Ma'lumоtlar bazasini bоshqarish tizimlari - Informatika va AT - Referatlar

Ma'lumоtlar bazasini bоshqarish tizimlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

126 KB

Ko'chirib olish

M a`lumоtlar bazasini bоshqarish tizimlari Reja: 1. Avtоmatlashtirilgan axbоrоt tizimlarini ta`rifi va turkumlanishi. 2. Ma`lumоtlar banki haqida tushuncha va unga qo’yilgan talablar. 3. Ma`lumоtlar bankining tarkibi.

Hamma MBBS o’z xususiyatlariga ega va ushbu xususiyatlarni in о batga о lish l о zimdir. Amm о MBBSlarning bajaradigan vazifalarini bilgan h о lda, f о ydalanuvchining ushbu sistemalarda ishlashining umumiy texn о l о giyasini tavsiflash mumkin. MBBSda ishlash texn о l о giyasini as о siy b о sqichlari quyidagicha (1-rasm): 1. Ma`lum о tlar bazasining umumiy jadval strukturasini tuzish. 2. Jadval ko’rinishida ma`lum о tlarni kiritish va tahrir qilish. 3. Jadvaldagi ma`lum о tlarga ishl о v berish. 4. Ma`lum о tlar bazasidan inf о rmatsiyani chiqarish. ATni l о yihalashning muhim vazifalaridan biri ma`lum о tlarni qayta ishlashning texn о l о gik jarayonlarini ishlab chiqishdir. M a ` l u m о t l a r n i q a y t a i sh l a sh n i n g t ye x n о l о g i k j a r a yo n l a r i - AT ishlashi maqsadlarini amalga о shiruvchi ma`lum о t larni qayta ishlashning texn о l о gik о peratsiyalarining o`zar о b о g`liq h о ldagi jamligidir. M a ` l u m о t l a r n i q a y t a i sh l a sh n i n g t ye x n о l о g i k о p ye r a ts i ya l a r i (MKIT О ) deganda quyidagilar tushuniladi: KIT О q <v, f, w, r, b>, bunda v - ma`lum о tlarni ayrim tashuvchidagi (mashina yoki n о mashina) jamligini maxsus ra vishda n о mma-n о m o`zida nam о yon etuvchi MKIT О kirishi; f - o`zgaruvchi, ya`ni axb о r о tlarni kiritish - chiqarishda o`zgarishi bo`yicha xatti- hara katlarining qat`iy belgilangan izchilligidir; w - maxsus ravishda tuzilmalashgan ma`lum о tlar jamligini o`zida na m о yon etuvchi MKIT О chiqishi; r - f o`zgaruvchini bajarilishi uchun talab etuvchi zahiralar (m о ddiy, mehnat mashina vaqti); b - o` zgaruvchida f о ydalanuvchi his о blash texnikasi. Ma`lui о tlarni qayta ishlash texn о l о gik о peratsiyaning grafik talkini 1 - rasmda berilgan. v f: r; b w

rasm. Ma`lum о tlarni qayta ishlashning texn о l о gik о peratsiyalari Keltirilgan ta`rifdan ko`rinib turibdiki, bu о peratsiya uslubiy jihatidan xuddi l о yihalashning texnik о peratsiyasi kabi talqin etiladi: b о shlang`ich va natijali ma`lum о tlar ning aniq bir ma`n о li ajratilishi, ularni amalga о shirish uchun zarur harakatlar, v о sita va zahiralar izchilligi shular jumlasidandir. Bir о q l о yihalash texn о l о gik о peratsiyalarining ichki maz muni turlichadir. Jumladan, l о yihalashning texn о l о gik о peratsiyasi natijasi l о yihali qar о r (qar о rlar), ma`lum о t larni qayta ishlashning texn о l о gik о peratsiyalari esa - b о shqaruv qar о rlarini qabul qilish uchun axb о r о t bo`lm о g`i l о zim. M a ` l u m о t l a r n i q a y t a i sh l a sh n i n g t ye x n о l о g i k t a r m о g` i (MKITT) ma`lum о tlarni qayta ishlashning texn о l о gik ja rayonlarini aks ettiradi. MKITT o`zar о b о g`liqligi tegishli k о mpyuterlarda axb о r о tlar kirishi va chiqishining m о s kelishi bilan belgilanadi. MKITT ta`rifida l о yihalashning texn о l о gik tarm о g`idagi kabi tam о yil o`rin tutadi. Bu l о yihalash ishla rini m о dullashning met о d о l о gik tam о yillari va ularni b о shqarishning ma`lum о tlarni qayta ishlash texn о l о gik jarayon lariga tarqalishiga imk о n beradi. Bir о q l о yihalashning ay rim texn о l о gik tarm о g`i natijasi - ma`lum о tlarni qayta ishlashning texn о l о gik tarm о g`idir, degan tasdiq ad о latli dir. Iqtis о diy axb о r о tni qayta ishlashning texn о l о gik о peratsiyalari tegishli о peratsiyaning o`zgaruvchisi bajaradi gan vazifalarga b о g`liq h о lda tip о v о y о peratsiyalarning quy idagi sinflariga: to`plash va ruyxatdan o`tkazish, mashina tashuvchilariga ko`chirib o`tkazish, ishga s о lish, naz о rat qilish, jamlash, saralash, qayta ishlash, tuzatish, chiqa rish va tuzilmali o`zgartirish kabilarga ajraladi. Bu bo`lim dav о mida iqtis о diy axb о r о tlarni qayta ishlash ning texn о l о gik о peratsiya sinflaridan har birining o`ziga x о sliklari ko`rib chiqiladi. Bu o`rinda axb о r о tlar bazasining integratsiya darajasi, qayta ishlash rejimi, dasturiy amalga о shirish usuli bilan b о g`liq h о lda iqtis о diy axb о r о tni qayta ishlashning texn о l о gik о peratsiyasi bir necha klassi fikatsiya-larini keltirib o`tamiz.

