Криптология масалалари - Informatika va AT - Referatlar

Криптология масалалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

82.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz К риптология масалалари Режа: 1. Криптология. Асосий тушунчалар. 2. Симметрик ва асимметрик криптосистемалар. 3. Дастурий таъминотнинг яхлитлигини таъминлаш.

www.arxiv.uz Крип то графия - ахборотларни аслидан ўзгартирилган ҳолатга ўтказишларнинг математик услубларини топиш ва такомиллаштириш билан шуғулланади. Дастлабки сиситемалашган криптографик услублар эрамиз бошида, Юлий Цезарнинг иш юритиш ёзишмаларида учрайди. У бирор маълумотни маҳфий ҳолда бирор кишига етказмоқчи бўлса, алфавитнинг биринчи ҳарфини алфавитнинг тўртинчи ҳарфи билан, иккинчиси бешинчиси билан ва ҳоказо шу тартибда алмаштириб матннинг асли ҳолатидан шифрланган матн ҳолатига ўтказган. Криптографик системалар йўнашидаги изланишлар айниқса, биринчи ва иккинчи жаҳон уруши йиллари даврида муҳим аҳамият касб этди ва жадал ривожланди. Урушдан кейинги йилларда ҳисоблаш техникаларининг яратилиши ва такомиллашиб, инсоният фаолиятининг барча соҳаларига чукур ва кенг маънода кириб бориши, криптографик услубларни табиий равишда рривожланиб ва такомиллашиб боришини тақозо этмоқда. Криптографик услубларнинг ахборотлар тизими муҳофазаси масалаларида қўлланиши, айникса, ҳозирги кунда муҳимдир. Ҳақиқатан ҳам, бир томондан компьютер тизимларининг ИНТЕРНЕТ тармоқлари билан боғлиқ равишда катта ҳажмдаги давлат ва харбий ахамиятга эга бўлган ахборотларни ҳамда шу каби: иқтисодий, шахсий ва бошқа турдаги ахборотларни тез ва сифатли узатиш ва қабул қилишдаги роли ортиб бормоқда. Иккиичи томондан эса бундай ахборотларнинг кенг маънодаги муҳофазасини таъминлаш масалалари муҳимлашиб бормоқда. Ахборотларнинг муҳофазаси масалал ари билан криптология (kryptos-махфий, 1оgos-илм) шуғулланади. Криптология мақсадалари ўзаро қарама-қарши бўлган икки йўналишга эга - криптография ва криптоанализ. Криптографиянинг очик матнларни шифрлаш масалаларининг математик услублари билан шугулланиши тўғрисида юқорида айтиб ўтилди.

www.arxiv.uz Криптоанализ эса шифрлаш услубини (калитини ёки алгоритмини) билмаган ҳолда шифрланган матннииг асли холатини топиш услублари масалалари билан шуғулланади. Ҳозирги замон криптографияси қуйидаги тўртта бўлимни ўз ичига олади: 1) Симметрик криптосистемалар. 2) Очиқ услубга (калитга) ёки яна бошқача айтганда очиқ алгоритмга асосланган криптосистемалар. 3) Электрон имзо системалари. 4) Кр иптосистемаларда калитлардан фойдаланиш услубларини бошқариш. Криптографик услублардан фойдаланишнинг асосий йўналишлари: махфий маълумотларни алоқа канали (масалан, электрон почта) бўйича узатиш, узатилган маълумотларнинг ҳақиқийлигини таъминлаш, ахборотларни (хужжатларни, маълумотлар жамғармасини) компьютерлар тизими хотираларида шифрланган ҳолда сақлаш ва шулар каби масалаларни ўз ичига олади. Криптография. Асосий тушунчалар Шундай қилиб, криптографик услублар ахборотлар матнини асли ҳолидан ўзгартириб, фақат калитни билган ҳолдагина уни асли ҳолатини олиш имкониятини беради. Шифрланган ва дешифрланган масалаларига тегишли бўлган, маълум бир алфавитда тузилган маълумотлар матнларни ташкил этади. Алфавит – ахборотларни кодлаштириш учун фойдаланиладиган чекли сондаги белгилар тўплами. Мисоллар сифатида: - ўттиз олтита белгидан (ҳарфдан) иборат ўзбек тили алфавити; - ўттиз иккита белгидан (ҳарфдан) иборат рус тили алфавити; - йигирма саккизта белгидан (ҳарфдан) иборат лотин алфавити;

