil qilinadi. Agar zarur ko‘rsatkich namunadagi jadvalda bo‘lmasa, biror-bir ko‘rsatkichni tanlab, uning nomini klaviaturadan foydalanib o‘zgartirish mumkin (Pereimenovat‘ pole). Xar bir ko‘rsatkich tanlanganidan so‘ng >> (hammasi) yoki> (bittadan) tugmachalarini ―sichqoncha‖ bilan bosib ko‘rsatkichlar yangi jadvalga o‘tkaziladi. YUqorida aytilgan ishlarni tushunish va bajara olish uchun quyidagi misolni ko‘rib chiqamiz. Bunda jadvallar namunasidan «Sotrudniki» (Xodimlar) jadvali tanlanib, unga tegishli «Tabelniy nomer», «Imya», «Otchestvo», «Familiya» kabi ko‘rsatkichlar ham yangi jadvalga nom beriladi. Undan so‘ng jadvalning boshqa jadvallar bilan bog‘liq yoki bog‘liq emasligi haqida so‘rov hosil bo‘ladi, u ham aniqlangandan so‘ng yana ―Dalee‖ tugmachasi bosiladi. Endi kerakli ishlar bajarilib, «Gotovo» tugmachasi bosilishi kerak bo‘ladi. Bunda ekranda tuzilgan jadvalimiz ustunlar shaklida hosil bo‘ladi va biz unga kerakli barcha ma‘lumotlarni kiritishimiz mumkin. Agarda bizga maydonlarning tuzilishini ko‘rib chiqish va unga kerakli o‘zgartirishlar kiritish kerak bo‘lsa (masalan, kalit maydonlarni

tanlash kerak bo‘lsa) yana konstruktor rejimiga o‘tish mumkin. Buning uchun ―vid‖ menyusidan yoki uskunalar panelining ―vid‖ uskunasidan foydalangan holda ―Konstruktor‖ rejimiga o‘tiladi. Bu ko‘rinishni quyidagi rasmda ko‘rishimiz mumkin. 14-rasm. ―Vid‖ uskunasidan ―Konstruktor‖ rejimiga o‘tish. Endi jadvalning kalitini aniqlashimiz lozim bo‘ladi. Kalit deganda har bir jadvalning boshqa jadvallar bilan aloqasini aniqlab beradigan maydon yoki maydonlar majmuasiga aytiladi. Kalitni berish uchun tegishli maydon yoki maydonlarni belgilab (maydonni belgilash uchun sichqoncha ko‘rsatgichini chapdagi eng chetki qatorga keltiriladi va uning chap tugmachasi bir marta bosiladi). Uskunalar panelidan kalit rasmli tugmacha bosiladi yoki sichqonchaning o‘ng tugmasini bosib, hosil bo‘lgan kontekst menyudan ―Klyuchevoe slovo‖ buyrug‘i tanlanadi. Bunda tanlangan qatorlar to‘g‘risida (birinchi ustunda) kalitchaning tasviri hosil bo‘ladi. Tanlanganda hamma kalitli qatorlarni birdaniga belgilash yodingizdan chiqmasin. Ushbu holatni quyidagi tasvirda ko‘rish mumkin.

15-rasm. Kalit qo‘yish Endi hosil bo‘lgan jadvalni saqlash uchun ―Uskunalar‖ panelidan ―Disket‖ rasmli tugmachani bosamiz yoki ―Fayl‖ menyusidan ―Soxranit‘‖ buyrug‘ini tanlaymiz. Navbatdagi bosqich hosil bo‘lgan bo‘sh jadvalni ko‘rish bo‘lgani uchun ―Uskunalar‖ panelidan ―Vid‖ (Ko‘rinish) deb nomalangan tugmachani bosamiz. Bunda quyidagi imkoniyatlar hosil bo‘ladi: ―Konstruktor‖ va ―Rejim tablitsi‖ buyrug‘ini tanlasak, quyida ko‘rsatilgan bo‘sh jadval tasvirini olamiz.

16-rasm. «―Rejim tablitsi‖» da hosil bo‘ladigan bo‘sh jadvalning ko‘rinishi Bu oynada hosil qilingan jadvalga ma‘lumot kiritish uchun tegishli maydonlarga ularning qiymatlarini klaviatura orqali kiritishimiz mumkin. Agarda uning tuzilishini o‘zgartirmoqchi bo‘lsak yoki unga boshqa maydonlar qo‘shmoqchi bo‘lsak ―Vid‖ menyusidagi ―Konstruktor‖ rejimiga o‘tishimiz lozim bo‘ladi. Masalan, jadvalga xodimning ish haqi to‘g‘risidagi ma‘lumotlarni aks ettiradigan ustunni qo‘shish uchun ―Vid‖ menyusidan ―Konstruktor‖ buyrug‘ini tanlab olamiz va hosil bo‘lgan jadvalda tegishli qatorni sichqoncha bilan belgilab Uskunalar panelidagi ―Postroit‘‖ tugmachasini bosamiz. Undan so‘ng hosil bo‘lgan oynadan ―Sotrudniki‖ hamda ―Zarplata‖ imkoniyatlarini tanlaymiz va OK tugmachasini bosamiz. Bu holda komp‘yuter ekranida quyidagi darchaga ega bo‘lamiz:

17-rasm. Ish xaqini belgilash Endi ―Uskunalar‖ panelidagi ―Vid‖ menyusidan ―Rejim tablitsi‖ buyrug‘ini‖ tanlasak, quyidagi tuzilishdagi bo‘sh jadval ko‘rinishi ekranda hosil bo‘ladi:

18-rasm. Jadval ko‘rinishi Bu jadvalni ham yuqoridagi tartibda klaviatura orqali tegishli ma‘lumotlar bilan to‘ldirish mumkin. Endi ma‘lumotlarni jadvalga to‘g‘ridan-to‘g‘ri kiritishni ko‘rib chiqamiz. YUqorida ko‘rsatilgan soliq to‘lovchi jismoniy shaxslar haqidagi jadvalga ma‘lumotlarni kiritish jarayoni quyidagi rasmda keltirilgan. 19-rasm. Ma‘lumotlar kiritish jarayoni. Ushbu jadvalni yuqorida ko‘rib chiqilgan ko‘rinishdan foydalangan holda qurish uchun har bir ustun nomini o‘zgartirishimiz kerak bo‘ladi. Buning uchun sichqoncha ko‘rsatgichini o‘zgartirilishi kerak bo‘lgan katakchaga olib kelib, sichqonchaning o‘ng tugmachasini bosamiz va hosil bo‘lgan kontekst menyudan ―Pereimenovat‘ stolbets‖ buyrug‘ini tanlaymiz. Keyin esa klaviatura orqali yangi nomni kiritamiz. Xar bir ustun nomi uchun ushbu amalni bajarsak, yuqoridagi jadval hosil bo‘ladi. Ushbu jadvalni hosil qilishning ikkinchi, osonroq usuli ham mavjud. Buning uchun Access dasturi yuklanganidan so‘ng, uning asosiy panelida (Ushbu oyna quyidagi – rasmda ko‘rsatilgan) oldingi tanlaganimizdan farqli ravishda ikkinchi

imkoniyatni (Sozdanie tablitsi s pomosh‘yu mastera) tanlaymiz. Natijada ekranda quyidagi oyna hosil bo‘ladi: 20-rasm. Tablitsa hosil qilishning asosiy paneli. Endi masalan, agar biz ―Sotrudniki‖ jadvalini tuzishimiz kerak bo‘lsa, uning qanday ustunlardan iboratligini bilib olib, chap tomondagi ro‘yxatdan Sotrudniki so‘zini tanlaymiz. Keyin esa o‘ng tomondagi ro‘yxatdan kerakli nomdagi maydonlar nomlarini bitta-bittadan tanlaymiz va har bir tanlaganimizda > belgili tugmachani bosamiz. Bunda ro‘yxatdan tanlangan maydonlar (ustunlar) nomlari ―Polya novoy tablitsi‖ deb nomlangan oynaga o‘tadi. Agar maydon nomlarining (jadval ustunlarining) nomlari bizga kerakligidan farqli bo‘lsa, ularni o‘zgartirish uchun, hohlaganini tanlab, ―Pereimenovat‘ pole‖ tugmachasini bosamiz va klaviatura orqali ushbu nomlarni bizga kerakli bo‘lganiga o‘zgartiramiz. So‘ngra oynadagi ―Dalee‖ tugmachasini bosamiz. Bunda quyida ko‘rsatilgan oyna hosil bo‘ladi:

21-rasm. YAngi tablitsaga nom berish. Ushbu oynadan foydalanib, yangi jadvalga nom berish mumkin va uning kaliti aniqlash usulini ko‘rsatish mumkin. YUqorida aytib o‘tganimizdek kalit jadvalning har bir yozuvini aniqlab berish va topish imkoniyatini amalga oshirib beradi. Ushbu kalitni aniqlashning ikki xil usuli mavjud. Birinchi usulda Microsoft Access kalitni o‘zi, avtomatik ravishda aniqlab beradi. Ikkinchi usulda esa, kalitni foydalanuvchi mustaqil ravishda aniqlashi mumkin. Agar birinchi usulni tanlagan holda, ―Dalee‖ tugmachasi bosilsa, quyida ko‘rsatilgan oyna hosil bo‘ladi. 22-rasm. ―Master‖ yordamida shakl yaratish.