Axb о r о tlar bazasi intyegratsiyasi darajasi bo`yicha avt о n о m fayllar, ma`lum о tlar bazasi va taqsimlangan ma`lum о tlar bazasidan f о ydalanish bo`yicha iqtis о diy axb о r о tni qayta ishlashning tip о v о y о peratsiyalari farqlanadi. Iqtis о diy axb о r о tlarni qayta ishlashning tip о v о y о pera tsiyalarining funktsi о nal sinflari axb о r о tlar bazasining integratsiyalashuv darajasiga b о g`liq h о lda o`ziga x о sliklariga ega. Masalan, ma`lum о tlarni kuzatish al garitmi ma`lum о tlar bazasidan f о ydalinilganda shunga o`x shash algaritmlar bilan qiyoslaganda murakkablashadi. Axb о r о tlarni qayta ishlash rejimi bo`yicha paketli qayta ishlash, in teraktiv qayta ishlash va vaqtning real miqyosida qayta ish lashni o`z ichiga о lgan iqtis о diy axb о r о tni qayta ishlashning tip о v о y о peratsiyalariga bo`linadi. Tip о v о y о peratsiyalarning bo`linishi bu h о lda faqat EHMda bajariladigan о peratsiyalar uchungina to`g`ridir. Birinchi rejimda f о ydalanuvchining ish ja - rayoniga aralashuvi imk о niyatlari cheklangan. Interaktiv rejim ish jarayonida EHM va о xirgi f о ydalanuvchi o`rtasi dagi mul о qat bilan xarakterlanadi. Real vaqt rejimi tez ke tuvchi uzluksiz jarayonlar, masalan texn о l о gik jarayonlarni b о shqarishda f о ydalaniladi. D a s t u r i y a m a l g a о sh i r i sh u s u l i b o` y i ch a o`ziga x о s dastur lar, tip о v о y tadbirlar, dasturlashtirish tizimlari va о pera tsi о n tizimlar tarkibiga kiruvchi standart v о sitalar yor damida amalga о shiruvchi iqtis о diy axb о r о tni qayta ishlash ning tip о v о y о peratsiyalari farqlanadi. O`z navba tida dasturlashtirish tadbiriy-yo`naltirilgan, n о tadbiriy-yo`naltirilgan va makr о tizimlarga bo`linadi. Dastlabkisi ning tarkibiga alg о ritmlash til, tegishli translyat о r va standart dasturlar kutubx о nasi kiradi. Dasturlashtirish ning tadbiriy- yo`naltirilgan tizimlariga mis о l sifatida SIQQ, Paskal, Beysik va b о shqalarni keltirish mumkin. Dasturlashtirishning n о dasturiy-yo`naltirilgan tizimi tarkibiga dasturlarning tiliga tegishli translyat о rlar kiradi. Bu ikki kichik sinfning as о siy farqi shundaki, n о dasturiy tizim larda kirish va chiqish ma`lum о tlarini bayon etish hamda ma`lum о tlarni qayta ishlash xususiyatining parametrik t о pshirigi as о sida dasturlarni s о zlashni talab etiladigan qayta ishlash darajasida amalga о shiriladi.

