Aхборот хавфсизлигини таъминлаш масалалари - Informatika va AT - Referatlar

Aхборот хавфсизлигини таъминлаш масалалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

142 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Ахборот тизимлари ва технологияларининг асосий тушунчалари. Бошқарувнинг ахборот тизими 2. Ўзбекистон Республикасида маълумотларни ҳимоялашнинг меъёрий- ҳуқуқий ва қонунчилик асослари 3. Ахборот – ҳуқуқий тизимлар, уларнинг турлари ва имкониятлари 1

www.arxiv.uz Ахборотлаштириш сохасидаги давлат сиёсати, ахборот ресурслари, ахборот технологиялари ва ахборот тизимларини ривожланиш ва такомиллашувининг замонавий жаҳон тамойилларини ҳисобга олган ҳолда миллий ахборот тизимларини яратишга қаратилган. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятининг ахборот таъминотини жадаллашуви, тезкор вазиятни тавсифловчи, ишончли маълумотларни мунтазам йиғиб борилиши, унинг ўз вақтида ва сифатли таҳлил қилиниши ҳ озирги шароитда жиноятчиликка қарши курашни ташкил этишнинг муҳим шартларидан бир ҳисобланади. Ахборот жараёнларини автоматлаштириш компьютер техникасини жорий этишга, маълумотларни йиғиш, сақлаш, қайта ишлаш ва унинг асосида маълумотларни бериш автоматлаштирилган тизимларини яратишга бевосита боғлиқдир. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолияти ахборот таъминотининг жадаллаштириш масаласини муваффақиятли ҳал этиш учун ахборот технологияларидан фойдаланиш амалий кўникмаларига эга кадрлар тайёрлаш талаб этилади. Юксак ахборот маданияти фақат чуқур махсус билимлар орқали таъминланади. Замонавий мутахассисни малакаси шу билан белгиланадики, у шахсий компьютер ишлашининг асосий тамойили ва қурилмаларини тушуниши, маълумотларни йиғиш, сақлаш ва қайта ишлашнинг, жумладан телекоммуникация (компьютер тармоғи) нинг замонавий тамойилларини билиши зарур. Бошқарув ахборотларининг компьютерда матн процессорлари ва график муҳаррирлар ёрдамида қайта ишланиши электрон ҳужжатлар тайёрлашга, уларни сақлаш ва компьютер тармоқлари орқали узатишга кетган меҳнат ҳаражатини қисқартириб, меҳнат самарадорлигини сезиларли даражада оширади. Шу сабабли ҳар бир ходим учун матнлар, расмлар ва жадвалларни матн мухаррирлари ёрдамида қайта ишлаш имкониятлари ва улардан фойдаланиш кўникмаларига оид билимлар муҳим аҳамият касб этади. 2

www.arxiv.uz Ҳуқуқшунослар ўзининг амалий фаолиятида фақат аниқ юридик фактлар билангина эмас балки юридик жиҳатдан аҳамиятли бўлган ходиса ва жараёнлар билан ишлашлашларига тўғри келади. Уларнинг статистик таҳлили ҳуқуқшунослар фаолиятининг зарурий шарти ҳисобланади. Мутахассис ишининг самараси, уни иш вақтини қанчалик рационал сарфланаётганлигига боғлиқ бўлса, ҳуқуқий ахборот тизимларидан ( LexUZ , Право, Норма) фойдаланиш эса вақтни имкон қадар кам сарфлашга ва ҳуқуқий актларни қидириш учун зарур бўлган ҳаракатларни қисқартиришга олиб келади. 3

www.arxiv.uz Ахборот тизимлари ва технологияларининг асосий тушунчалари. Бошқарувнинг ахборот тизими Ўзбекистон Республикасининг 2002 йил 12 декабрида қабул қилинган “Ахборот эркинлиги принциплари ва кафолатлари тўғрисида”ги Қонунида қуйидагилар асосий тушунчалар келтирилган: - ахборот – манбалари ва тақдим этилиш шаклидан қатъи назар шахслар, предметлар, фактлар, воқеалар, ҳодисалар ва жараёнлар тўғрисидаги маълумотлар; - ахборот мулкдори – ўз маблағига ёки бошқа қонуний йўл билан олинган ахборотга эгалик қилувчи, ундан фойдаланувчи ва уни тасарруф этувчи юридик ёки жисмоний шахс; - ахборотни муҳофаза этиш – ахборот борасидаги хавфсизликка тахдидларнинг олдини олиш ва уларнинг оқибатларини бартараф этиш чора- тадбирлари; - ахборот соҳаси – субъектларнинг ахборотни яраташ, қайта ишлаш ва ундан фойдаланиш билан боғлиқ фаолияти соҳаси; - ахборот борасидаги хавфсизлик – ахборот соҳасида шахс, жамият ва давлат манфаатларининг ҳимояланганлик ҳолати; - ахборот эгаси – қонунда ёки ахборот мулкдори томонидан белгиланган ҳуқуқлар доирасида ахборотга эгалик қилувчи, ундан фойдаланувчи ва уни тасарруф этувчи юридик ёки жисмоний шахс; - махфий ахборот – фойдаланилиши қонун ҳужжатларига мувофиқ чеклаб қўйиладиган ҳужжатлаштирилган ахборот; - оммавий ахборот – чекланмаган доирадаги шахслар учун мўлжалланган ҳужжатлаштирилган ахборот, босма, аудио, аудиовизуаль ҳамда бошқа хабарлар ва материаллар; - ҳужжатлаштирилган ахборот – идентификация қилиш имконини берувчи реквизитлари қўйилган ҳолда моддий жисмда қайд этилган ахборот. 4