www.arxiv.uz - икки юз элик олтита белгидан иборат AS С II ва КОИ-8 стандарт компьютер кодларининг алфавити; - бинар алфавит, яъни 0 ва 1 белгилардан иборат бўлган алфавит; - саккизлик ва ўн олтилик саноқ системалари белгидаридан иборат бўлган алфавитларни келтириш мумкин. Матн – алфавитнинг элементларидан (белгиларидан) ташкил топган тартибланган тузилма. Шифрланган – очиқ матн деб аталувчи дастлабки матнни шифрланган матн ҳолатига ўтказиш жараёни. Дешифрлаш – шифрлашга тескари бўлган жараён, яъни калит ёрдамида шифрланган матнни дастлабки матн ҳолатига ўтказиш. Калит – бевосита дастлабки матнни шифрлаш ва дешифрлаш учун зарур бўлган маълумот. Криптографик система – очиқ матнни шифрлаш (дешифрлаш) жараёнини ташкил этувчи амаллар мажмуи бўлиб, алфавитлар белгиларини алмаштиришлар кетма-кетлигидан иборат. Криптоистема икки қисмга бўлинади: симметрик ва очиқ калитли (услубли). Симметрик криптосистемаларда шифрлаш учун ҳам ва дешифрлаш учун ҳам бир хил калит (услубдан) фойдаланилади. Очиқ калитли криптосистемаларда иккита калитдан фойдаланилади – ўзаро математик боғлиқ бўлган очиқ ва ёпиқ калитлардан. Бунда маълумотлар ҳаммага маълум бўлган очиқ калит билан шифрланади ва фақат маълумот юборилаётган шахсга маълум бўлган ёпиқ калит билангина дешифрланади. Калитларни тақсимлаш ва калитларни бошқариш – калитларни фойдаланувчилар орасида тақсимлаш ва шу калитларни яратиш жараёнларини ўз ичига олади.

www.arxiv.uz Электрон (рақам) имзо – матнга илова қилинадиган криптографик алмаштиришдан иборат бўлиб, шу матн жўнатилган шахсга матннинг ҳақиқий ёки ноҳақиқий эканлигини аниқлаш имконини беради. Криптобардошлик – шифрлаш калити номаълум бўлган ҳолда шифрланган матннинг дешифрлашни қийинлик даражасини белгилайди. Криптобардошликни белгиловчи бир – нечта кўрсаткичлар мавжуд, булардан: - дешифрлаш учун қидирилаётган калитларннг мумкин бўлган барча имкониятлари сони; - дешифрлаш учун зарур бўлган ўртача вақт. Ахборотларни муҳофазалаш мақсадида шифрлашнинг сифати калитнинг махфий сақланиши ва шифрлашнинг криптобардошлилик даражасига боғлиқ. Симметрик ва асимметрик криптосистемалар Қадимги шифрлаш услублари ҳар хил жадвалларга асосланган бўлиб, бу жадваллар маълумотлар матнидаги алфавит белгиларининг маълум тартибдаги ўрин алмаштиришларини ифодаловчи оддий амаллардан иборат бўлган. Бунда калит вазифасини жадвалнинг ўлчами, алфавит белгиларининг алмаштиришни таъминловчи бирор аниқ жумла ёки жадвалнинг ўрин алмаштиришларини тартибловчи бирор алоҳидалик хусусияти ва бошқа шу кабилар ўтаган. Мисол учун, ушбу