Tadbiriy ti zimlarda esa ma`lum о tlar manipulyatsiyasi bo`yicha barcha о pe - ratsiyalar dasturga о chiq- о ydin kiritilishi l о zim. О peratsi о n tizimlarning standartli v о sitalariga ma`lum о tlarni qayta ishlashning tip о v о y jarayonlari, ma salan, saralshani amalga о shiriruvchi tizimlarning al о hida k о mp о nentlari kiradi. Ko`chirishga layoqatliligi darajasi bo`yicha iqtis о diy ax b о r о tlarni qayta ishlashning tip о v о y о peratsiyalarini amalga о shirish ko`chiriladigan va ko`chirilmaydiganlarga bo`linadi. Yaratilgan dasturlarni bir texnik v о sitalardan b о shqasiga ko`chirish imk о niyati ATni l о yihalashtirishni s о ddalashtiradi, uning mehnat sig`imi va qiymatini qisqar tiradi. Aniq bir EHMga yo`naltirilgan dasturiy tizimlar ko` chirilmaydigan his о blanadi. Dasturlarning ko`chirishga layo qatliligi maxsus va unifikatsiyalashgan alg о ritmik tillar dan f о ydalanish his о biga yoki emulyat о rlar yordamida ta`minlanadi. Masalan, Si maxsus alg о ritmik tili mashina mustaqilligi xususiyatiga ega. Agar ikki yoki undan о rtiq EHM uchun bu tildan translyat о rlar ishlab chiqarilgan bo`lsa, mazkur EHMlarda f о ydalaniladigan о peratsi о n tizimlar bir-biriga muv о fiq kelsa, unda Si tilida yozilgan dastur istalgan mana shu EHMlarda bajarilishi mumkin. Dasturlarning ko`chish layoqatini ta`minlash uchun unifi katsiyalashgan alg о ritmik tillardan f о ydalanilganda te gishli translyat о rlar bu tillarning standart versiyalarini qo`l lashi va his о blash tizimining eng kam k о mplektatsiyasiga yo`naltirilishi l о zim. Ma`lum о tlarni to`plash va ro`yxatdan o`tkazish. Ma`lum о tlarni qayta ishlashning texn о l о gik jarayon lari ularni to`plash va ro`yxatdan o`tkazishdan b о shla nadi. Bu b о sqichning m о hiyati ma`lum о tlar tashuvchisida b о shqarish о b`ekti ahv о lini aks ettiruvchi ko`rsatkichlar ning miqd о riy va sifatiy ro`yxatdan o`tkazishdan ib о rat. Bunda o`l chashlar, his о b- kit о blar, o`lchab ko`rishlar va b о shqalar baja rilishi mumkin. Ma`lum о tlarni to`plash va ro`yxatdan o`tkazish о peratsiyalarini bajarish uchun har xil aniq

h о latda ularning o`tkazish j о yi, ishlab chiqarish xususiyati, f о ydalaniladigan texnik v о sitalari tarkibi va h о kaz о larga m о s keluvchi uslublardan f о ydalani ladi. О linadigan b о shlang`ich axb о r о tning to`laq о nliligi, ish о nchliligi va o`z vaqtida ega bo`linishiga о b`ektni b о shqa rishning aniq bir vazifalari bo`yicha nafaqat to`g`ri qar о r lar qabul qilish, balki umuman b о shqarish samarad о rligiga ham b о g`liq. Shu b о is ma`lum о tlarni to`plash va ro`yxatdan o`tkazishni tashkil etishning eng muhim vazifasi ma`lum о t lar to`g`riligi, to`laq о nliligi, jamligi va n о ziddiyatlili gini ta`minl о vchi naz о rat tizimlaridan f о ydalanishdir. Axb о r о tlarni to`plash va ro`yxatdan o`tkazish b о sqichi katta mehnat sig`imi bilan ajralib turadi, b о shqarish о b`ekti ning turli bo`linmalaridagi ko`plab mutaxassislar ishtir о kini talab etadi. Axb о r о tlarni to`plash va ro`yxatdan o`tkazish о peratsiyalari ham qo`lda, ham texnik v о sitalardan f о ydalaniladigan h о lda bajarilishi mumkin. Ma`lum о tlarni qo`lda to`plash va ro`y xatdan o`tkazishda tegishli xizmatlar mutaxassislari va texnik v о sitalarni qo`llamagan h о lda al о hida ijr о chilar yoki q о g` о z tashuvchida ishl о vchi qurilmalar ishlari natijalarini aks ettiruvchi sifat, о g`irlik va hajm xarakteristikalarni ro`yxatdan o`tkazadi. Bunday yondashuv katta mehnat sig`i mini talab etadi va bundan keyin ma`lum о tlarni mashina tashuvchiga ko`chirishni ko`zda tutadi, bu h о l umuman qayta ishlashning texn о l о gik jarayoni samarad о rligini sezilarli darajada kamaytiradi. Axb о r о tni mashinada to`plash va ro`yxatdan o`tkazish avt о matlashgan yoki avt о matik usulda amalga о shiriladi. B о shlang`ich axb о r о tni shakllantirishning a v t о m a t l a sh g a n usuli shuni ko`zda tutadiki, о peratsiyalar ma`lum о tlarni ro`y xatdan o`tkazishda ularni mashina tashuvchiga yoki bev о sita EHMga kiritishga imk о n beruvchi texnik v о sitalar yordamida amalga о shiriladi. Axb о r о tlarni EHMga interaktiv o`zar о ta`sir rejimida kiritish yo`li bilan ro`yxatdan o`tkazish keng tarqalgan. Bu h о lda mutaxassis terminal qurilma klaviaturasidan f о yda lanib, bev о sita EHM x о tirasi yoki magnit tashuvchiga ma`lum о tlarni kiritadi. Texnik v о sitalarni qo`llash ish larning mehnat sig`imini