www.arxiv.uz Ўзбекистон Республикасининг 2003 йил 11 декабрида қабул қилинган “Ахборотлаштириш тўғрисида”ги Қонунида қуйидагилар асосий тушунчалар келтирилган: - ахборотлаштириш - юридик ва жисмоний шахсларнинг ахборотга бўлган эхтиёжларини қондириш учун ахборот ресурслари, ахборот технологиялари ҳамда ахборот тизимларидан фойдаланган холда шароит яратишнинг ташкилий ижтимоий иқтисодий ва илмий техникавий жараёни; - ахборот ресурси – ахборот тизими таркибидаги электрон шаклидаги ахборот, маълумотлар банки, маълумотлар базаси; - ахборот ресурсларининг ёки ахборот тизимларининг мулкдори – ахборот ресурсларига ёки ахборот тизимларига эгалик қилувчи, улардан фойдаланкувчи ва уларни тасарруф этувчи юридик ёки жисмоний шахс; - ахборот ресурсларининг ёки ахборот тизимларининг эгаси – қонун билан ёки ахборот ресурсларининг, ахборот тизимларининг мулкдори томонидан белгиланган ҳуқуқлар доирасида ахборот ресурсларига ёхуд ахборот тизимларига эгалик қилувчи, улардан фойдаланувчи ва уларни тасарруф этувчи юридик ёки жисмоний шахс; - ахборот технологияси – ахборотни тўплаш, сақлаш, излаш, унга ишлов бериш ва уни тарқатиш учун фойдаланиладиган жами услублар, қурилмалар, усуллар ва жараёнлар; - ахборот тизими – ахборотни тўплаш, излаш, сақлаш, унга ишлов бериш ҳамда ундан фойдаланиш имконини берадиган, ташкилий жихатдан тартибга солинган жами ахборот ресурслари, ахборот технологиялари ва алоқа воситалари. Ушбу қонуннинг 4-моддаси ахборотлаштириш тўғрисидаги давлат сиёсати белгилаб қўйилган. Ахборотлаштириш соҳасидаги давлат сиёсати ахборот ресурслари, ахборот технологиялари, ва ахборот тизимларини ривожлантириш ҳамда такомиллаштиришнинг замонавий жахон тамоийиллларини ҳисобга олган холда миллий ахборот тизимини яратишга 5

www.arxiv.uz қаратилган. Ахборотлаштириш соҳасидаги давлат сиёсатининг асосий йўналишлари қуйидагилардан иборат: — ҳар кимнинг ахборотни эркин олиш ва тарқатишга конституциявий ҳуқуқларини амалга ошириш, ахборот ресурсларидан эркин фойдаланишини таъминлаш; — давлат органларининг ахборот тизимлари, тармоқ ва ҳудудий ахборот тизимлари, шунингдек юридик ҳамда жисмоний шахсларнинг ахборот тизимлари асосида Ўзбекистон Республикасининг ягона ахборот маконини яратиш; — халқаро ахборот тармоқлари ва Интернет жахон ахборот тармоғидан эркин фойдаланиш учун шароит яратиш; — давлат ахборот ресурсларини шакллантириш, ахборот тизимларини яратиш ҳамда ривожлантириш, уларнинг бир бирига мослигини ва ўзаро алоқада ишлашини таъминлаш; — ахборот технологияларининг замонавий воситалари ишлаб чиқаришини ташкил этиш; — ахборот ресурслари, хизматлари ва ахборот технологиялари бозорини шакллантиришга кумаклашиш; — дастурий махсулотлар ишлаб чиқариш ривожлантирилишини рағбатлантириш; — тадбиркорликни қўллаб қувватлаш вав рахбатлантириш, инвестицияларини жалб этиш учун қўлай шароит яратиш; — кадрлар тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш, илмий тадқиқотларни рағбатлантириш. Ахборот идрок этувчи субъект ёки техник қурилма томонидан қабул қилинибгина қолмасдан, дастлабки манбадан ажралган бўлиши керак. Натижада ахборот устида амаллар бажарилади. Бу амаллар тўплами ахборот жараёнини ташкил этади. 6

www.arxiv.uz Ахборот жараёнлари – бу ахборотларни қабул қилиш, йиғиш, ишлов бериш ва узатиш жараёнидир. Ахборот доимо моддий-энергетик шаклда, жумладан сигнал кўринишида намоён бўлади. Сигнал турли-туман физик табиатга эга бўлиши мумкин. Ахборот жараёнида, сигнал манбадан қабул қилувчига, ундан эса манзилга ахборотни ташиш вазифасини бажаради. Ахборот узатиш жараёни — кўп босқичли бўлиб, сигнал ҳар бир этап оралиғида физик хусусиятини ўзгартириши мумкин. Бунда ахборотни ташувчи сигналнинг ўзаро бир қийматлилиги, узатишнинг объективлиги ва батафсиллиги, қабул қилувчи субъектнинг қабул қилиш имконияти тўғрисидаги масалалар юзага келади. Ахборот узатилиши – бу ахборот жараёнининг бир қисмини ташкил этади. Аслида ахборот жараёни у ёки бу манбада жойлашган ахборотни қабул қилиш ва қайд этишдан бошланади. Ахборот турли шовқинлардан ажратилади. Сигнални шаклланиш жараёни тугалланиб, унинг ёрдамида ахборот узатилади. Сигнал дискрет шаклда ифодаланиши мумкин бўлган аниқ тузилишга эга. Компьютернинг ишлаши дискретлаштирилган сигналларни узатиш тамойилига асосланган бўлиб, у формал-мантиқий амалларни бажаради. Объектлар образини субъектив қабул қиладиган инсондан фарқли ўлароқ, компьютер объектнинг турли белгилари кодларини қабул қилади. Инсон ва компьютернинг ахборотни қабул қилишдаги принципиал фарққа қарамасдан иккаласида ҳам ахборот жараёни маълумотни қабул қилиш ва уни ажратишдан бошланади. Ахборотнинг ўзи — электр, акустик, оптик ва шулар каби физик каналлар орқали узатиш учун қулай бўлган сигнал мазмунидир. Ахборотни қабул қилиш — уни бошқа субъект ёки қабул қилиш қурилмаси томонидан иккиламчи қабул қилинишидир. Ахборотларга ишлов бериш инсон ёки техник қурилма, жумладан компьютер томонидан амалга оширилади. Компьютерда ахборотларга ишлов беришнинг маъноси - қатъий дастур ёки алгоритм бўйича келаётган маълумотларни рақамли ёки аналогли қилиб 7