Ko‘rib turganingizdek, bu erda uch imkoniyat tanlanishi mumkin. Ularning birinchisi tanlaganida jadvalning tuzilishini o‘zgartirish imkoniyati yaratiladi, ikkinchi imkoniyat tanlansa, tayyor jadvalga ma‘lumotlar kiritishni boshlash mumkin va agarda uchinchi imkoniyat tanlangan holda, ―Master‖ yordamida yaratilgan shakldan foydalangan holda jadvalga ma‘lumotlar kiritish imkoniyati yaratiladi. Hozir birinchi imkoniyatni tanlab, jadvalimizning maydonlari turini aniqlab olamiz. Bu ish ―Tip dannix‖ maydoniga sichqoncha ko‘rsatgichini olib borish va uning chap tugmachasini bosish, ya‘ni uni tanlash natijasida hosil bo‘ladigan pastga yo‘nalgan strelkachali tugmachasini bosganda hosil bo‘ladigan ro‘yxatdan kerakli maydon turini tanlash orqali amalga oshiriladi. Buni quyidagi rasmdan ko‘rishingiz mumkin: 23-rasm. Maydon turini tanlash darchasi

Endi jadvalni saqlab olamiz va so‘ngra ―Vid‖ menyusidan ―Rejim tablitsi‖ imkoniyatini tanlaymiz. Bundan ekranda yana to‘ldirilishi kerak bo‘lgan tayyor jadval ko‘rinishi paydo bo‘ladi. 24-rasm. Ma‘lumot kiritish jadvali. Ushbu jadvalga ma‘lumotlarni klaviatura orqali kiritish juda oson amalga oshiriladi. Lekin buning uchun unga mos bo‘lgan ma‘lumotlarga ega bo‘lishimiz kerak. SHuning uchun ham biz ushbu jadvalga aynan mos bo‘lgan va unga kerakli ma‘lumotlarni kiritish uchun mo‘ljallangan ma‘lumot shakllarini qanday qilib yaratilishi ko‘rib chiqamiz. Buning uchun, hosil qilingan jadvalni yopish tugmachasini bosib yopamiz va dasturimizning quyida tasvirlangan asosiy darchasiga qaytib kelamiz:

25-rasm. Xisobot yaratish oynasi. Ko‘rib turganingizdek ma‘lumot kiritish uchun mo‘ljallangan shakllar hosil qilish uchun yuqoridagi rasmning chap tarafidagi imkoniyatlardan ―Formi‖ deb nomlangan imkoniyatni tanlaymiz. Undan so‘ng hosil bo‘lgan darchaning o‘ng tarafidagi ―Sozdanie formi s pomosh‘yu mastera‖ imkoniyatini tanlasak quyidagi darcha hosil bo‘ladi. 26-rasm. Ma‘lumotlarni kiritish uchun mo‘ljallangan shakllar tuzishning dialog darchasi.

Endi ushbu oynaning ―Tablitsi i ―Zaprosi‖ darchasidan qaysi jadval bilan ishlamoqchi bo‘lsak o‘shani tanlab, pastdan uning maydonlarini bittadan (> tugmacha orqali) tanlashimiz yoki birdaniga barcha maydonlarni tanlab olishimiz mumkin (>> tugmacha orqali). So‘ngra ushbu oynadagi ―Dalle‖ tugmachasini bossak kom‘yuter ekranida ma‘lumot kiritish uchun mo‘ljallangan shaklning turini tanlashga yordam beradigan quyidagi dialog darcha hosil bo‘ladi: 27-rasm. SHakl oynasi. Ushbu oynadan shaklning tashqi ko‘rinishi qanday bo‘lishi kerakligini tanlab olishimiz mumkin. Bu shaklning tashqi ko‘rinishi to‘rt xil usulda bo‘lishi mumkin: - bitta ustunda (v odin stolbets); - tasmali (lentochniy); - jadval ko‘rinishida (tablichniy); - tekislangan ko‘rinishda (virovnenniy). Masalan bitta ustunda imkoniyatini tanlanib, ―Dalee‖ tugmachasi bosilsa, ekranda yuqorida keltirilgan shaklning real tasvirini olishimiz mumkin. Bu oyna orqali shaklning foydalanuvchi uchun ma‘qul bo‘lgan muloqot ko‘rinishini (stilini) tanlay olamiz. Masalan, agar ―Diffuzniy‖ holdagi ko‘rinish tanlansa, quyidagi oynaga ega bo‘lamiz:

28-rasm. SHakl tashkil etishning muloqot oynasi. Bundan keyin hosil bo‘ladigan quyidagi oyna bizga shaklning nomini o‘zgartirishga (Zadayte imya ―Formi‖) shaklni ko‘rishga va ma‘lumotlar kiritishga (Otkrit‘ formu dlya prosmotra i vvoda dannix), hamda shaklning maketini o‘zgartirishga (Izmenit‘ maket ―Formi‖) imkon beradi. 29-rasm. Muloqot oynasi. Agar maketni o‘zgartirish zarur bo‘lmasa, ma‘lumotlar kiritish imkoniyatini (Otkrit‘ formu dlya prosmotra i vvoda dannix) tanlaymiz va ―Gotovo‖ (Tayyor)

tugmachasini bosamiz. Bu holda komp‘yuter ekranida quyidagi oynani ko‘rishimiz mumkin: 30-rasm. Jadvalga ma‘lumotlar kiritish oynasi. Ushbu shakldan foydalanib, hosil qilinayotgan jadvalga kerakli ma‘lumotlarni kiritish mumkin. Buning uchun har bir maydonga tegishli qiymatlar kiritiladi va pastdagi ―Zapis‘‖ (yozuv) deb nomlangan qatorning o‘ngga yo‘nalgan bitta strelkachali tugmasini bosamiz yoki klaviaturadagi Tab tugmachasini bosamiz. Bu bizga keyingi yozuvga o‘tish imkoniyatini beradi. Barcha ma‘lumotlarni shakl yordamida jadvalga kiritib bo‘lganidan so‘ng, uni saqlab olish kerak. Hozir bizda kerakli ma‘lumotlar asosida jadval hosil qilindi va unga tegishli ma‘lumotlar kiritish shakli tashkil qilindi. Keyingi bosqichdagi ishimiz so‘rov (―Zapros‖) va hisobot (otchet) qanday tashkil etilishini ko‘rish chiqishimiz bilan bog‘liq bo‘ladi. Buning uchun asosiy oynadan ―Zaprosi‖ tugmachasini bosamiz, so‘ng ―Sozdanie ―Zapros‖ s pomosh‘yu mastera» imkoniyatini tanlab, ―Noviy Zapros‖ oynachasidan ―Prostoy Zapros‖ imkoniyatini tanlagandan so‘ng quyidagi oynaga ega bo‘lamiz:

30-a rasm. Maydon tanlash. Ushbu oynadan qaysi jadval asosida so‘rovlar tashkil qilinishini (―Tablitsi i ―Zaprosi‖ – Jadvallar va so‘rovlar) va qaysi maydonlar kerakligini (Dostupnie polya) tanlab olamiz. Maydonlarni tanlash uchun har bir maydon nomi tanlanib > belgili tugmachasini bosish vositasida barcha kerakli maydonlar o‘ng tomondagi «Vibrannie polya» (Tanlangan maydonlar) darchasiga o‘tkaziladi va undan so‘ng ―Dalee‖ tugmachasini bosiladi. Bu oynadan hisobotning qanday turga mansub bo‘lishi kerakligini tanlab olshimiz mumkin. Agar biz ―Podrobniy‖ (To‘liq) imkoniyatini tanlab, ―Dalee‖ tugmachasi bosilsa, komp‘yuter ekranida quyidagi darcha hosil bo‘ladi: 31-rasm. So‘rov nomini berish oynasi. Bu oyna bizdan so‘rovning nomini berishni talab qilayapti. Agar so‘rovning nomini berib, ―Otkrit‘ Zapros dlya prosmotra dannix‖ (Ma‘lumotlarni ko‘rish

uchun so‘rovga ochish) imkoniyatini tanlansa va ―Gotovo‖ tugmachasi bosilsa, quyidagi oynaga ega bo‘lamiz: 32-rasm. Ma‘lumot kiritish oynasi. Ushbu oynada bizning amaliy so‘rovimizga mos bo‘lgan ma‘lumotlar hosil bo‘ldi. Lekin jadvalimiz maydonlari to‘liq ravishda tanlanmagani va tegishli ma‘lumotlar kiritilmagani uchun so‘rov jadvalida hech nima yo‘q. Agarda mavjud jadvaldan biror-bir ko‘rsatkichlar asosidagi so‘rovni o‘zgartirishimiz lozim bo‘lsa, ―Vid‖ menyusidan ―Konstruktor‖ rejimini tanlaymiz va quyidagi oynaga ega bo‘lamiz:

33-rasm. Ma‘lumotlarni olish oynasi. Bu oyna oldin tayyorlanilgan jadvaldan ushbu oyna orqali tayyorlaniladigan so‘rovlarni hosil qilishga imkon beradi. Bu erda ―Pole‖ satri jadvalning ustunlari nomidan iborat. Masalan ushbu holda STIR, ST Familiyasi, Faoliyat turi, Imtiyozi va Manzilgohi maydonlari aks ettirilgan. Ikkinchi ―Imya tablitsi‖ satrida esa maydonlar ma‘lumotlari olinishi kerak bo‘lgan jadvallar nomi aks ettirilgan. Ko‘rilayotgan uchinchi faqatgina ―Sotrudniki‖ jadvaliga oid maydonlar ishlatilgani uchun, uning nominigina ko‘rishingiz mumkin. Keyingi uchinchi satrda tegishli ustundagi katakchani sichqoncha bilan turtganingizdan so‘ng hosil bo‘ladigan, pastga qaragan strelkali tugmachani bosish orqali ma‘lumotlarni saralash uchun uch xil imkoniyatni tanlash mumkin: po vozrastaniyu – ko‘payish bo‘yicha; po ubivaniyu – kamayish bo‘yicha; otsutstvuet – saralanmagan holda. Masalan, ST familiyasi maydondagi ma‘lumotlarning alifboli ko‘payish tartibi bo‘yicha joylashishini hohlasak, u erga sichqoncha ko‘rsatkichi olib kelib turtilsa, pastka qaragan tugmacha tasviri hosil bo‘ladi va ushbu tugmachani bosib, kerakli imkoniyat − ―Po vozrastaniyu‖ ni tanlashimiz mumkin.

Keyingi to‘rtinchi qatorda ma‘lumotlarning ekranda ko‘rinishi kerakligi yoki bunday bo‘lmasligi tegishli katakchalarga (galochka) belgisini qo‘yish orqali oldindan aniqlab qo‘yildi. Ko‘rayotgan misolimizda ularning barchasiga belgi qo‘yilgan va demak ularning hammasi ham ekranda ko‘rinadi. Oxirgi satr faqatgina mantiqiy turdagi maydonlar uchun ishlatiladi. Bizda mantiqiy maydon Imtiyoz bo‘lgani uchun, faqat uning o‘zigagina tegishli bo‘lgan Istina/Loj‘, Da/Net, Vkl/Vikl yozuvlarini yozishimiz mumkin. Uslovie otbora deb nomlangan beshinchi qatorda jadvaldan qaysi shartlarga bo‘ysungan yozuvlar tanlab olinishi kerakligi mantiqiy shartlar asosida ko‘rsatilishi mumkin (>,<,= va boshqalar). Masalan, ish xaqi 20 ming so‘mdan katta bo‘lganlar yoki ismi Anvar bo‘lganlar tanlab olinsin kabi shartlar bular jumlasiga kiritilishi mumkin. YUqoridagi barcha ishlarni bajarib bo‘lganidan so‘ng ―Vid‖ menyusidan ―Rejim tablitsi‖ rejimini tanlab olamiz va so‘rovimizga asosan hamda ko‘rsatilgan shartlar asosida qurilgan jadvalni ekranda ko‘rishimiz mumkin. YUqorida jadval qurish, unga ma‘lumotlarni kiritish, jadvallardan foydalanib, so‘rovlar tashkil qilish va so‘rovimizga asosan qurilgan yangi jadvalni ko‘rish kabilarni batafsil ko‘rib chikdik. Endi mavjud jadvallardan foydalangan holda xisobotlar qanday tayyorlanilishi kerakligini ko‘rib chiqamiz. Buning uchun – rasmda ko‘rsatilgan asosiy oynaga o‘tib, ―Otcheti‖ (Hisobotlar) imkoniyatini tanlaymiz va quyida ko‘rsatilgan suhbat oynasiga ega bo‘lamiz: 34-rasm. Hisobotlar yaratish oynasi.

YUqoridagi barcha ishlarimiz Master rejimidan foydalanganligimiz uchun bu erda ham xuddi shu rejimda ishlashni tanlab oldik, ya‘ni Sozdanie otcheta s pomosh‘yu mastera imkoniyatini tanladik. Agar uni ekranda bir marta turtsak, bir oz vaqtdan so‘ng hisobotlar tashkil qilishning dastlabki dialog oynasi «Sozdanie otchetov» hosil bo‘ladi: 35-rasm. Hisobot yaratish uchun maydon tanlash. Bu oynaning asosiy maqsadi hisobot uchun mavjud jadvallardan tegishli maydonlarni tanlab olish. Bunda bir qancha jadvallarni qo‘llash va so‘rovlarni tashkil qilish imkoniyati mavjud. ―Tablitsi i Zaprosi‖ maydonida kerakli jadval nomi tanlanadi, ―Dostupnie polya‖ maydonida esa jadvaldagi ustunlar nomi tanlanib, ular > tugmachasi orqali ―Vibrannie polya‖ maydoniga o‘tkaziladi. Buni quyidagi darchada ko‘rsatishimiz mumkin:

36-rasm. Hisobot uchun maydon tanlash. Ushbu ishlar tugatilganidan so‘ng. ―Dalee‖ tugmachasi bosilib, keyingi suhbatli oynada ishlashga o‘tiladi. Ushbu holda quyidagi dialog oyna hosil bo‘ladi: 37-rasm. Guruhlash muloqot oynasi. Ushbu oynadan hisobotdagi guruxlashtirish qaysi ko‘rsatkich yoki ko‘rsatkichlar asosida amalga oshirilishini, ushbu ko‘rsatkichlarning qaysi biri birinchi, ikkinchi yoki uchinchi daraajali bo‘lishini aniqlab olishimiz mumkin. Bu ishlar > tugmacha va Uroven tugmachalarini bosish orqali amalga oshiriladi. Ko‘rilayotgan misolda Faoliyat turini tanlab > strelkali tugmani bosdik va bu bilan

biz bir darajali guruhlashtirishni tanladik, ya‘ni faoliyat turi guruhlashtirish ko‘rsatkichi bo‘ldi va natijada quyidagi oynani oldik: 38. Guruxlash muloqot oynasi. Bundan keyingi barcha ishlar suhbatli oynalardagi ko‘rsatilgan ishlarni xuddi ―Zapros‖ rejimi singari bajarish va ―Dalee‖ tugmachasini bosish orqali amalga oshiriladi. Ishimiz so‘ngida ―Gotovo‖ tugmachasini bosib, tegishli hisobotni ekranda ko‘rish va chop qilish ham mumkin. Demak, endi Siz ma‘lumotlar bazasi tuza olasiz, unga ma‘lumotlar kiritish uchun shakllar, jadvallar majmuasidan xilma-xil turdagi so‘rovlar tashkil qila olasiz va jadval ko‘rinishidagi (relyatsion ma‘lumotlar bazasi) ma‘lumotlar majmuasi asosida turfa xil ko‘rinishdagi hisobotlar tuza olasiz. Bu esa Sizga ishingizni yanada unumdor va qiziqarli qilish imkonini beradi. Tajribangizni yana ham oshirish maqsadida va Access tizimi bilan bevosita ishlash malakasini orttirish uchun guruhingizni, potokingizni va fakultetdagi talabalarning ma‘lumot bazasini komp‘yuterda tuzib ko‘ring hamda u bilan xilma – xil tajribalar o‘tkazing. Ishonchimiz komilki, bu sizga ma‘lumotlar majmuasi bilan ishlashda katta va qimmatli amaliy tajriba beradi.