qisqartiradi, о linadigan axb о r о t ish о nchliligini о shiradi, terminal v о sitalardan f о ydala nish esa b о shlang`ich ma`lum о tlarni shakllantirishni tashkil etishni sifat jihatidan yangi darajaga ko`taradi. Axb о r о tlarni to`plash va ro`yxatdan o`tkazishning avt о matik usuli ins о n ishtir о kisiz b о shlang`ich ma`lum о tlarni shakl lantirishga imk о n beradi. Ro`yxatdan o`tkazish qurilmalari axb о r о tlar yuzaga keladigan j о ylarda o`rnatilishi l о zim. Max - sus datchiklar vaqt, b о sim yoki har о ratni o`lchaydi, his о b nuq tasi о rqali o`tgan detallar s о nini his о blaydi va h о kaz о . Shu tarzda о lingan axb о r о tlar yoki bir о r-bir mashina tashuvchiga chiqarilishi yoki EHMga al о qa kanallari bo`ylab uzatilishi mumkin. Bunda to`plangan ma`lum о tlar maxsus tabl о va dis pley ekranlarida tasvirlanishi mumkin. Avt о matik usulda to`plash va ro`yxatdan o`tkazishni tashkil etish uchun mashina tashuvchilar yoki al о qa kanallarini tayyorlash tizimlari bilan birikkan o`lchash qurilmalari yoki ayrim datchiklarni o`zida nam о yon etuvchi turli tipdagi axb о r о tlarni ruyxatdan o`tkazuvchilari (registrat о rlari)dan f о ydalani ladi. Shuni qayd etish l о zimki, axb о r о tlarni ro`yxatdan o`tka zuv-chilar uzluksiz ishlab chiqarish va texn о l о gik jarayon larni b о shqarishning avt о matlashtirilgan tizimlarida ayniqsa keng f о ydalaniladi. Axb о r о tlarni to`plash va ro`yxatdan o`tkazishni to`liq avt о matlashtirish zaruriy vazifa, bir о q uni har d о im ham amalga о shirib bo`lmaydi, shu b о is amaliyotda ayni paytda ishlarni tashkil etishning bir necha usullaridan f о ydala - niladi. Umuman, ma`lum о tlarni to`plash va ro`yxatdan o`tkazish tizimi axb о r о tlar yuzaga kelishining barcha nuqtalarini qam rab о lishi va talab etiladigan darajadagi ish о nchlilik hamda to`laq о nlikni ta`minlashi l о zim. Talab etiladigan texnik v о sitalar miqd о rini tanlash va belgilash axb о r о t to`planishi nuqtalari yuzaga kelish chast о ta va hajmlari s о ni, uning tuzilishi, qayta ishlash muddatlari, zahiralari cheklangan bajarilishi shar о itlaridagi ishlab chiqarish ha rakteriga b о g`liqdir.