www.arxiv.uz ўзгартиришдир. Маълумотларга ишлов бериш ва бирор масалани ечиш учун компьютерда унча кўп бўлмаган ўзгарувчилар тўплами бўлиши керак. Компьютердан фарқли ўлароқ, инсон маълумотларни фикран ва мантиқан қайта ишлаш қобилиятига эга. Ахборот жараёни истеъмолчига ахборотни тақдим этиш, яъни турли кўринишдаги тасвирларни намойиш ва қарор қабул қилиш билан тугалланади. Маълумотларни сақлаш муҳим босқич бўлиб, у бошқа босқичлар оралиғидаги ҳолатни эгаллайди ва ахборот жараёнининг ихтиёрий этапида амалга оширилиши мумкин. Шундай қилиб, компьютер маълумотни қабул қилишдан бошлаб то унга ишлов беришнинг тугалланишигача бўлган ахборот жараёнининг ихтиёрий босқичида қўлланилади. Ҳар бир ахборот жараёнининг мазмуни ушбу ахборотга ишлов берилаётган соҳа фаолияти билан аниқланади. Ахборот жараёнлари мураккаблик даражаси билан фарқланади. Ахборот жарёнининг анча содда бўлган кўриниши – маълумотлардан нусха олишдир. Бошқарув жараёнлари эса энг мураккаб кўринишига тааллуқлидир Бошқарув — бу ахборот жарёни бўлиб, қўйилган мақсадга эришишга олиб келувчи тизим ҳолатининг ўзгаришидир. Бунда тўғри ва тескари боғланиш тамойили амалга оширилади. Тамойил фақатгина кутилаётган натижаларни ўрнатишнигина эмас, жараённинг ҳаққоний боришининг ҳам ҳисоб ва назоратини олиб бориш ҳамда тизимни мўлжалланган параметрларидан энг кам оғишига эришиш мақсадида кутилаётган ўзгаришлар йўналишида тизимга таъсир кўрсатиш имконини беради. Маълумотлар устида амалларни бажариш қидириш, кодлаш, ҳимоялаш, сақлаш ва бошқа муаммоларни келтириб чиқаради. Амалдаги бошқарув тизимлари ўта мураккаб ва жудда хилма-хиллиги билан ажралиб туради. Улар бошқарув ахборотлари ва қайта алоқага эга бўлган бир неча каналлардан тузилган бўлиши мумкин. Тизим деганда бир вақтни ўзида ҳам бир бутун, ҳам мақсадга эришиш 8

www.arxiv.uz йўлида турдош бўлмаган элементлар тўплами бирлашмаси сифатида қараладиган ҳар қандай объект тушунилади Тизимлар бир-биридан тузилмасига ҳамда унга қўйилган асосий мақсадларига кўра фарқаланади. Информатикада «тизим» тушунчаси техник воситалар ва дастурлар йиғимларига нисбатан кўпроқ қўлланилади. Тизим тушунчасини компьютернинг қурилмаларига нисбатан ҳам қўллаш мумкин. Бундан ташқари, аниқ масалаларни ечишга мўлжалланган, ҳужжат ишларини юритиш ва бошқарув ҳисоб-китоблари процедуралари билан тўлдирилган кўплаб дастурлар ҳам тизим бўлиб ҳисобланиши мумкин. «Тизим» тушунчасига «ахборот» сўзини қўшилиши унинг яратиш ва фаолият юритиш мақсадини англатади. Ахборот тизимлари ихтиёрий соҳада қарор қабул қабул қилиш жараёнида зарур бўладиган маълумотларни йиғиш, сақлаш, қайта ишлаш, қидириш ва узатишни таъминлайди. Улар муаммоларни таҳлил қилиш ва янги маҳсулотларни яратишга ёрдамлашади. Ахборот тизимлари - маълумотларни сақлаш, қидириш ва фойдаланувчилар сўровига биноан уларни тақдим этиш вазифасини бажарувчи тизимдир. Ахборот тизимларини замонавий талқини шахсий компьютерни ахборотларни қайта ишлашда қўлланиладиган асосий техник восита сифатида назарда тутади. Агар, ахборотга ишлов беришда инсоннинг роли инобатга олинмаса, ахборот тизимларининг техник жиҳатдан тадбиқ этилиши ўз- ўзидан ҳеч қандай маъно касб этмайди. Бошқарув ахборот тизимлари – маълумотлар, иқтисодий – математик методлар ва моделлар, техник, дастурий ва бошқа технологик воситалар ва мутахассислар иборат бўлиб, маълумотларни қайта ишлаш ва бошқарув қарорларини қабул қилиш учун мўлжалланган. Ахборот бошқарув тизими стратегик ва тактик режаларнинг жорий масалаларини ва ташкилотни тезкор бошқаришни ҳал этмоғи лозим. Автоматлаштирилган ахборот тизимлари иш фаолияти давомида олинган тезкор 9