Access tizimida ko‘zda tutilgan makros va modullar yordamida amalda qo‘llash mumkin bo‘lgan kulay va foydali amaliy dasturlar yaratish mumkin. Access ma‘lumotlar bazalari bilan ishlashning keyingi va juda foydali imkoniyatlarini tajribangiz oshganidan so‘ng tizimning kontekst yordam va Spravka podtizimlaridan foydalangan holda bemalol o‘zlashtirib olishingiz mumkin. Access ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimining asosiy elementlari YUqoridagi aytilganlardan kelib chiqqan holda xulosa qilish mumkinki, ushbu amaliy dastur relyatsion turga mansub bo‘lib, u jadval ko‘rinishida ifodalangan ma‘lumotlar majmuasi bilan ishlashga mo‘ljallangan. Masalan, u mijozlar va ularning talablari yozilgan jadvallar orasida muayyan boyliklarni hosil qilish va uni boshqarish uchun ishlatilishi mumkin. Buning natijasida biz bir-biriga bog‘liq bo‘lgan ma‘lumotlar to‘plami bilan osongina ishlash imkoniyatiga ega bo‘lamiz. Pusk (Start) tugmachasi orqali Programmi (Programs) bo‘limidan Microsoft Access, belgisini tanlagan holda ushbu dasturni ishga tushirsak, bir qancha imkoniyatlardan birini tanlashimiz mumkin bo‘ladi. Ular quyidagilar:  yangi ma‘lumotlar bazasini tashkil qilish;  ma‘lumotlarni Internet Explorer yordamida ko‘rib chiqish uchun ma‘lumotlar  ko‘rish sahifasini hosil qilish;  Access loyihasini yaratish;  oldindan tuzib quyilgan ma‘lumotlar bazasini yoki loyihani ochish. Access loyihasi ma‘lumotlar bazasiga o‘xshash bo‘ladi, lekin unda ma‘lumotlar bilan to‘ldirilgan jadvallar bo‘lmaydi va u maxsus Microsoft SQL Server bilan bog‘langan bo‘lib, barcha kerakli jadvallar o‘sh erda saqlanadi. Undan foydalangan holda foydalanuvchi loyihalalrga o‘xshash ma‘lumotlar bazalarini tuzish va ularni boshqarish imkoniyatini olish mumkin.

Ma‘lumotlar bazasining asosini unda saqlanuvchi ma‘lumotlar tishkil qiladi va ular ob‘ektlar orqali boshqariladi. Ob‘ektlarning asosiy turlari quyidagilar: Jadvallar (Tablitsi) – ma‘lumotlarni saqlash uchun xizmat qiladi; Talablar (―Zaprosi‖) – ma‘lumotlarni tanlash shartlarini berishni ularga o‘zgarishlar kiritish uchun xizmat qiladi;  SHakllar (―Formi‖) – ma‘lumotlarni ko‘rish va tahrirlash uchun xizmat qiladi;  Sahifalar (Stranitsi) – HTML (gipermatn) shakltidagi fayllar, ular Access ma‘lumotlarini Internet Explorer brauzeri yordamida ko‘rish uchun ishlatiladi;  Hisobotlar (Otcheti) – ma‘lumotlarni umumlashtirish va chop qilish imkonini beradi;  Makroslar – bir yoki bir qancha operatsiyalarni avtomatik ravishda bajaradi.  Access ma‘lumotlar bazasiga kiritilgan har qanday ma‘lumot jadvallarda saqlanadi. Jadvallarning qatorlari ―yozuvlar‖, ustunlari esa ―maydonlar‖ deb ataladi.  So‘rovlar jadvallardan ma‘lumotlarni bir yoki bir necha kriteriylar (ko‘rsatgichlar) asosida tanlab olish uchun ishlatiladi. Jadvallar soni ham bir yoki bir nechta bo‘lishi mumkin. Masalan, so‘rovlardan foydalangan holda quyidagi savollarga javob olish mumkin:  Oxirgi kvartalda har bir mahsulotdan qanchadan sotildi?  Oxirgi oyda qancha yangi mijozlar murojaat qilishdi?  Qaysi korxonadan qancha mahsulot keldi? Misol uchun agar jadvalning nomlar yozilgan ustunidan foydalangan holda undagi Akrom Alimovga tegishli barcha yozuvlarni ajratib olish mumkin. Buning uchun Nomlar ustunining ―Usloviya otbora‖ (Tanlov shartlari) deb nomlangan qatoriga Akrom Alimov deb yozish kerak bo‘ladi. So‘rovlar konstruktorining imkoniyatlari faqatgina tanlovni amalga oshirish bilan chegaralanmaydi. U orqali quyidagi so‘rovlarni ham amalga oshirish mumkin:

―Perekrestniy Zapros‖ (xilma – xil jadvallardan foydalangan holda amalga oshiriladigan so‘rov) – u orqali ma‘lumotlarni umumlashtirish mumkin bo‘ladi. Masalan, oldingi kvartalda har oyda har bir mahsulot bo‘yicha sotuv hajmi qancha bo‘lishini aniqlashimiz mumkin. ―Zapros na sozdanie tablitsi‖ (Jadval hosil qilish uchun so‘rov) – bunda so‘rov natijasida hosil bo‘lgan natijalar yangi jadvalga joylashadi. ―Zapros na obnovlenie‖ (YAngilanish so‘rovi) – bunday so‘rovlar vositasida jadvaldagi yozuv guruhlariga o‘zgartirishlar kiritish, ma‘lumotlarni tahrirlash yoki bir jadvaldagi ma‘lumotlarni boshqa jadvaldagi ma‘lumotlardan foydalangan holda o‘zgartirish mumkin. ―Zapros na dobavlenie‖ (qo‘shish maqsadidagi so‘rov) – bunday so‘rovlar bir jadvaldagi ma‘lumotlarni boshqasiga qo‘shishga imkon beradi. ―Zapros na udalenie‖ (Yo‘qotish uchun so‘rov) – bunday so‘rov jadvaldan yozuvlar guruhini yo‘qotish uchun xizmat qiladi. SHakllar jadvaldagi ma‘lumotlarni ko‘rishni osonlashtirish yoki jadvalga ma‘lumotlar kiritish uchun ishlatiladi. Bunda jadvaldagi yozuvning barcha maydonlari shaklda ko‘rinib turadi. SHuning uchun ham ma‘lumotlarni tahrirlash ancha osonlashadi. SHakllar ham tegishli yordamida dastur – masterlar yordamda hosil qilinishi mumkin (Master form yoki Form Vizard). Agarda shaklni tezlik bilan hosil qilish talab qilinsa, u holda Avtoshakl masteridan foydalanish mumkin. Bunda shakl turi tanlab olinadi xolos. Bir necha jadvallar asosida ham shakllar tashkil qilish mumkin. Sahifalar (Stranitsi) – ular alohida holda saqlanadigan HTML (gipermatn) shaklidagi fayllar bo‘lib, Access ma‘lumotlarini Internet Explorer brauzeri yordamida ko‘rish uchun ishlatiladi. Hisobotlar (Otcheti) - ma‘lumotlarni ko‘rish va chop qilish uchun ishlatilib, quyidagi imkoniyatlarni yaratib berishi mumkin: Hisobotlar masteri (Master otchetov – Report Wizard) – hisobotni bosqichmabosqich tayyorlash va chop qilish.

Avtohisobot (Avtootchet - AutoReport) – ma‘lumotlar bazasi dasturida oldindan mavjud bo‘lgan tasmali yoki ustunli ko‘rinishdagi hisobotlar tayyorlashga imkon beradi. Diagrammalar masteri (Master diagramm – Chart Wizard) – xilma – xil ko‘rinishdagi grafik ob‘ektlar yaratishga yordam beradi. Ular aylanma diagrammadan uch o‘lchamli diagrammagacha ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin. Pochta belgilari masteri (Master pochtovix nakleek – Label Wizard) – standart shaklidagi pochta belgilarini chop qilishga yordam berishi mumkin. YUqorida aytib o‘tilgan shakl va hisobotlar bir biridan quyidagilar bilan farq qiladi: SHakllar asosan ma‘lumotlarni tahrirlash va ko‘rib chiqish uchun ishlatiladi. Bunda yozuvlar ketma-ket ko‘rilib chiqiladi, hisobotlarni ham ko‘rib chiqish mumkin, lekin ularning asosiy mohiyati ma‘lumotlarni chop qilinadigan sahifa o‘qilishi qulay holda ifodalashdan iboratdir. Undan tashqari hisobotlar ma‘lumotlarni umumlashtirish va jamlash hisoblarini chiqarish uchun mo‘ljallangan imkoniyatlarga ham ega. Xuddi shakllarga o‘xshab hisobotlar ham bir necha jadvallardagi ma‘lumotlarni aks ettirishi mumkin. Bunday hisobotlar ko‘p jadvalli hisobotlar deb ataladi (multitable reports). Makroslar ishga tushirilganda avtomatik ravishda ma‘lumot bazasining bir yoki bir necha buyruqlari bajariladi. Ular tez-tez bajarilib turiladigan masalalarning echilishini avtomatlashtirish uchun ishlatiladi. Demak ularni hosil qilish uchun ketgan vaqt bekor ketmaydi. Makros hosil qilinganidan so‘ng uni ma‘lumotlar bazasi oynasidan ishga tushirish yoki uni shakldagi biror bir tugmacha bilan bog‘lash mumkin. Modullar ham ma‘lumot bazasining bir elementi bo‘lib, ular ma‘lumot bazasi ob‘ektlari (jadval, shakl yoki hisobot) bilan muloqot qiluvchi dastur kodlaridan iborat bo‘ladi. Ma‘lumotlar bazasini tashkil qilishdan avval uni tuzishdan maqsad nimaligini aniq va ravshan tasavvur qilib olish kerak bo‘ladi. Buni ma‘lumotlar bazasining