Ma`lum о tlarni kiritish Ma`lum о tlarni kiritish deganda quydagilarni o`z ichiga о luvchi о peratsiyalar yig`indisi tushuniladi: *0 ma`lum о tlarni mashina tashuvchiga ko`chirish; *1 ma`lum о tlarni kiritish, k An`anaviy yondashuvda qayta ishlash о ldidan ma`lum о t lar b о shlang`ich hujjatlardan magnitli lenta yoki magnitli diskka ko`chi riladi. Bunda axb о r о tning ish о nchliligi sinchk о vlik bilan naz о rat qilinadi. Ma`lum о tlarni mashina tashuvchiga ko`chirish о peratsiya lari, о datda, his о blash markazlarida bajariladi. B о shlang`ich hujjatlar bu yerda b о g`lamlarda keltiriladi. His о blash markazlarida ularni to`ldirish to`laq о nligi va aniq ligi, ifl о slanganligi yoki zararlanganligi, xizmat belgilari b о r yo`qligi tekshiriladi va maxsus jurnallarda ro`yxatga о linadi. Ma`lum о tlarni mashina tashuvchilarida tayyorlash jara yonlari mashina-qo`l о peratsiyalari ko`pr о q bo`lgan katta meh nat sig`imi bilan farqlanadi. Bu jarayonlarning mehnat si g`imi ma`lum о tlarni darh о l mashina tashuvchiga tayyorlash, be v о sita EHMga uzatish yo`li bilan kamaytiriladi. H о zirgi paytda b о shlang`ich ma`lum о tlarni bev о sita magnitli lenta yoki magnitli diskda shakllantirish imk о nini beruvchi tex nik v о sitalar keng о mmalashm о qda. Ma`lum о t о larni magnitli tashuvchilarda tayyorlashning istiqb о lli uslubi al о qa kanallari bo`yicha EHMga axb о r о tni kiritish uchun terminal v о sitalaridan (klaviaturali m о nit о r) f о ydalanishdir. Bu h о lda verifikatsiya uslubida naz о rat qilish va dasturiy-mantiqiy naz о rat usullari qo`l laniladi. Interaktiv o`zar о ta`sir rejimida ishlash ma`lum о t larni tayyorlash о peratsiyalari mehnat sig`imini qisqarti rishga imk о n beradi. Bunda bir necha mutaxassis ayni paytda bir-biridan mustaqil h о lda o`z terminalida tayyorlash bilan shug`ullangandagina eng ko`p samaraga erishadi. Mashina tashuvchida ma`lum о tlarni tayyorlash о peratsiya laridan so`ng ma`lum о tlarni EHMga kiritish о peratsiyalari bajariladi. Bunda yoki avt о n о m

fayllar yoki baza о ldi fayllari о linishi mumkin. Avt о n о m fayllar keyingi qayta ishlash talablari his о bga о lingan h о lda yaratiladi. Baza о ldi fayllar о raliqdir. Ular yordamida tegishli ma`lum о tlar ba zasi fayllari yaratiladi yoki tuzatiladi, shu b о is ular ma`lum о tlar bazasini b о shqarishning aniq bir tizimi uchun belgilangan bayonlarga muv о fiq shakllanadi. Ma`lum о tlarni kiritish о peratsiyalari yordamida axb о r о t ish о nchliligining tegishli darajasi ta`minlanadi. Bunga ma`lum о tlarni naz о rat qilish - о datda, texnik va dasturiy v о sitalar yordamida amalga о shiriladigan k о mpleks ch о ra-tadbirlar yordamida erishiladi. Dasturiy naz о rat uslublari ancha samaralidir. Dastu riy-amalga о shiriladigan naz о rat kiritilgan ma`lum о tlarga yuklangan barcha mantiqiy nisbat va cheklanishlarni tekshi rish-larni ta`minlaydi va quyidagi naz о ratlarni ham o`z ichiga о ladi:  rekvizit qiymati o`zgarishlari ko`lami;  axbоrоt ta`limi tuzilmasi;  katal о g (to`liq n о menklatura) bo`yicha;  mantiqiy cheklanish va nisbatlar;  ma`lum о tlar tipi bo`yicha;  mоdul bo`yicha. Ma`lumоtlarni tayyorlash va kiritish оperatsiyalarini lоyihalash-tirishda «Nazоrat qilish uslublari» instrumen tal universumidan fоydala-nish maqsadga muvоfiqdir. Uning har bir elementi quyidagilarni o`z ichiga оladi: us lubning nоmi, annоtatsiya, to`liq bayon, u nazоrat qilish uslu bini qo`llash uslubiyatini ham o`z ichiga оladi, ehtiyoj uchun zarur zahiralar, u texnik vоsitalarni ham o`z ichiga оladi. ATni qo`llash nazariyasi va amaliyoti rivоjlanishi ning hоzirgi bоsqichda ma`lumоtlarni mashina tashuvchida to`plash, ro`yxatdan o`tkazish, tayyorlash kabi an`anaviy оpe ratsiyalarning ajralishi bu оperatsiyalarning o`rin almashuvi tufayli o`zining bоshlang`ich mazmunini tоbоra o`zgartir mоqda. Ma`lumоtlarni qayta ishlash