www.arxiv.uz маълумотлар асосида раҳбар ташкилотнинг ресурсларини (моддий, молиявий ва кадрлар) режалаштириши, балансга келтириши, ресурслардан фойдаланиб, бошқарув қарорларининг натижаларини ҳисобини олиши ва баҳолаши, қўйилган вазифани бажарилиши устидан тезкор бошқарувни ўрнатиши ва шу каби ишларни амалга ошириши мумкин. Бошқарув ахборот тизимлари қуйидаги имкониятларни беради: – маълумотларни тезкор йиғиш, узатиш ва қайта ишлаш ҳисобига қабул қилинган қарорларнинг асосланганлик даражасини ошириш; – ташкилот бошқаруви бўйича ўз вақтида қарор қабул қилинишини таъминлаш; – барча раҳбарлар таркибига ягона ахборот фондидан зарурий маълумотларни ўз вақтида тақдим қилиниши эвазига бошқарув самарадорлигини оширишга эришиш; – бошқарувнинг ҳар қандай сатҳида ва турли тузилмалар бўлинмаларида қабул қилинган қарорларни мутаносаблаштириш. Бошқарув ахборот тизимларини таснифлаш бошқарув жараёнларининг турларига, бошқарув сатҳига, ўрганилаётган объектнинг фаолият соҳасига ва объектнинг ташкил этилишига, бошқарувнинг автоматлаштирилганлик даражасига боғлиқ. Автоматлаштирилган ахборот тизимлари — турли-туман ташкилотлар бошқарув қарорларини қабул қилиш учун зарур бўлган, автоматлаштирилган тарзда маълумотларни йиғиш, қайта ишлаш ва узатишни таъминловчи инсон- машина тизимидир. Автоматлаштирилган ахборот тизимлари, маълумотларни қайта ишлаш бўйича барча амаллар автомат тарзда, инсон аралашувисиз, лекин унга назорат вазифалари қолдирилган ҳолда бажарилиши билан тавсифланади. 10

www.arxiv.uz Автоматлаштирилган ахборот тизимларининг асосий ташкил этувчиси ахборот тезнологиялари (АТ) бўлиб, унинг такомиллашуви ахборот тизимларининг ривожланиши ва фаолияти билан узвий боғлиқдир. Автоматлаштирилган ахборот технологияларининг асосий мақсади — дастлабки маълумотларни қайта ишлаш воситасида янги сифатга эга бўлган ахборотларни олиш бўлиб, шунинг асосида оптимал бошқарув қарорларини ишлаб чиқишдан иборатдир. Бунга ахборотнинг интеграциялашуви, унинг долзарблиги ва бир-бирини инкор этмаслигини таъминланиши, бошқарув аппарати фаолиятини қўллаб-қувватлашнинг сифат жиҳатдан янги шаклларини жорий қилиш ва ишлатиш учун замонавий техник воситалардан фойдаланиш ҳисобига эришилади. Ахборот технологиялари қайта ишланаётган ахборотлар ҳажмининг шиддат билан ортишига қарамасдан бу ахборотларни қайта ишлаш муддатини сезиларли қисқартирилишига олиб келади. АТ бошқарувда ахборот ресурсларидан фойдаланиш жараёнида энг муҳим ташкил этувчиларидан ҳисобланади. Ахборот технологиялари учун автоматлаштирилган ахборот тизимлари – маълумотларни ўзгартириш учун қўлланиладиган восита ва усуллардан ташкил топган муҳитдир. Ахборот технологиялари ахборот тизимида айланувчи ахборотлар устида бажариладан аниқ регламентланган қоидалардан иборат жараёндир. Ахборот технологиялари ташкилий бошқарув ахборот тизимларининг асосий ташкил этувчиси ҳисобланади, у бевосита ИИОлари бўлинмалари иш фаолиятининг ўзига хос хусусиятлари билан узвий боғлиқдир. Ташкилий бошқарув ахборот тизимлари ва технологияларни жорий этишда, ташкилотнинг кўлами ва унинг фаолият юритиш соҳаси ҳам асосий критериялардан ҳисобланади. Ушбу критерияларни ҳисобга олган ҳолда, аниқ вазифали масалаларни ечиш асосида мос келувчи бошқарув қарорларини қабул қилиш учун ахборот 11

www.arxiv.uz технологияларининг дастурий- қурилмавий таъминотини танлаш амалга оширилади. Ахборот тизимлари ва ахборот технологияларини яратиш мураккаб лойиҳалаштириш жараёнидир. У ташкилотда янги яратилаётган ахборот – технологик муҳит орқали бошқарув аппарати фаолиятини қисман ёки тўлиқ қайта кўриб чиқишни ўз ичига олади. Шу сабабли лойиҳалаштиришнинг мақсади лойиҳа ҳужжатларини тайёрлаш ва ташкилот бошқарувининг инсон- машина тизимини жорий этишдан иборат. Бундай тизим асосини мутахассис- мененджерларга маълумот жиҳатдан хизмат кўрсатиш учун зарур бўлган натижавий ахборотни олишнинг автоматлашган технологияси ҳамда уларни реал вақт режимида асосланган қарорлар қабул қилишлари учун кўпвариантли ҳисоб-китоблар билан таъминлаш ташкил этади. Лойиҳалаштириш жараёнида ИИО лари бўлинмасининг муҳим бўлган тавсифлари аниқланади, унинг ички ва ташқи ахборот оқимлари ўрганилади, ўрганилаётган тизим ва уни элементларининг математик ва физик аналоглари яратилади, инсон ва бошқарувнинг техник воситаларининг ўзаро муносабат шароитлари ўрнатилади. Асосий эътибор, ахборот тизимларининг умумий архитектурасини батафсил ишлаб чиқиш ҳамда унинг алоҳида объект ва элементлари бўйича лойиҳа қарорлари, уларнинг таҳлили, амалий апробацияси ва жорий этилишига қаратилади. Ахборот тизимларини технологик жиҳатдан қараб чиқилганда бошқарув аппаратини алоҳида ажратиш мумкин. Қолган ташкил этувчилар — ахборот технологиялари, функционал масалаларни ечишнинг ахборот тизими (ФМЕАТ) ва қарор қабул қилишни қўллаб-қувватлаш тизими (ҚҚҚҚҚТ) — ахборот ва технологик жиҳатдан ўзаро боғланган бўлиб, ахборот тизими арихитектурасининг асосини ташкил этади. 12