rejasini tuzish deb ataladi. Ushbu rejani tuzish uchun quyidagi savollarga javob topish lozim bo‘ladi: 1. Ma‘lumotlar bazaga qaerdan keladi? Ularni men o‘zim kiritamanmi yoki biror bir manbadan olamanmi? Agar ma‘lumotlar mavjud bo‘lsa, ularga ACCESS dan foydalangan holda murojaat qila olamanmi? Mening ma‘lumotlarimdan boshqalar ham foydalana olishi mumkinmi? 2. Agar menga kerak bo‘lgan ma‘lumotlar Microsoft SQL Serverida bo‘lsa, menga ACCESS ma‘lumotlar bazasidagi faylni yoki proekt faylini ishlatish kerakmikin? 3. Mening ma‘lumotlarim qanday shaklda yoki qaysi standart asosida saqlanishi kerak? 4. Ma‘lumotlarni ekranda qanday qilib ko‘rmoqchiman? 5. Ma‘lumotlar ustida biror bir amallar yoki xisob-kitoblar bajarilish rejalashtirilayaptimi? 6. Qanday hisobotlar yoki jadvallar elektron pochta orqali jo‘natilish rejalashtirilayapti? 7. Ma‘lumotlarni Web orqali uzatish kerakmi? 8. Qanday ishlarni ko‘p martalab bajarish talab qilinayapti? 9. Kimdir mening ma‘lumotlar bazam bilan foydalanadimi? Agar shunday bo‘lsa, men qanday qilib ular uchun baza bilan ishlashni iloji boricha qulay qilishim mumkin? ACCESSni ishga tushirgandan so‘ng ma‘lumotlar bazasi masteri yordamida ma‘lumot bazasini tuzishga kirish quyidagi bosqichlardan iborat bo‘ladi: 1. Ma‘lumotlar bazasi masteri yordamida ma‘lumot bazasini tashkil qilish uchun quyida ko‘rsatilgan dialog darchasida Mastera, stranitsi i proekti baza dannix (Access Database Wizard, Pages and Projects) deb nomlangan qatorni tanlang (ya‘ni, kursor ko‘rsatgichini unga olib kelib chap tugmachasini bosing) va undan so‘ng OK tugmachasini bosing: 39-rasm. Ma‘lumotlarni ochish oynasi

2. SHundan so‘ng hosil bo‘lgan Sozdanie (New) dialog oynasida Bazi dannix (Databases) oynachasi paydo bo‘ladi. 40-rasm. Ma‘lumotlar yaratish fayli. 3. Endi hosil bo‘lgan fayllardan biri ―Kontakti‖ (Contact Management) ni sichqoncha tugmasi bilan ikki marta bosing. Bunda ekranda quyidagi ko‘rinishdagi ―Fayl bazi dannix‖ (File New Databases) deb nomlangan oyna hosil bo‘ladi:

41-rasm. Ma‘lumotlar bazasini ochish. 4. Ushbu oynadagi ―Sozdat‘‖ (New) tugmasini bosish lozim bo‘ladi. Natijada ―Sozdat‘ Bazi dannix‖ oynasi paydo bo‘ladi. 42-rasm. Ma‘lumotlar bazasini yaratish. 5. Bunda ―Dalee‖ (Next) tugmachasi bosilsa, navbatdagi oyna hosil bo‘ladi: 6. Bu erda belgi qo‘yilgan maydonlar zaruriy bo‘lib, kursiv bilan yozilganlar zaruriy emas, har bir jadval uchun maydonlarni ko‘rib chiqqandan so‘ng (kerakmas maydonlar olib tashlanishi mumkin), yana dalee (Next) tugmachasi bosiladi. Ekranda quyidagi ko‘rinish paydo bo‘ladi:

7. Bu oynachadan foydalanib, ekranda jadvallarning ko‘rinishi foni tanlab olinadi. Ularning qanday bo‘lishligini chap tomondagi nusxalar o‘zgarishidan kuzatish va tanlash mumkin. Endi yana dalee (Next) tugmachasi bosilsa, ekranda quyidagi tasvir hosil bo‘ladi: 8. Bu oynacha orqali hisobot bosmada qanday ko‘rinishda bo‘lishi kerakligini tanlash olishimiz mumkin. YAna ―Dalee‖ (Next) tugmachasi bosilsa, ekranda quyidagi tasvir hosil bo‘ladi: Ushbu oynacha orqali hosil qilayotgan ma‘lumotlar bazasi nomini kiritishimiz mumkin. Tegishli nomni kiritgandan so‘ng, yana bir marta ―Dalee‖ (Next) tugmachasi bosilsa, ekranda navbatdagi oynacha tasviri hosil bo‘ladi: 46-rasm. Ishga tushirish oynasi

9. Ko‘rib turganingizdek endi ―Gotovo‖ (Finish) tugmachasi yonib turibdi va uni bosish yangi ma‘lumotlar bazasini hosil qiladi. Uning o‘zi va asosiy elementlari ACCESSning aktiv oynasida quyidagi ko‘rinishda aks ettirilib turadi: 47-rasm. Ma‘lumotlarni ko‘rish. Uni ―Glavnaya knopochnaya forma‖ (Main Swichboard) deb ataladi, chunki unda menyu funktsiyasini bajaruvchi maxsus tugmachalar mavjud bo‘ladi. yuqorida ularning beshtasini ko‘rib turibsiz (yuqoridan pastga) - Kontakti shaklini ko‘rish va unga ma‘lumotlar kiritish. Boshqa ma‘lumotlarni ko‘rish va kiritish, hisobotni ko‘rish, knopkali shakllarning elementlarini o‘zgartirish va chiqish (vixod). Endi ―Glavnaya knopochnaya forma‖ning X belgisini bosish bilan yopamiz. Natijada ekranda quyidani ko‘rinish paydo bo‘ladi:

48-rasm. Ma‘lumotlar bazasi oynasi Bu ko‘rinishni ma‘lumotlar bazasi oynasi (yoki darchasi) deb ataladi. Uning ―Ob‘ekti‖ (Objects) panelida quyidagi elementlar mavjud: Tablitsi (Tables) – jadvallar; Zaprosi (Queries) – so‘rovlar; Formi(Forms) – shakllar; Otcheti (Reports) – isbotlar; Stranitsi(Pages) – sahifalar; Makrosi (Macros) – makroslar; Moduli (Modules) – modullar. Bulardan tashqari yuqorida tasviri keltirilgan ma‘lumotlar bazasi oynasida quyidagi tugmachalardan iborat bo‘lgan o‘z uskunalar paneli ham mavjud: • Otkrit‘ (Open) – ma‘lumotlar bazasi ob‘ektinini ochish va u bilan ishlash uchun ishlatiladi; • Konstruktor (Design) – tanlangan ob‘ektning maketini o‘zgartirish uchun ishlatiladi; • Sozdat‘ (New) – ma‘lumotlar bazasining yangi ob‘ektini tashkil qilish uchun qo‘llaniladi; • Prosmotr (Preview) – hisobotlar uchun ularni boshlang‘ich ko‘rib chiqish maqsadida ishlatiladi; • Zapusk (Run) – makros yoki modulni ishga tushirish uchun ishlatiladi;