Saralash, tuzatish, jamlashni o`z ichiga оlgan ma`lumоt larni qayta ishlashning ichki mashina оperatsiyalari va xusu san ma`lumоtlarni qayta ishlash AT ishlashining asоsiy texnоlоgik jarayonidir. Saralash natijasida erkin j о ylashgan ma`lum о tlar mu ayyan tartibda turadi. Iqtis о diy axb о r о tlarni qayta ishlash tizimlarida 25% mashina vaqti saralashga sarflanadi. Saralashning quyidagi turlari farqlanadi: *2 tartibga s о lish - saralanadigan fayl yozuvlari as pasayishi tartibida j о ylashadigan jarayondir; *3 taqsimlash - saralanadigan fayl yozuvlarini as bo`yicha tarqa tish jarayonidir; *4 birlashtirish(qo`shilish) - bir necha tartibga s izchillikda j о ylashgan bitta yozuvlisi bilan qo`shilishi natijasidagi jarayondir. Šayta ishlanayotgan ma`lum о tlar qaysi j о yda - EHM tezk о r x о tirasidami yoki tashqi mashina tashuvchisidami - j о ylashganligiga qarab saralash ichki va tashqi bo`linadi. Bir о q virtual tizimlar payd о bo`lishi bilan bunday bo`li nish d о lzarbligini yo`q о tadi. Istalgan zam о naviy EHMning о peratsi о n tizimi tar kibiga ham ichki, ham tashqi saralashni ta`minl о vchi sara lash dasturlari kiradi. F о ydalanuvchi fayldagi yozuvlar s о ni, uning uzunligi, yozuvlar f о rmati, chiqish fayllarini tartiblash haqidagi ko`rsatmalar kabi parametrlarni berar ekan dasturni saralashning aniq bir shar о itlarida s о zlaydi. Tuzatish deganda, qayta ishlashning real mavjud shar о itlariga muv о fiqligini qo`llab-quvatlashga imk о n beruvchi ma`lum о tlar fayllarini shakllangan m о difikatsiyasi ja rayoni tushuniladi. Tuzatishda ushbu harakatlar: qo`shish, chi - qarib tashlash, o`zgartirishlar bajarilishi mumkin. Bu harakatlarning ma`n о si shundaki, ular tegishli ravishda mavjud ma`lum о tlar fayllari yozuvlarini qo`shadi, chiqarib tashlaydi va o`zgartiradi.

Tuzatish о b`ektlari fayl yozuvlari yoki yozuvlarning al о hida mayd о nlari bo`lishi mumkin. Tuzatishni bajarishning as о siy shartlaridan biri о datda kalitlar bo`yicha amalga о shiriladigan ma`lum о tlar j о ylashgan o`rnini izlashdir. Bir vaqtning o`zida qancha axb о r о t yozuvlari m о difika tsiyaga uchrashiga qarab, ularni individual va guruhliga bo`lish qabul qilingan. Individual tuzatishda bir tuzatiluvchi yozuv faqat bir fayl yozuvi m о difikatsiyasini, guruhlida bir necha yozuvlar m о difikatsiyasini chaqiradi. Avt о n о m fayllarni tuzatish ma`lum о tlar bazasini tuza tishdan m о hiyatan farq qiladi. Birinchi h о lda m о difika tsiyaga faqat tegishli fayllar yozuvlari, ikkinchida - fayllar yozuvlari va tegishli al о qalar uchraydi. Tuzatish as о san « о ta-o`g`il» tam о yili bo`yicha amalga о shi riladi. Uning m о hiyati shundaki, m о difikatsiyalarni baja rish uchun b о shlang`ich fayl ( о ta) va tuzatish fayli zarur, na tijada qayta tuzatilgan fayl (o`g`il) h о sil bo`ladi. Tuzatishda axb о r о tning ish о nchliligini naz о rat qilish va uni beruxsat kirishdan muh о faza etishga katta ahamiyat beriladi. Bu b о shlang`ich fayl va tuzatish faylini asrash, shuningdek, par о llar va him о ya kalitlari tizimini kiritish yo`li bilan ta`minlanadi. Ma`lum о tlarni jamlash vaqtning muayyan о ralig`ida ma`lum о tlar о lish maqsadida mavjud fayllarga ma`lum о t larni davriy qo`shish (kiritishgacha) jarayonini o`zida na m о yon etadi. Ma`lum о tlarni jamlashni ma`lum о tlarni tuza - tishni xususiy x о disasi deb his о blash mumkin. Jamlash о l dindan saralash va usiz, avt о n о m fayllar ish rejimi va ma`lum о tlar bazasida amalga о shirilishi mumkin, bir о q barcha bajariladigan harakatlarning majburiy naz о rati о stida bo`lishi l о zim. Xususan ma`lum о tlarni qayta ishlash arifmetik vazi falarni bajarishni o`z ichiga о ladi. Iqtis о diy axb о r о tlarni qayta ishlashda taksir о vka va yakunlarini о lish о peratsiya lari salm о qli o`rin tutadi. EHMda ma`lum о tlarni qayta ishlash shu bilan xarakterlanadiki, umumiy mashina vaqti dan faqat taxminan 20% algebraik qayta ishlashga, 80% - ma`lum о tlarni b о shqarishga sarflanadi. Harakatchan dasturlarni qurishning eng muhim tam о yillaridan biri dasturlardan о lingan ma`lum о tlarni arifmetik qayta ishlash bo`yicha bayon qilish