www.arxiv.uz Ахборот технологияларининг лойиҳалаштириш объекти сифатида, маълумотларни йиғиш, узатиш, тўплаш ва сақлаш процедурасини амалга оширувчи, уларни фойдаланувчига қулай кўринишда қайта ишлаш ва ҳисоб- китоблар натижаларини шакллантирувчи таъминот тизимлари олиниши мумкин. Ахборот технологиялари ФМЕАТ ва ҚҚҚҚҚТ иш фаолияти учун ахборот технологик базисни ташкил этиб беради. ФМЕАТ нинг лойиҳалаштириш объектлари функционал масалаларни ечишни автоматлаштириш жараёни ҳисобланади. Ахборот технологияларнинг атрофлича лойиҳалаштирилган технологик таъминоти, фақатгина бошқарувнинг функционал масалаларини муваффақиятли ҳал этилишигина эмас, балки ташкилот раҳбарларига ҚҚҚҚҚТ доирасида кейинги бошқарув қарорлари учун интерактив режимда аналитик ва башорат ишларини олиб боришга имкон яратади. Ўзбекистон Республикасида маълумотларни ҳимоялашнинг меъёрий- ҳуқуқий ва қонунчилик асослари 13

www.arxiv.uz Амалдаги қонунчилик мавжуд ахборот-коммуникация технологияларининг (АКТ) ривожланиш даражасини тартибга солади, телекоммуникация ва ахборот технологиялари бозорига кириш тартибини аниқлайди, бу бозордаги субъектларнинг умумий фаолият тамойилини ўрнатади, уларнинг солиқ тўлаш шартларини, қонунчилик бузилишига жавобгарлик даражасини белгилайди. Ҳозирги кунда ушбу соҳа фаолияти 17 тадан ошиқ қонунлар, жумладан Конституция, фуқаролик, жиноий ва солиқ кодекслари, маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекс билан тартибга солинади. Қуйида Ўзбекистоннинг АКТ соҳасидаги сиёсатини аниқловчи махсус қонунлар рўйхати келтирилган: – “ Алоқа тўғрисида ” ги Қонун; – “ Телекоммуникация тўғрисида ” ги Қонун; – “ Радиочастота спектри ҳақида ” ги Қонун; – “ Оммавий ахборот воситалари тўғрисида ” ги Қонун; – “ Ахборотлаштириш тўғрисида ” ги Қонун; – “ Ахборот эркинлиги принциплари ва кафолатлари тўғрисида ” ги Қонун; – “ Муаллифлик ҳуқуқи ва аралаш ҳуқуқ тўғрисида ” ги Қонун; – “ Айрим фаолият турларни лицензиялаш тўғрисида ” ги Қонун; – “ Электрон ҳисоблаш машиналари ва маълумотлар базаси учун дастурларни ҳуқуқий қўриқлаш тўғрисида ” ги Қонун; – “ Электрон рақамли имзо тўғрисида ” ги Қонун; – “ Электрон ҳужжатлар айланиши тўғрисида ” ги Қонун; – “ Электрон тижорат тўғрисида ” ги Қонун. Қонунчилик блокининг катта қисмини Президент фармонлари ва давлат қарорлари ҳамда АКТнинг ривожланишини тартибга солиб турувчи соҳавий меъёрий актлар ташкил қилади. Ахборотлаштиришнинг янги хизмат кўрсатиш турларини ривожлантириш ва тартибга солишнинг ҳуқуқий асосини таъминлаш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан 14

www.arxiv.uz қуйидаги қонунлар қабул қилинди: «Электрон рақамли имзо тўғрисида», «Электрон ҳужжатлар айланиши тўғрисида», «Электрон тижорат тўғрисида», янги таҳрирдаги «Ахборотлаштириш тўғрисида». АКТнинг ривожланиши билан ахборот технологияларидан фойдаланиб давлат ва инсонлар зарар етказиши мумкин бўлган ноқонуний харакатларни содир этиш хавфи ортмоқда. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Компьютерлаштиришни янада ривожлантириш ва ахборот-коммуникация технологияларини жорий этиш тўғрисида»ги 2002 йил 30 майдаги ПФ-3080 - сонли Фармони, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг «Компьютерлаштиришни янада ривожлантириш ва ахборот-коммуникация технологияларини жорий этиш чора-тадбирлари тўғрисида»ги 2002 йил 6 июндаги 200-сонли Қарорлари асосида ишлаб чиқилган «Ўзбекистон Республикасида ахборотлаштиришни ривожлантириш концепцияси»га асосан қуйидаги ахборот хавфсизлигини таъминлаш вазифалари аниқланган: – ахборот хавфсизлиги соҳасида меъёрий–ҳуқуқий базани такомиллаштириш; – Ўзбекистон Республикасида ахборот ва компьютер технологиялари соҳасидаги ахборот хавфсизлигини таъминлаш тизимини яратиш ва маълумотлар узатиш тармоғига киритилган ҳимоялаш воситаларининг самарадорлигини баҳолаш, лойиҳаларни ахборот хавфсизлиги талабларига жавоб беришини текшириш мақсадида экспертиза ўтказиш ҳамда ахборотларни ҳимоялаш бўйича таклифларни ишлаб чиқиш; – ахборотларни криптографик ҳимоя қилишнинг воситаларини ишлаб чиқиш ва маълумотлар узатиш тармоғида ҳамда Интернет тармоғига киришда ахборотларни ҳимоялаш воситалари тизимини қўллаш; – киберхавфсизлик маданиятини жорий қилиш ва қўллаш; – шахсий ҳаётнинг даҳлсизлиги ва ҳимоясини таъминлаш. 15