www.arxiv.uz АНГЛАШИЛМОВЧИЛИК ТУШУНАРСИЗЛИККА ОЛИБ КЕЛДИ жумласи устунларининг сони 5 та ва сатрларнинг сони 8 та бўлган жадвалнинг устунлари бўйича ёзиб чиқилса, сўнгра шу жадвалнинг сатрлари бўйича группаланиб: АМТИЛ, НОУЗИ, ГВШЛБ, ЛЧИИК, АИНКЕ, ШЛАКЛ, ИИРАД, ЛКСОИ каби шифрланган сўзлар ҳосил бўлади. Маълумотларни шифрлаб муҳофазалашнинг турли мақсадларда қўлланиб ривожланиб бориши, шифрлаш услубларининг кенг омма томонидан фойдаланиш учун қулай бўлишини талаб қилиниши билан бирга, унинг бардошлигига бўлган талабни ҳам кучайишига олиб келди. XIX асрда алоқа коммуникацияларининг риводланиб бориши, табиий равишда, шифрлаш жараёнларининг автоматлаштиришни талаб эта бошлади. Телеграф алоқа системалари вужудга келди ва улар ҳам ўз навбатида маълумотларни шифрлашни талаб эта бошлади. Махсус, ғилдирак кўринишидаги, сонли шифрлаш қурилмаси 1790 йилда Америка Қўшма Штатлари (АҚШ) давлат котиби, кейинчалик эса АҚШ учинчи Президенти бўлган Томас Джеффесон томонидан яратилган ва шунга ўхшаш сонли шифрлаш қурилмалари иккинчи жаҳон уруши йилларидан кейин ҳам АҚШ қуролли кучларида қўлланиб келинган. Бундай сонли шифрлаш қурилмаларининг ишлаши, етарли даражада узун бўлган берилган калит бўйича маълумотлар матнини кўп алфавитли алмаштиришга асосланган бўлиб, арифмометрнинг ишлаш асосларига ўхшаш бўлган. Калитнинг (даврий) узунлиги шифрлаш қурилмасининг махсус ғилдиракларини бир марта тўла айланишларининг умумий даври билан аниқланади. Масалан, мос ҳолда 13, 15, 17 ва 19 даврий айланишларга эга махсус тўртта ғилдиракли қурилма 62985 (даврий)

www.arxiv.uz узунликка эга бўлган калитни беради. Яъни, қурилма ғилдираклари бирор аниқ ҳолатда турган бўлса, манна шу ҳолатга қайтадан кетма-кет 1- ғилдиракни 13 марта, 2-ғилдиракни 15 марта, 3-ғилдиракни 17 марта, 4- ғилдиракни 19 марта айлантириш билан эришилади. Ҳозирги замон криптографик машиналари асосан, 1917 йилда, Эдвард Хебери томонидан яратилган “ Enigma – Энигма” («Жумбоқ» маъносини англатувчи) деб аталувчи роторли криптографик машинанинг ишлаш тамойиллари ташкил этади. «Энигма» машиналарининг саноат намуналари “ Siemen ” фирмаси томонидан ишлаб чиқилиб, дастлаб битта ўқга ўрнатилган ўртга айланувчи ғилдиракдан иборат бўлиб, бирор аниқ ҳолатнинг оддий алмаштиришлар ёрдамида, миллиондан ортиқ шифрланган ҳолатини олиш имконини берган. Ҳар бир ғилдиракнинг икала томонида 25 тадан (лотин алфавитининг белгилари ҳарфлари сонича) электрик боғланиш туганлари жойлашган бўлиб, ғилдираклар айланганда электрик боғланиш импулслари рўй бериб, ҳарфларнинг алмашуви жараёни рўй беради. Шифрлаш жараёни бошланиши олдидан ғилдираклар калитни белгиловчи сўзни аниқловчи ҳолатига ўрнатилади. Алфавит белгиларини бошқа белгилар билан алмаштириб – шифрлаш жараёни, шифрлашни керак бўлган белгининг тугмачаларини босиш натижасида амалга оширилган. Бунда: шифрланиши керак бўлган белгининг тугмачаларини босиш натижасида, аввал 1-ғилдирак бир қадамга бурилган ва ҳоказо. Натижада, табиийки, калитнинг узунлиги очиқ матн узунлигига нисбатан узун бўлган. Масалан, чап ва ўнг томондаги ғилдиракларнинг U белгисига мос келувчи электр боғланиш тугунлари ғилдиракларнинг бошқа томонидаги F белгига мос келувчи электр боғланиш тугунлари билан боғланган. Агарда ғилдирак бир қадамга бурилса, бу ҳолат U белгидан кейинги V белгини F белгидан кейинги G белгига алмаштириш жараёнини ифодалайди. Тўрт ғилдиракли криптографик машиналарда алфавит белгиларини шифрлаш жараёнидан ўтиб, тўрт кара шифрланади. Дешифрлаш жараёнини мураккаблаштириш мақсадида вақти-вақти билан ғилдиракларнинг ўрин