Ma‘lumotlar bazasining ochilgan oynasida yangi ob‘ekt hosil qilishning bir necha usullari mavjud va ular jumlasiga quyidagilarni kiritishimiz mumkin: 1. Hosil qilinishi kerak bo‘lgan ob‘ekt tugmasi chap tarafdagi tugmachalar orasidan tanlab bosiladi va so‘ngra yuqori gorizontal qatordagi ―Sozdat‘‖ (New) tugmachasi bosiladi; 2. Uskunalar panelining chekka qismida joylashgan ―Noviy ob‘ekt‖ (New object) tugmachasi turtiladi va undan foydalangan holda kerakli ob‘ekt (Jadval, SHakl, So‘rov va xokazolar) tanlab olinadi; 3. ―Vstavka‖ (Insert) menyusining menyuchalaridan foydalangan holda kerakli ob‘ekt turi tanlab olinadi.  Ma‘lumotlar bazasining biror bir istalgan ob‘ektini ochish, ya‘ni ekranda ko‘rish uchun quyidagi ishlarni bajarish kerak bo‘ladi:  Ma‘lumotlar bazasi oynasida ishlashingiz kerak bo‘lgan ob‘ekt turi tugmachasini turtasiz (agarda ob‘ektni guruxlarga qo‘shib qo‘ygan bo‘lsangiz, u holda ―Gruppi‖ (Groups) panelining ―Izbrannie‖ (Favorites);  Keyin esa kerakli ob‘ekt nomini sichqoncha bilan belgilaysiz; Undan so‘ng ―Otkrit‖ (Open) tugmachasini turtasiz va shundan so‘ng ob‘ekt oynada ochiladi. Ob‘ektlarni ochishning boshqa usullari ham mavjud. Buning uchun ob‘ektni tanlab, undan sichqoncha bilan ikki marta bosish kifoya yoki ob‘ektni tanlagandan so‘ng, uning o‘ng tugmasini bosilsa kontekst menyu hosil bo‘ladi. Bu holda ob‘ektni ochish uchun ―Otkrit‘‖ (Open) tugmachasini tanlash kifoya bo‘ladi. Hosil qilingan ob‘ektga ―Konstruktor‖ (Design) rejimida kerakli o‘zgartirishlarni kiritish mumkin. Buning uchun quyidagi ishlarni bajarish lozim bo‘ladi: 1. Ma‘lumotlar bazasi oynasida (chap tomonda) ishlanishi kerak bo‘lgan ob‘ekt turi tanlanadi; 2. Kerakli ob‘ektning nomi sichqoncha ko‘rsatgichi yordamida ajratiladi; 3. Undan so‘ng ―Konstruktor‖ (Design) tugmachasi bosiladi.

Endi kerakli o‘zgarishlarni klaviatura yordamida bemalol kiritish mumkin. ―Konstruktor‖ rejimining uskunalari tanlangan ob‘ektga avtomatik ravishda moslashtirilgan bo‘ladi, ulardan foydalanib ob‘ektdagi ma‘lumotlarning ko‘rinishini, shriftini, rangini, matn stilini o‘zgartirish mumkin, rasmlar yoki gipermatnlar qo‘shish mumkin. Agarda ―Ob‘ekti‖ (Objects) paneli ostidagi biror bir tugmacha bosilsa, ma‘lumot bazasining ushbu tugmacha bilan bog‘liq bo‘lgan barcha elementlari chap tarafdagi darchada ko‘rinadi. ―Izbrannie‖ (Favorites) guruhida xilma-xil turdagi ob‘ektlarni birgalikda saqlab qo‘yish mumkin. Masalan, ular bir xil mavzuga oid jadvallar, shakllar, so‘rovlar, hisobotlar va boshqa turdagi ob‘ektlar bo‘lishi mumkin. -Biror bir ob‘ektni ―Izbrannie‖ (Favorites) guruhiga qo‘shish uchun unga sichqoncha ko‘rsatgichini keltirgan holda, uning o‘ng tugmachasini bosing va buning natijasida hosil bo‘lgan kontekst menyuning Dobavit‘ v gruppu (Add to Group) buyrug‘idagi Izbrannie (Favorites) imkoniyatini tanlang. - YAngi gruppa hosil qilish uchun ―Ob‘ekti‖ (Objects) yoki ―Ob‘ekti‖ (Objects) panelidagi istalgan tugmachani tanlagan holda sichqonchaning o‘ng tugmasini bosing va hosil bo‘lgan kontekst menyudan ―Novaya Gruppa‖ (New Group) buyrug‘ini tanlang. Keyin guruhning nomini kiritib, OK tugmachasini bosing. YAngi guruhga biror bir ob‘ektni qo‘shish uchun ushbu ob‘ektda sichqonchaning o‘ng tugmachasini bosing va hosil bo‘lgan kontekst menyudan ―Dobavit‘ v gruppu‖ (Add to Group) buyrug‘ini tanlang. Endi ob‘ektni qo‘shish uchun tegishli guruhni tanlash mumkin bo‘ladi. Navbatdagi vazifasiz ma‘lumotlar bazasi oynasidagi kontekst menyu elementarini o‘rganish bo‘ladi. Ushbu menyuning elementlari tegishli oynaning qaysi qismi yoki ob‘ektida sichqonchaning o‘ng tugmasi bosilishiga bog‘liq ravishda turli xil ko‘rinishga ega bo‘ladi.

Agarda aktiv oynaning sarlavhasida sichqonchaning ung tugmasi bosilsa, u holda ma‘lumotlar bazasining (yoki loyihaning) quyida ko‘rsatilgan kontekst menyusi hosil bo‘ladi: 49-rasm. Kerakli ma‘lumotni ochish oynasi. Agarda bu erda ―Otkrit‘‖ (Open) buyrug‘i tanlansa, kerakli ma‘lumot bazasi yoki loyiha faylini tanlash va ochish mumkin. Boshqa punktlar (buyruqlar) ham o‘z nomiga yarasha tegishli vazifalarni bajarib berishi mumkin. Ma‘lumotlar bazasining har bir ob‘ekti o‘z kontekt menyusiga ega kontekst menyularga quyidagi elementlar kiradi: Otkrit‘ (Open), Konstruktor (Design), Pechat‘ (Print), Predvaritel‘niy prosmotr (Print Preview), Soxranit‘ kak (Save as), Eksport (Export), Otpravit‘ (Send To), Dobavit‘ v gruppu (Add to Group), Udalit‘ (Delete), Pereimenovat‘ (Rename), Import (Import) va boshqalar. Ma‘lumotlar bazasi oynasi esa boshqalardan biroz farq qiladigan kontekst menyuga ega va ularning ba‘zilari ma‘lumotlar bazasi oynasining tashqi ko‘rinishini hamda ob‘ektlarning ko‘rinishini o‘zgartirishga imkon beradi. Ular jumlasiga quyidagilar kiradi:

50-rasm. Ob‘ektlarning ko‘rinishi. ―Vid‖ (View) ma‘lumotlar bazasiga mansub ob‘ektlarning ekranda qanday qilib ko‘rinishini tanlash imkonini beradi: katta belgilar – ―Krupnie znachki‖ (Large Icons), kichik belgilar – ―Melkie znachki‖ (Little Icons), ro‘yxat – ―Spisok‖ (List) yoki jadval – ―Tablitsa‖ (Details). ―Uporyadochit znachki‖ (Arrange Icons) ob‘ektlarni tartiblash usulini tanlashga imkon beradi: nomi bo‘yicha – ―Po imeni‖ (By Name), turi bo‘yicha – ―Po tipu‖ (By Type), hosil ilingan vaqti bo‘yicha – ―Po date sozdaniya‖ (By Date Sreated), o‘zgartirish qilingan vaqtiga qarab – ―Po date izmeneniya‖ (By Date Modified), avtomatik ravishda – ―Avtomaticheski‖ (Auto Arrange). ―Virovnyat‖ (Line Up), agarda baza ob‘ektlari belgichalar ko‘rinishida ifodalangan bo‘lsa, ularni ustunlar bo‘yicha tekislash uchun foydalaniladi. Ma‘lumotlar bazasini ochishning bir qancha usuli mavjud va ularni quyida ko‘rib chiqamiz: • ―Fayl‖ (File) menyusida ―Vixod‖ (Exit) buyrug‘i tepasidagi ro‘yxatdan kerakli ma‘lumot bazasi fayli tanlab olinadi; • Ma‘lumotlar bazasi belgisi ustida ikki marta bosish ham uni ochishga olib keladi; • Bazaning kerakli ob‘ektini tanlagandan so‘ng, uskunalar panelida ―Otkrit‘‖ (Open) buyrug‘ini bosish ham ob‘ektni ochishga olib keladi;

• Ob‘ekt tanlanganidan so‘ng ―Fayl‖ (File) menyusidagi ―Otkrit‘‖ (Open) buyrug‘ini tanlash uni ochishga olib keladi; Baza ob‘ekti tanlaganidan keyin klaviaturadagi [ Ctrl ] + [ O ] tugmachalar kombinatsiyasini bosish kerak. 51-rasm. Ma‘lumotlar bazasini ochish oynasi. Birinchi va ikkinchi usulda ma‘lumotlar bazasi ob‘ekti bevosita ochiladi keyingi usullarda esa ekranda quyidagi Otkritie bazi dannix deb nomlangan dialog oynasi hosil bo‘ladi: Bu oynadan foydalanib, kerakli ma‘lumot bazasini tanlab olish mumkin. Buning uchun kerakli fayl nomi ikki marta turtiladi yoki nomni ajratib, ―Otkrit‖ (Open) tugmachasi bosiladi. Agarda ―Imya fayla‖ deb nomlangan qatorning pastga qaragan strelkali tugmachasi bosilsa, oxirgi ochilgan fayllar ro‘yxati chiqadi va undan keraklisini tanlab olish ham mumkin. YUqoridagi oynada ―Papka‖ (Look in) maydoni joriy papka nomini ko‘rsatadi. Joriy papkani boshqasiga o‘zgartirish uchun ―Papka‖ (Look in)ning strelkali belgisidan foydalanib, papkalar ro‘yxatini ochish va kerakli papkani tanlash kerak bo‘ladi. Ushbu oynaning chap tarafidagi tugmachalarni ko‘rib chiqamiz: Jurnal (History)-oxirgi paytlarda ishlatilgan fayllarning ro‘yxatini ko‘rsatadi. Moi dokumenti (My Documents) – Moi dokumenti deb nomalangan papkadagi fayllarni ko‘rsatadi.