www.arxiv.uz Бу вазифаларни бажариш ахборот ресурсларини бутунлигини таъминлашга, ноқонуний йўқ қилиш, шаклини ўзгартириш, бузиш, нусха олиш, ахборотни тўсиб қўйиш ҳамда бошқа ахборот тизим ва тармоқларига ноқонуний аралашишнинг олдини олишга омил бўлади. Ҳукумат томонидан алоқа ва ахборотлаштириш соҳасидаги фаолиятларни ташкиллаштириш ва такомиллаштириш ҳамда ахборот хавфсизлиги масаласи бўйича қатор қарорлар қабул қилинган. Миллий ахборот-коммуникация тизимлари хавфсизлигини таъминлаш мақсадида 2005 йили Компьютер инцидентларига жавоб бериш хизмати ( UZCERT ) (Служба реагирования на компьютерные инциденты) ташкил этилган. UZ - CERT миллий ахборот тизими ва Интернет тармоғи сегментида компьютер инциденти (можораси) бўйича ахборотларни йиғиш ва таҳлил қилишни таъминловчи, фойдаланувчига ахборот хавфсизлигини бартараф қилишда маслаҳат бериш ва техник кўмаклашиш бўйича ягона марказ ҳисобланади. Ахборот хавфсизлиги бўйича UZ - CERT нинг статистик маълумотига кўра: – 20% синдиришлар форумга тўғри келади; – 35% синдиришлар администраторнинг эътиборсизлиги натижасида содир этилган. Администраторлар серверда фойдаланилмайдиган стандарт паролларни ўз ичига олган ёзувларни қолдирганлар ёки сайтни бошқаришда оддий пароллардан фойдаланганлар; – 15% синдиришлар, одатда буюртма асосида дизайн-студия томонидан ишлаб чиқилган веб-илованинг бошланғич кодидаги хато ва камчиликлар натижасида амалга ошган; – 20% синдиришлар, фойдаланувчиларни идентификацияловчи ахборотларни ва уларнинг шахсий маълумотларини, жумладан паролини ўғирлаш учун мўлжалланган зарар келтирувчи кодли дастурларни почта орқали жўнатиш ҳисобига содир бўлган; – 10% синдиришлар сервердаги дастур таъминотининг заифлиги ва 16

www.arxiv.uz дастур версияларининг вақтида янгиланмаганлиги ҳисобига содир бўлган. UZ - CERT доирасида Интернет тармоғи миллий сегменти фойдаланувчларига ўз веб-сайтларининг ахборот хавфсизлиги билан таъминланганлик ҳолатини текшириш имконини берувчи UZ - CERTified дастури ишлатилмоқда. Ахборотни муҳофаза қилишнинг криптографик воситалар ва криптографик тизимдан фойдаланган ҳолда махфий ёки давлат сирларидан иборат бўлган маълумотлар баён этилган ахборотни муҳофаза қилиш фаолиятини тартибга солиш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ўзбекитон Республикасида ахборотни криптографик муҳофаза қилишни ташкил этиш чора- тадбирлари тўғрисида» 2007 йил 3 апрель 614-сонли қарорига асосан Ўзбекистон Республикаси Миллий хавфсизлик хизмати ахборотни криптографик муҳофаза қилиш соҳасида ягона давлат сиёсатини амалга оширувчи ва махсулотлар (хизматлар)ни сертификатлашни таъминловчи ваколатли орган ҳисобланган. 3. Ахборот – ҳуқуқий тизимлар, уларнинг турлари ва имкониятлари Ҳар қандай тараққий топган жамиятнинг нормал фаолияти учун ҳуқуқий ахборот зарурдир, шунинг учун ҳам бундай ахборотни тарқатиш ва улардан кенг оммани фойдаланишига имкон беришни таъминлаш давлатнинг асосий вазифаларидан ҳисобланади. Ҳуқуқий ахборотнинг анъанавий манбаи бўлиб доимий нашрлар, китоблар, брошюралар, курслар, маърузалар, мунозаралар ва мутахассисларнинг маслаҳатлари ҳисобланади. Бундай ахборотлар ҳажмининг ҳозирги шароитда кескин равишда ўсиб 17

www.arxiv.uz боришида улар ўз қийматини сақлайди, бироқ улар ҳуқуқий масалаларни тезкор ечиш имконини бермайди. Кун сайин кўплаб янги ҳуқуқий нормаларни ўрнатувчи ёки аввалгиларини ўзгартирувчи ҳукумат ва идоравий норматив ҳужжатлар қабул қилинади. Айрим ҳуқуқий ҳужжатлар кўп марта ўзгартирилади, бироқ матбуотда, одатда ҳужжатнинг ўзгартирилган қисмигина чоп этилади. Ҳозирда ҳуқуқий ахборотлаштириш муаммоси компьютерли ҳуқуқий тизим маълумотномаси (ҲТМ) ишлаб чиқилгани ва оммавий тарқатилгани туфайли муваффақиятли ҳал этилган. ҲТМ ҳозирги шароитда ҳуқуқий ахборот билан таъминлаш даражасига қўйилган қўйидаги асосий талабларга жавоб беради: – тўлиқлик; – долзарблик; – ҳаммабоп; – янги ахборотларни тезкор олишлик; – самарали қидириш имконияти. Ҳуқуқий тизим маълумотномаси – бу қонунчилик бўйича тўлиқ, тизимлаштирилган ва тезкор янгиланувчи ахборот ҳамда ушбу ахборотлардан фойдаланиш имконини берувчи компьютер воситаларидир. Ўзбекистонда маълум ва кенг тарқалган « LexUz », «ПРАВО» ва « NORMA » ҳуқуқий ахборот тизимлари мавжуд. Фойдаланувчи интерфейсини ташкил этишдаги айрим тафовутларга қарамай, имкониятлари ва қидириш тезлиги бўйича, ҳажми ва йиғилган ахборотлар сифати бўйича, барча тизимлар ўхшаш функционал тузилишга эга. Ўзига хос ҳуқуқий ахборот тизими таркибига қуйидагилар киради: – контекст ва рубрикатор бўйича ҳужжатларни қидирув воситалари; – реквизитлар бўйича ҳужжатларни қидирув воситалари; – гиперматн ҳаволалар бўйича маълумотлар базасидаги навигация механизми; – ҳужжатнинг матн ва руйхатлари билан ишлаш модуллари; 18