www.arxiv.uz алмаштирилиб турилган. Кейинчалик эса ғилдиракларнинг сони 5 ва 6 тага кўпайтирилиб, уларнинг ҳаракатини маълум маънода тартибсиз бўлиши таъминланган. Бу қурилманинг ҳажми катта бўлмаган ҳамда ундан фойдаланиш мураккаб бўлмаганлиги сабабли оддий алоқа ғизматчилари ҳам ишлата олганлар. Шу даврга келиб маълумотларнинг ишончли шифрлаш масаласи тўла ҳал қилингандек эди. Лекин Англия криптографик хизматининг хизматчилари Лондондан 80 км. шимолда жойлашган «Блетчли Боғ» қароргоҳига бутун иккинчи жаҳон уруши йиллари давомида немислар шифровкасини ўқиб боришга муваффақ бўлдилар. Бунга Польша разведка хизматининг 1939 йилда қўлга киритган «Энигма» криптографик машинасининг чизмалари асос бўлди. Гитлерчиларнинг Польша ҳужумидан сўнг машина чизмалари Англиянинг тегишли хизмат ташкилотларига берилди. Тез орада Англия криптоаналитика хизмати ходимлари. «Энигма» машинасининг шифрлаш калитини билиш учун, машинанинг махсус ғилдиракларидаги электр боғланиш тугунларининг схемасини билиш кераклигини аниқладилар. Шундан сўнг «Энигма» машинасининг қурилма намунасини қўлга киритиш учун ҳаракатлар бошланди. Биринчи намунани Германиянинг жанубий-шарқий қисмига жойлашган заводдан олинишига эришилди, иккинчи Норвегия ҳаво ҳудудларида уриб туширилган немис ҳужумчи самолётларидан олинган, учинчи Франция учун бўлган жангларда аср тушган немис ҳарбий алоқачи аскаридан олинган. Кейинги намуналар эса ғоввослар махсус қисмлари билан немис сув ости кемаларилан олинган. 1942 йилда Алан Тьюринг томонидан махсус электрон ҳисоблаш машинаси яратилгунга қадар, «Энигма» шифрларини дешифрлаш анча мушкул бўлди. Алан Тьюрингнинг дешифрлаш учун махсус яратган ва «Колосс» деб номланган ушбу машинаси инсоният дунёсида биринчи яратилган тез ишловчи электрон ҳисоблаш машинаси (ЭҲМ) эди. Шундан сўнг Англия криптоаналитиклари, намуналари олинган «Энигма» машиналарининг ғилдиракларидан фойдаланиб, қисқа вақт ичида мумкин бўлган барча

www.arxiv.uz калитларни танлаб чиқиб, дешифрлаш масаласини ҳал эта бошладилар. Немислар эса дешифрлашда ЭҲМнинг қўлланишини ҳисобга олмаган эдилар. Шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, 1930 йилда немис криптоаналитиги Георг Шедернинг «Энигма» криптографик машинасининг шифрлаш услубига ишончсизлик билдириб келтирган далиллар, кўпчилик масъул мутахассисларнинг назаридан четда қолган. 1926 йилда Амер и ка телефон ва телеграф ко мпанияларидан бири нинг инженери Г . С . Вернам ўз ининг иккилик саноқ системаси асосида яра тган шифр л аш услубини эълон қилди [3]. Вернамнинг шифрлаш услуби Цезарнинг шифрлаш услубига ўхшаш бўлиб, у қуйидагиz x y   (1) тенглама билан ифодаланади ва бунда х, у, z ўзгарувчилар иккилик саноқ системаси алфавитларида қийматлар қабул қилади,  белги эса 2 модул бўйича кўшиш амалини билдиради, яъни: 0 1 1 ,1 0 1 ,1 1 0,0 0 0         . Бу услубнинг моҳияти: дешифрлаш калитининг фақат бир марта ишлатилишига асосланиб, шифрлаш ҳар сафар янги тасодифий битлардан иборат бўлган калит билан амалга ошириладн. Бундай шифрлаш услубидан кўриниб турибдики, шифрлаш ва дешифрлаш учун очиқ матн узунлиги билан тенг бўлган битта калитдан фойдаланилади, ҳамда бу калитни фойдаланувчига муҳофазалаган алоқа канали орқали узатилиши талаб этилади. Бундан ташқари, шу усул билан шифрланган матнни дешифрлаш имконияти йўк. Бу услубнинг автори Г.С.Вернам ҳам дешифрлаш имконияти йўқлигини таъкидлаган, лекин фикрининг исботини келтирмаган. Криптология соҳасидаги илмий ишлар авторлари, 1949 йилгача бўлган даврни қатъий игботсиз - фақат интуиция ва "ишончга" асосланган - илмий аоосланмаган криптология даври, деб атайдилар. Таъкидлаб ўтиш жоизки, Англия криптология хизмати нккинчи жаҳон уруши йиллари даврида математиклар криптологиянинг ривожланишига ўзларининг катта хиссасини