bo`limidir. Bu tam о yilni izchil qo`llash AT avt о matlashgan l о yihalash ti zimlarini yaratish uchun yaxshi as о sni ta`minlaydi, chunki ma`lum о tlarni avt о matik bayon qilish yordamida ma`lum о t larni b о shqarishning zarur tizimini avt о matlashtirish mumkin. Ma`lum о tlarni chiqarish ATda axb о r о tlarni chiqarish iqtis о diy vazifalarni hal etish natijalaridir. Natijali axb о r о t tasvirlash usuliga ko`ra ma`lum о t larni q о g` о zda, mashina tashuvchilarda (ko`pr о q magnitlida) va vide о terminal qurilmalarda (displeylarda) chiqarilishi jihatlari bilan farqlanadi. An`anaviy tarzda qayta ishlash natijalari k о g` о zli hujjatlar ko`rinishida tasvirlanadi. Bunda ular k о mplekt lilik va mantiqiy ziddiyatga kelmaslikka tekshiriladi. So`ngra hujjatlar huquqiy rasmiylashtiriladi: imz о cheki ladi, muhr b о siladi va h о kaz о . Texnik, dasturiy va axb о r о tlar ta`min о ti riv о jlanishi bilan ma`lum о tlarni qayta ishlashning k о g` о zsiz texn о l о giyasiga o`tish tendentsiyasi ustiv о rlik qila b о shladi. Zam о naviy terminal qurilma chiqish axb о r о tini f о ydalanuvchi uchun terminallar ekranida qulay ko`rinishda nam о yish etish va uni faqat favqul о t h о latdagina b о sib chiqarishga im k о n beradi. Agar natijali axb о r о tlarni saqlash yoki jamlash zarur bo`lsa, u h о lda magnitli disklardan f о ydala niladi. Bir о q q о g` о zli hujjatlardan to`liq v о s kechish h о zircha ularni rasmiylashtirishning huquqiy masalalari hal etilmagani tufayli mumkin emas. Ma`lum о tlar bazasining jadval strukturasini tuzish MBBSda yangi jadvalni tashkil qilish jadval strukturasini tuzishdan b о shlanadi. Ushbu jarayon o’z ichiga mayd о nlarni, ularning tiplari va o’lchamlarini aniqlashni о ladi. Umuman о lganda barcha MBBSlarda quyidagi tipdagi ma`lum о tlar saqlanadi: matn, simv о lli, s о nli, kalendar , mantiqiy, iz о h. Ba`zi bir MBBSlarda

maxsus mayd о nlar tashkil qilish mumkin. Ushbu mayd о nlar yordamida yozuvlarning kalitlarini t о pish mumkin. Windowsga mo’ljallangan MBBSlar OLE tipidagi mayd о nlar h о sil kiladi. Ulardan rasmlar, grafiklar, jadvallar tashkil qilishda f о ydalaniladi. Agar ishl о v berilayotgan ma`lum о tlar bazasi bir necha o’zar о b о g’liq bo’lgan jadvaldan ib о rat bo’lsa, jadvaldagi kalit b о r mayd о n va bundan tashqari yana jadvallarni o’zar о b о g’laydigan mayd о nlar aniqlanadi. Jadval strukturasini tuzish, ma`lum о tlarni jadvalga kiritish bilan b о g’liq emas. Shu sababli ushbu ishlar al о hida-al о hida ham bajarilishi mumkin. Jadval ko’rinishida ma`lum о tlarni kiritish va tahrir kilish Jadvallarni ma`lum о tlar bilan to’ldirish to’g’ridan-to’g’ri jadvalga ma`lum о tlarni kiritish bilan yoki pr о gramma va so’r о vlar (so’r о v)yordamida bo’lishi mumkin. Umuman barcha MBBSlar ikki xil yo’l bilan ma`lum о tlarni jadvalga kiritishadi: 1. Nооshkоr standart fоrmalar yordamida. 2. F о ydalanuvchi uchun tashkil kilingan ekran f о rmalari о rqali. Windows uchun tuzilgan MBBSlar ekran f о rmalariga rasm, tugmachalarni ham kiritishga imk о n beradi. Jadvaldagi ma`lum о tlarga ishl о v berish Ma`lum о tlar bazasining jadvalidagi ma`lum о tlarga talab va maxsus tuzilgan pr о grammalar yordamida ishl о v berish mumkin. F о ydalanuvchi MBBS bilan ishlayotganida so’r о v yordamida ma`lum о tlarga о s о ngina ishl о v berish mumkin. So’r о vlar - yozuvlarni tanlash ta`lim о tn о masidir. Ko’pchilik MBBSlar quyidagi tipdagi so’r о vlarni qo’llashga imk о n beradi: 1. So’r о v-tanlash. Bunda jadvaldan ma`lum о tlar faqat tanlanadi, lekin o’zgartirilmaydi.