www.arxiv.uz – маълумотлар базасини янгилаш механизми. Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базасининг ахборот қидириш тизими (ҚҲММБ АҚТ « LexUz », ёки « LexUZ ») Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2000 йил 5 августдаги 304-сон «Қонун ҳужжатларини туркумлашни такомиллаштириш ва ҳуқуқий ахборотларни тарқатишни тартибга солиш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарорини бажариш юзасидан яратилган. ҚҲММБ АҚТ « LexUz »нинг мақсади – аҳолининг ҳуқуқий маданияти даражасини кўтариш, норматив ҳуқуқий ҳужжатларидан юридик ва жисмоний шахсларнинг кенг фойдаланиш имкониятини таъминлаш, жамиятни ҳуқуқий ахборотлаштириш тизимини такомиллаштириш. LexUZ фойдаланувчиларга ҚҲММБда Интернет орқали фойдаланиш имкониятини таъминлайди ва бунда: - норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни таркибий қисмлари ва реквизитлари, шунингдек, юридик таҳлил карточкаларидаги маълумотлари асосида, яъни: – Ўзбекистон Республикаси қонунчилик тармоқлари умумҳуқуқий классификатори бўйича; – қонунчиликнинг мавзули маълумотномаси бўйича; – тушунча ва терминлар маълумотномаси бўйича; – алфавит-предметли кўрсатгич бўйича кўпмезонли, кенгқамровли қидириш имконини беради. - излаш натижаларини жадвал қаторлари кўринишида акс эттирилади ва улар билан ишлашнинг қуйидаги имкониятлари мавжуд: – танланган ҳужжатларнинг реквизитлари бўйича саралаш; – танланган ҳужжатларнинг реквизитлари бўйича гуруҳлаш; – ҳужжатлар билан ишлаш учун натижавий жадвалда уларни танлаш; – излаш натижасида танланган ҳужжатларга оид барча маълумотларни олиш; – ҳужжатларга киритилган қўшимча ва ўзгартиришларнинг хронологик тарихини кўриш; 19

www.arxiv.uz – ҳужжат матнини алоҳида ойнада очиш; – ҳужжат матнининг фойдаланувчи танлаган санадаги ҳолатини кўрсатиш; – «ҳаволалар харитаси» - танланган ҳужжатга нисбатан корреспондент / респондент ҳужжатлар рўйхати; – ҳужжат таркибида расмий матн қаторида норасмий ахборотларни (тушунтириш ва изоҳлар каби) акс эттириш; – ҳужжат таркибида матн, жадвал, расмлар ва графикларни акс эттириш. - фойдаланувчи ишлаган ҳужжатлар тарихини автоматик тарзда тизимда сақлаб қолиш ва бунда: – танланган ҳужжатлар рўйхатини сақлаб қолиш; – излаш шартларини сақлаб қолиш; – фойдаланувчи ишлаган ҳужжатлар тарихини тизимда сақлаш; – фойдаланувчи маълумотларини ва интерфейсини ўзбек ва рус тилларида олиб бориш; – базага киритилган ҳужжатлар ҳақида электрон почта орқали хабар йўллаш. « LexUZ » ҚҲММБ АҚТга 15500 дан ортиқ ҳужжатлар, жумладан, Конституция, 15та кодекс, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси қонунлари ва қарорлари, Ўзбекистон Республикаси Презитентининг Фармон ва қарорлари, Ўзбекистон Республикаси Ҳукуматининг қарорлари, идоравий меъёрий–ҳуқуқий ҳужжатлар ўзбек ва рус тилларида киритилган. ПРАВО функционал тизими «Авиаброк-Консауд» фирмаси томонидан ишлаб чиқилган. Ушбу фирма 1992 йилдан буён янги компьютер технологияларидан фойдаланган ҳолда фойдаланувчиларнинг кенг доираси учун ПРАВО - Ҳуқуқий ахборот тизими орқали ўзининг мижозларига ахборот- ҳуқуқий кўмак бермоқда. ПРАВО тизими барча турдаги компьютерларда ишлайди. 1995 йилда фирма Apple Macintosh компьютерлари учун тизим версиясини ишлаб чиқарди, 1997 йилда эса технологияларнинг ривожланиши ва фойдаланувчиларнинг Windows платформасига оммавий ўтиши муносабати билан 20