www.arxiv.uz қўшиши мумкинлигига иқрор бўлдилар. Алан Тьюринг ҳам криптология хизмати мутахассисларидан бири бўлган. 1949 йилдаги К.Э.Шенноннинг "Махфий тизимларда алоқа наза-рияси" [4] деб номланган илмий мақоласи илмий асосланган махфий калитни криптография даврини бошлаб берди. Шеннон ўзининг электротехника ва математикага оид билимларидан келлб чиқиб, кенг маънодаги махфий алоқа тизими назариясининг асосини 1948 йилда эълон килинган - ахборотлар назариясига бағишланган илмий мақоласи асосида яратди [ 5 ]. Шеннон ўзининг бу илмий мақолаларида Вернам услубида шифрланишнинг ишончлиги даражасида тўхталиб, дешифрлаш мумкин эмаслигини илмий асосда исботлаб берди ҳамда шу услубда шифрлашда фойдаланувчига махфий алоқа канали орқали узатиладитан махфий калит ҳажми (узунлиги) учун аниқ қуйи чегаранинг қандай бўлишини илмий асосда кўрсатиб берди. Шенноннинг 1948 йилда эълон қилинган илмий мақоласи кринтология соҳасидаги илмий мақолаларнинг сезиларли кўпайишига олиб келди. Унинг 1949 йилда эълон қилинган илмий мақоласи катта аҳамиятли бўлса-да, криптология соҳасидаги илмий мақолаларнинг сезиларли кўпайишига олиб келмади. Бунга сабаб эҳтимолки, Шенноннинг махфий тизимларда алоқа назарнясининт махфий калитга асослангани бўлиб, махфий калитни фойдаланувчига етказиш масалалари ечимининг мураккаблиги билан боғлиқлигидадир. 1976 йилда У.Диффи ва М.Е.Хеллманнинг "Криптографияда янги йўналишлар" [6] деб номланган мақоласининг эълон қилиниши шу соҳадаги очиқ илмий ишларнинг ривожини жуда юқори поғонага кўтарилишига сабаб бўлди. Улар ўзларининг ушбу ишида махфий алоқа тизимларида маълумотларни шифрлаш ва дешифрлашда махфий калитнинг тизим фойдаланувчилари орасида махсус муҳофазаланган алоқа канали орқали узатилиши ва қабул қилинишига хожат бўлмайдиган илмий- амалий услуб асосларини яратиб, бугунги кунда кам ривожланиб ва долзарблашиб бораётгаи очиқ (махфий бўлмаган) калитли криптография даврини бошлаб берди. Эслатиб ўтиш жоизки, Р.К.Мерклининг У.Диффи ва

www.arxiv.uz М.Е.Хеллманга боғлиқ бўлмаган ҳолда, лекин улар билан деярли бир пайтда бошқа илмий журналга эълон қилиш учун берилган мақоласида [7] ҳам маълумотларни очиқ калитли шифрлаш ғоясининг асослари келтирилган. Аммо Р.К.Мерклининг мақоласини наширётда узоқ вақт эълон қилинмай тўхтаб қолиши, уни авторлик ҳуқуқидан деярли маҳрум этди.

www.arxiv.uz Асосий адабиёт лар: 1. Анохин М.И., Варнавский Н.П., Сидельников В.М., Яҳенко В.В. Криптография в банковском деле. М. 1997г. 2. Брюс Шнайер. Прикладная криптография: 2– е издание. М. 2001. 3. Фомичев В.М. Дискретная математика и криптология. М. «Диалог МИФИ» 2003 г. http :║ www . library . mephi . ru – Библиотека МИФИ. 4. Романец Ю.В., Тимофеев П.А., Шаньгин В.Ф. Заҳита информации в компьютернўх системах и сетях. М. «Радио и связь» 2001г. 5. Московский центр непрерўвного математического образования. Материалў 1 – 9 олимпиад по криптографии. М. 2001 – 2003гг. http : ║ www . ibc . ry .Ғ- электронная библиотека Московского Государственного Университета экономики, статистики и информатики. 6. В.А.Хорошко, А.А.Чекатков. Методў и средства заҳитў информации. Издательство «ЮНИОР» К. 2003. 7. www.tuit.uz

O'xshashlar

Xос чизикли программалаш масалалари

Интерполяция масалалари хакида тушунча

Aхборот хавфсизлигини таъминлаш масалалари

АБСнинг функционал масалалари ва булимлари

Электрон имзо