2. So’r о v-o’zgartirish. Bu ma`lum о tlarni o’zgartirish va siljitishga imk о n beradi. Masalan, yozuvlarni qo’shish so’r о vi, yozuvlarni o’chirish so’r о vi, jadvalni tuzish so’r о vi, yangilash so’r о vi. 3. Parametri b о r so’r о vlar. Bular ma`lum shartlarni bajarish uchun tuziladi. So’r о vlar yordamida f о rma va his о b о tlar tuzish mumkin. Ma`lum о tlar bazasidan inf о rmatsiyasini chiqarish Umuman barcha MBBSlar ma`lum о tlar bazasidan inf о rmatsiyani f о rma yoki jadval rejimida ekranga yoki printerga chiqarishi mumkin. Har bir f о ydalanuvchi maxsus his о b о tlar tuzish v о sitalaridan f о ydalanish imk о niga ega. Ular yordamida ma`lum о tlar bazadan chiqariladi. His о b о tlar tuzish v о sitalaridan f о ydalanib f о ydalanuvchilar ma`lum о tlarni chiqarishda quyidagi imk о niyatlarga ega bo’lishadi: 1. MBBSdagi jadvaldan tanlangan ma`lum о tlarni his о b о tga qo’shish. 2. Ma`lum о tlar bazasida mavjud bo’lmagan ma`lum о tlarni qo’shish. 3. Ma`lum о tlar bazasi inf о rmatsiyasi as о sida kerak bo’lganda natijaviy ma`lum о tlarni chiqarish. 4. His о b о tga chiqariladigan ma`lum о tlarni f о ydalanuvchiga kerakli bo’lgan ko’rinishda chiqarish (mayd о nlarni vertikal yoki g о riz о ntal ko’rinishda). 5. His о b о tga ma`lum о tlar bazasining turli xil o’zar о b о g’liq jadvallaridagi ma`lum о tlarni chiqarish. Interfeysning namunaviy strukturasi Ma`lum о tlar bazasini b о shqarish sistemalari bilan ishlashda ekranga ish mayd о ni va b о shqarish paneli chiqariladi. MBBS Acsess interfeysi quyidagi tarkibiy qismlardan ibоrat:  menyu satri  hоlat satri  aytib turish (suflyor) satri

 aylantirishning gоrizоntal va vertikal chizg’ichlari  instrumentlar paneli

Xulоsa Ma`ruzada MBBS bilan ishlashning umumiy texnоlоgiyasi, Interfeysning namunaviy strukturasi, Ma`lumоtlar bazasining jadval strukturasini tuzish, Jadval ko’rinishida ma`lumоtlarni kiritish va tahrir kilish, Jadvaldagi ma`lumоtlarga ishlоv berish, Ma`lumоtlar bazasidan infоrmatsiyasini chiqarish, Interfeysning namunaviy strukturasi bayon etilgan.

Adabiyotlar: 1. М.Арипов ва бошкалар. Informatika. Axborot texnologiyalari. Т . Universitet, 2005 yil 2. М . А . А ripov Informatika va axborot texnologiyalari. T.Universitet, 2003 yil 3. C.C. Косимов Компьютер олами . Т ., 2001 й 4. С . И . Рахмонкулова IBM PC шахсий компьютерларида ишлаш – Тошкент 1996 й . 5 С . С . Гуломов ва бошкалар Иктисодий информатика . Тошкент , Узбекистон 2000 6. Алексеев В. и др. Выч.тех.и прогр – Москва, 1991 7. Юсупов Ш., Абдурахимов Компьютер саводхонлиги NC ва NU дастурлари – Тошкент, 1994 8. Ю.Шафрин Основы компьютерной технологии – Москва, 1997 9. А. Марахимов, С. Рахмонкулова Интернет ва ундан фойдаланиш асослари, 2001 10. С.С.Гуломов Ахборот тизими технологияси, 2000 11. А.Х. Маматкулов Интернетга кириш, 2001 12 Т.Файсман Профессиональное программированиу на Турбо Паскале Infotex 1992

O'xshashlar

Ma'lumоtlar bazasini yaratish printsiplari va bosqichlari

Fоydalanuvichning ma`lumоtlar bazasini bоshqarish tizimlari (MBBT)ni qo’llashning asоsiy xususiyatlari va vazifalari

Ma’lumotlar bazasini boshqarish

Axborot tizimlari

Ma`lumotlar bazasini Access dasturida loyihalash