Rabochiy stol (Desktop) – Rabochiy stol nomli papkadagi xujjat fayllarni ekranda ko‘rsatib beradi. Izbrannie (Favotites) – nomli papkadagi fayllarni ko‘rsatib beradi. Web-papki (Web Folders) – Web – serverda joylashgan xujjatlarni ekranda ko‘rsatib beradi. Agarda ma‘lumot bazasi faylini ―Izbrannie‖ (Favotites) – nomli papkaga joylashtirmoqchi bo‘lsangiz, ―Otkritie fayla bazi dannix‖ nomli oynada ―Servis‖ (Tools) strelkali tugmachani bosing va keyin undagi ―Dobavit‘ v papku Izbrannoe‖ (Add to Favotites) buyrug‘ini tanlang. Agarda ma‘lumotlar bazasida ishlash bo‘yicha yordam olish kerak bo‘lsa, klaviaturadagi F1 tugmachasini bosib, ekranda hosil bo‘lgan ma‘lumotlarni o‘qib olishingiz mumkin yoki menyu qatorining ―Spravka‖ (Help) punktidan kerakli buyrug‘ni tanlab olish ham mumkin. Agarda so‘roq belgili buyruqqa kursor ko‘rsatkichi olib kelinsa, bu so‘roq belgisi kursor ko‘rsatkichiga yopishib qoladi va uni istalgan elementga olib kelib, uning haqida tezkor ma‘lumot olish mumkin. Ma‘lumot bazasini yopish uchun uning oynasidagi ―Zakrit‘‖ ([Close]+[X]) tugmasini bosish yoki ―Fayl‖ (File) menyusidan ―Zakrit‘‖ (Close) buyrug‘ini tanlash kerak bo‘ladi. Agarda ―Master baz dannix‖ tomonidan hosil qilingan ma‘lumot bazasi bilan ishlayotgan bo‘lsangiz, u holda bazani yopish uchun ―Vixod‖ (Exit This Database) nomli tugmachani bosish kifoya. YUqoridagi bo‘limlarda aytib o‘tganimizdek, ACCESS relyatsion ma‘lumot bazasi bo‘lib, u xilma – xil turdagi ma‘lumotlarni birgalikda qayta ishlashga imkon beradi. Relyatsion ma‘lumot bazalarining afzalliklarini tushunish uchun relyatsion turga mansub bo‘lmagan ma‘lumot bazasi bilan tanishib chiqamiz (bunday bazalarni ―tekis fayllar‖ deb nomlanadi. Bunday fayllar bilan ishlaganda doimo quyida maydonlari kelitilgan bitta jadvalni ishlatishingizga to‘g‘ri keladi: Talablar nomli ma‘lumotlar bazasi maydonlari: Maydon nomi Talab nomeri

Talab sanasi Talabgor nomeri To‘liq nomi Manzil SHahar Mamlakat Indeks Tovar 1 Soni 1 Narxi 1 Tovar 2 Soni 2 Narxi 2 Tovar 3 Soni 3 Narxi 3 Soliq Etkazish narxi. Agarda bunday jadvalga talablar haqida ma‘lumot kiritmoqchi bo‘lsangiz, talabning har bir ko‘rsatgichi alohida maydonga kiritilishi lozim. Masalan, talabning o‘zi haqidagi ma‘lumot, mijozlar haqidagi ma‘lumot, tovar haqidagi ma‘lumot va xakozolar o‘sha birgina kiritilishi kerak bo‘ladi. Ushbu barcha ma‘lumotlarning bittagina katta xajmdagi jadvalda saqlanilishi kerakligi juda ham noqulay bo‘ladi albatta. Bir tomondan, har bir talab bilan bog‘liq bo‘lgan ma‘lumotlarni har bir tovar bo‘yicha qayta - qayta kiritish kerak bo‘ladi. Ikkinchidan, sizga ma‘lumotlarning bir qismigina kerak bo‘lishiga qaramasdan, doimo ma‘lumotlarning to‘la to‘plami bilan ishlash kerak bo‘ladi, bu esa u bilan ishlashda ancha qiyinchiliklar tug‘diradi. Relyatsion ma‘lumot bazasida esa talabni aniqlovchi ma‘lumotlarni bitta alohida jadvalda, talab haqidagi boshqa ma‘lumotlarni boshqa qo‘shimcha jadvallarda saqlash mumkin. Buni quyidagi ko‘rinishda ko‘rsatishimiz mumkin:

Talabalar nomli relyatsion ma’lumotlar bazasi jadvallari va maydonlari. Jadval 3 Talab identifikatori nomli jadval maydonlari Talab haqida ma‘lumot nomli jadval maydonlari Talabgorlar nomli jadval maydonlari Tovarlar nomli jadval maydonlari Soliqlar nomli jadval maydonlari Talab nomeri Talab nomeri Talabgor nomeri Tovar nomeri Mamlakat Talab sanasi Tovar nomeri To‘liq nomi Tovar haqida ma‘lumot Soliq stavkasi Etkazish narxi Soni Manzil Bahosi SHahar Mamlakat Indeks Masalani bunday holda qo‘yganda va bir-biri bilan bog‘liq jadvallar bilan ishlaganda quyidagi afzalliklarga ega bo‘lamiz: 1. Talabgorlar va adreslarni har bir mijoz talabida emas, balki faqat bir joyda – ―Talabgorlar‖ jadvalidangina kiritish kifoya bo‘ladi (ya‘ni Talabgorlar jadvalidagi nomlar va manzillar Talab identifikatori jadvali bilan bog‘langan bo‘ladi). 2. Talablarda istalgan sondagi tovarlar miqdori ko‘rsatilgan bo‘lishi mumkin, chunki tovarlar turi bo‘yicha ma‘lumotlar Talablar haqida ma‘lumotlar nomli jadvalda alohida saqlanadi. 3. Soliq stavkalari haqidagi va tovar narxi haqidagi ma‘lumotlarni alohida jadvallardan olish mumkin, shuning uchun ularni qayta - qayta kiritishga hojat bo‘lmaydi.

4. Talablar, mijozlar, tovarlar haqidagi va boshqa turdagi ma‘lumotlar alohida jadvallarda saqlangani uchun ular bilan bog‘liq shakl va hisobotlarni hosil qilish soddalashadi. Boshqa jadvallardagi yozuvlar bilan bog‘liq bo‘lgan jadvalning ma‘lumotlarini aks ettirish uchun bu jadvallarni biri – biri bilan bog‘lash kerak bo‘ladi. Jadvallar orasida o‘zaro aloqa bo‘lishi uchun ular bir xil nomlangan umumiy maydonlarga ega bo‘lishlari lozim. Masalan, ―Master baz dannix‖ yordamida yuqorida tashkil qilingan Kontakti ma‘lumotlar bazasida Kontakti va Zvoni jadvallari bir xil nomdagi ―Kod kontakta‖ maydoni har bir kontakt uchun unikal yozuv identifikatori vazifasini o‘taydi. Zvonki jadvalida esa Kod kontakta maydoni aloqa maydoni vazifasini o‘taydi va uning kattaligi qo‘ng‘iroq haqidagi har bir ma‘lumot konkret odamga tegishliligini bildiradi. Ushbu aloqalarni ko‘rish uchun ACCESS asosiy oynasidagi ―Sxema dannix‖ (Relatioships) tugmachasini bosish kerak bo‘ladi. Kod kontakta aloqa maydonidan foydalangan holda ACCESS Kontakti jadvaliga murojat qiladi va undan Zvonki jadvaliga yozish uchun kerak bo‘lgan insonning nomini topadi. Demak, ma‘lumotlar bazasini loyihalash bosqichida birgalikda ishlatiladigan barcha jadvallarning umumiy maydonlarga ega ekanligini ta‘minlab berish kerak bo‘ladi. Bu yuqorida ko‘rib o‘tilganidek, ularni bir – biriga bog‘lab turish uchun xizmat qiladi. Jadvallar orasida quyidagi turdagi aloqalar mavjud bo‘lishi mumkin: Birga – bir turidagi aloqa – bunda o‘zaro aloqada bo‘lgan ikkala jadvalning bog‘lab turuvchi maydonlarida bittadan qiymat bo‘ladi. Masalan, agarda Talablar va Talabgor jadvallari Talabgor kodi maydoni orqali bog‘langan bo‘lsa, ularning orasida birga-bir turidagi aloqa o‘rnatilgan bo‘ladi, ya‘ni har bir talabga faqat bittagina talabgor bo‘ladi. Birga – bir qancha turidagi aloqa – bunda jadvallar orasidagi bog‘lab turuvchi maydonda bir tomonda bitta yozuv, ikkinchi tomonda esa xuddi shu maydonda bir nechta yozuv bo‘lishi mumkin. Masalan, Aloqalar va qo‘ng‘iroqlar deb nomlangan

ikki jadval orasidagi aloqa bunga misol bo‘lishi mumkin. CHunki Aloqalar jadvalidagi har bir insonga bir necha marta qo‘ng‘iroqlar bo‘lishi mumkin – inson nomi aloqalar jadvalida bir marta yozilgan bo‘lsa ham, unga bir necha marta qo‘ng‘iroq qilishlari mumkin va qo‘ng‘iroqlar jadvalida aks etib turadi. Ko‘pdan – ko‘pga turidagi aloqa – bu xildagi aloqa biror bir maydondagi yozuvlar ikkala jadvalda ham bir necha martalab uchragan holatlarda amalga oshadi. Masalan, Mashg‘ulotlar va Klub a‘zolari jadvallari Talaba kodi maydoni orqali bog‘langan bo‘lsa, xuddi shu xildagi aloqa hosil bo‘ladi, chunki, talaba bir qancha klublarga a‘zo bo‘lishi mumkin. SHunday qilib ACCESS ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimlarida jadvallararo aloqa bir faktor bilan aloqa o‘rnatilgan maydonlar kalit maydonlarmi yoki yo‘qligi bilan aniqlanadi. Agarda jadval kalit maydonga ega bo‘lsa (yoki bir necha maydonlar kalit maydon bo‘lsa), ular jadvalning har bir yozuvini aniqlash uchun unikal ko‘rsatgich sifatida xizmat qiladilar. Agar kalit maydonlar bir nechta bo‘lsa, ularning kombinatsiyasi jadvalning har bir yozuvini aniqlab beradi. SHuning uchun ham ACCESS jadvalning har bir maydonida qancha yozuvlar bo‘lishini aniqlay oladi. Masalan, agarda ACCESS Talabgor kodi kalit maydon bo‘lgan Talabgor jadvaliga murojaat qilsa, unda Talabgor kodi maydonida bittagina yozuv bo‘lishini biladi. Istalgan ikki jadvalda qanday turdagi aloqa mavjudligini bilish uchun Izmenenie svyazey (Edit Relationships) oynasidan foydalanish mumkin. Bu oynani ko‘rish uchun yuqoridagi rasmga ikki jadvalni birlashtiruvchi chiziqcha ustiga sichqoncha ko‘rsatkichini keltiring va uning o‘ng tugmasini bosing. Unda ekranda quyidagi tasvir hosil bo‘ladi: Oyna pastidagi Tip otnosheniya qarshisida jadvallararo aloqa turi ko‘rsatilgan. Agarda bu aloqa turini boshqasiga o‘zgartirmoqchi bo‘lsangiz, bu erdan kerakli ko‘rsatgichlarni tanlab olishingiz mumkin. ACCESS ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimining Microsoft Office boshqa dasturlari bilan ishlash imkoniyatlari hamda Web bilan muloqot imkoniyatlari

mavjud bo‘lib, ular xilma xil masalalarni hal qilish uchun ishlatilishi mumkin. Masalan, ―Svyazi s Office‖ (W belgili) tugmachasini bosish orqali matn muharriri hujjatlari bilan ma‘lumot bazasini birlashtirish yoki jadval protsessori orqali baza ma‘lumotlarini tahlil qilish mumkin. Excel jadval hisoblagichini ma‘lumotlar bazasi bilan ulab qo‘yish ham bir qancha foydali ishlarni amalga oshirishga yordam beradi. Agarda MS Graph dasturi orqali diagrammalar hosil qilinsa, ularni ham shaklda yoki hisobotda aks ettirish mumkin. Ma‘lumotlar bazasidagi axborotni Microsoft Exchange orqali elektron pochtadan jo‘natish ham mumkin.  Web deb nomlangan uskunalar paneli ham (uni ―vid‖ – Paneli instrumentov orqali ekranda o‘rnatish mumkin) bir qancha ishlarni amalga oshirishga imkon beradi;  Internet bilan aloqa amalga oshirilgan paytda biror bir Web sahifaga o‘tishga, ma‘lumotlar qidirishga va ularning ichidan keraklilarini Izbrannie (Favorites) papkasiga qo‘shib qo‘yishga imkon beradi;  Jadvaldagi maydonlarni gipermatnli qilish imkoniyatini amalga oshirish, ma‘lumotlar bazasi yozuvlarida Web xujjatlarga, Office boshqa xujjatlariga yoki  ACCESS ob‘ektlariga bevosita o‘tish imkonini yaratadi;  Dobavlenie giperssilki (Insert Hyperlinks) tugmachasi orqali hisobot va shakl konstruktorlari oynalariga Web xujjatlarga giperilovalar qo‘yishingiz mumkin. Ularni ma‘lumot bazalari xujjatlari va ob‘ektlariga ham bemalol qo‘yish mumkin;  Ma‘lumot bazalari HTML – fayllar bilan aloqa qilishi yoki ularni import qilish mumkin;  Ma‘lumot bazasining har qanday ob‘ekti HTML – hujjat ko‘rinishida ham saqlanishi mumkin; HTML – shaklidagi ma‘lumotlarni ko‘rish sahifalari ACCESS yoki Internet brauzeri yordamida ma‘lumotlarni ko‘rish imkonini yaratadi. Internetning boshqa foydalanuvchilari sizning ma‘lumot bazangizni ko‘rish imkoniyati HTML – fayllar shaklida saqlanadigan ma‘lumotlarni ko‘rish sahifalari orqali amalga oshiriladi.

 Xozirgi paytda Axborot bazalarini boshqaruv tizimlari (ABBT) turkumiga oid amaliy dasturiy vositalarining quyidagi asosiy turlari mavjud: Dbase, KARAT, REBUS, Fox PRO, PARADOX, ACCESS Ular bir-biridan axborot bazalari tuzish imkoniyatlari, ularning kattaligi, talab qilinadigan dasturiy va texnikaviy resurslar, qaysi rejimda ishlash talab qilinganligi, qanday dasturlar va operatsion tizimlar bilan birgalikda ishlashlari, axborot massivlariga va ularning tuzilishiga qo‘yilgan talablar bilan farq qiladilar. Ko‘p foydalanuvchilarga mo‘ljallangan, ya‘ni komp‘yut‘er tarmoqlarida ishlatishga mo‘ljallangan ma‘lumot bazalarini yaratish va ularni yuritish tizimlariga Oracle, InterBase, SyBase, MicroSoft, SQL Server, Informix deb ataluvchi dasturlar kiradi. Bu dasturlar ishlash tamoyillariga ko‘ra ierarxik, relyatsion va aylana - halqasimon ma‘lumot bazalariga bo‘linadilar. Xozirda relyatsion ma‘lumot bazalari o‘zining qulayligi tufayli keng miqyosda ishlatilmoqda. Relyatsion ma‘lumot bazalari ma‘lumotlarni jadvallarga joylashga va jadvallar orasida mos bog‘liqliklarni, ya‘ni munosabatni (relyatsiyani) o‘rnatishga asoslangan. Ular jadvallar orasidagi turli bog‘liqliklarni o‘rnatish, ma‘lumot kiritish shakllarini yaratish, hisobot shakllarini chiqarish, turli so‘rovlar (―Zaprosi‖) tuzish imkonini beradi.

Adabiyotlar ro’yhati 1. O‘zbekiston Respublikasining «Axborotlashtirish to‘g‘risida»gi Qonuni, «Xalq so‘zi» gazetasi, 2004 yil, 11-fevral. 2. O‘zbekiston Respublikasining «Elektron tijorat to‘g‘risida»gi Qonuni, «Xalq so‘zi» gazetasi, 2004 yil, 21-may. 3. O‘zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» to‘g‘risidagi Qonuni. Oliy ta‘lim. Me‘yoriy hujjatlari to‘plami: Mualliflar jamoasi. – T.: SHarq, 2001, 672-b.

O'xshashlar

Hududiy ma’lumotlar modellari ma’lumotlar bazasi va ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi

Axborot komplekslarida ma’lumotlar bazasini tashkil etish va boshqarish

Axborot komplekslarida ma’lumotlar bazasini tashkil etish va boshqarish

DataBase Desktop yordamida ma’lumotlar bazasini yaratish

Ma’lumotlar bazalari va ularni boshqarish tizimlari 2