www.arxiv.uz Windows қобиғи учун версия яратилди. 1996 йилдан ПРАВО тизими http :// www . pravo . uz манзили бўйича Интернет тармоғи фойдаланувчилари томонидан қўлланилишига имкон берилди. ПРАВО тизими – бу ҳуқуқий ахборотлар базаси бўлиб, унда Ўзбекистон Республикаси қонунчилигининг барча бўлимлари бўйича ҳужжатларнинг тўлиқ мажмуаси мужассамланган ҳамда ундан раҳбарлар, бухгалтерлар, банкирлар ва ҳуқуқшунослар ҳуқуқий муаммоларни ҳал қилиш воситаси сифатида фойдаланадилар. Ушбу тизим ҳуқуқий ахборотлар билан ишловчи барча мутахассислар учун яратилган бўлиб, ундан таълим муассасаларининг юридик ва иқтисод соҳалари тингловчи ва талабаларига таълим бериш жараёнида ҳам фойдаланиш мумкин. ПРАВО тизими тўлиқ ҳуқуқий хизматнинг вазифасини бажаришга қодир: шериклар билан хўжалик тортишувларини тезкор ҳал этишда ёрдам беради, солиққа оид, аудитор ва бошқа текширувлар ўтказишда вақтни, куч ва воситаларни тежайди, эскирган ёки ноаниқ ҳуқуқий маълумотларни қўллашдан ҳимоялайди. Давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари билан тўғридан-тўғри мулоқат мавжудлиги боис ҳужжатларнинг универсал танлови ҳар хафтада янгиланади, бу эса фойдаланувчиларга энг янги ҳуқуқий маълумотларни олиш ва долзарб ҳолатда ушлаб туриш имконини беради. ПРАВО тизими ўзида ўзбек, рус ва инглиз тилларидаги маълумотлар базаларини мужассамлаган. Ушбу тизимда 8 та асосий маълумотлар базалари мавжуд. Банк фаолиятини бошқариш, бухгалтерлик ҳисобларини юритиш қоидалари, хорижий инвестициялар, божхона тўловлари, имтиёзлар бериш, ташкилотларни рўйхатдан ўтказиш, биржа фаолияти, мулкчиликнинг ҳуқуқий муносабатлари, меҳнат шартномаси, нарх белгиланиши, хўжалик масалалари «Ўзбекистон Республикасининг иқтисодий қонунчилиги» базасида тўлиқ ёритилган. 21

www.arxiv.uz Ихтисослаштирилган «Ўзбекистон Республикасининг жиноий, маъмурий ҳуқуқи» маълумотлар базаси – ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимлари, ҳуқуқшунослар, адвокатлар учун мўлжалланган. «Суд амалиёти» маълумотлар банки – юристлар, адвокатлар, шартнома ва эътироз-даъво ишлари бўйича фаолият кўрсатувчи барча ташкилот раҳбарлари ва мутахассислари учун мўлжалланган. Унда суд ва ҳуқуқни тадбиқ этиш амалиёти, юқори суд инстанцияларининг ҳужжатлари, кўрилган ишлар бўйича биринчи суд инстанцияси қарорлари ёритилган. «Халқаро ҳуқуқ» базаси ўзида Ўзбекистон иштирокидаги 2500 дан ортиқ универсал ва икки томонлама халқаро шартномалар, келишувлар ҳамда бошқа ҳужжатларни жамлаган. Ушбу база ташқи сиёсат ва халқаро муносабатлар соҳасида бошқарув бўйича, солиққа тортиш соҳасида, божхона бошқаруви, халқаро хавфсизликни таъминлаш соҳасида кўплаб вазифаларни ҳар томонлама ўрганиш ва ҳал этишда ёрдам беради. « Иқтисодий- ҳуқуқий маълумотнома » базаси кўп жиҳатдан ҳуқуқшунос маслаҳатлари ўрнини боса олади, солиқ органлари билан ўзаро муносабатларни тўғри ташкиллаштиришга кўмаклашади. Хорижий ҳамкорлар билан ишлашда « Ўзбекистон қонунчилиги инглиз тилида » маълумотлар базасининг ўрни беқиёсдир. ПРАВО тизимида ҳужжатларни расмийлаштиришни енгиллаштириш учун «Ҳ уқуқий ҳужжатлар намуналари » маълумотлар базаси яратилган. Унда бухгалтер, ҳуқуқшунос, тадбиркорларга мўлжалланган, ҳукумат ва бошқарув органлари томонидан тасдиқланган, 3500 дан ортиқ ҳужжат намуналари ҳамда намунали шартномалар мавжуд. « Архив » базасига ҳозирги вақтда келиб ўз кучини йўқотган барча ҳужжатлар жойлаштирилади. « NORMA » ахборот-ҳуқуқий тизими « Norma - Hamkor » масъулияти чекланган жамият томонидан ишлаб чиқилган ва Ўзбекистон Республикаси Давлат патент идорасида 1999 йил 1 ноябрда рўйхатдан ўтказилган. У электрон даврий нашрлар 22

www.arxiv.uz ва бошқа маълумотлар базаларини, жумладан тушунтириш-услубий жиҳатдаги маълумотларни ўзида жамлаган. Маълумотлар базаларини такомиллаштириш ва дастур таъминотини яхшилаш ишлари тинимсиз олиб борилмокда. « NORMA » ахборот-ҳуқуқий тизими – бу замонавий технология ютуқлари асосида тайёрланган универсал қобиқли, таркиби бир нечта мавзуий базалардан иборат, ўзаро ҳаволалар ва кучли қидирув имкониятига эга бўлган кўп функцияли гиперматн муҳитида ишлашни амалга оширувчи маълумотлар банкидир. « NORMA » – тизими Windows муҳити имкониятларидан фойдаланиш ҳисобига фойдаланувчи билан дўстона мулоқотни амалга оширишга йўналтирилган. Ушбу тизимда атига икки-уч соат давомида ишлаш натижасида фойдаланувчи тизим билан ишлашнинг асосий кўникмаларига эга бўлади. Ҳужжатлар билан ишлаш, қидирувдан фойдаланиш, ҳаволалар ҳосил қилиш ва замонавий полиграфия талабларига мос равишда ҳужжатларни чоп этиш учун бу кўникмалар етарли бўлади. « NORMA » ахборот-ҳуқуқий тизимининг асосий устунлиги қуйидагилар ҳисобланади: – Windows 95 ва ундан кейинги операцион тизимлар билан ишлашга мўлжалланганлиги; – очиладиган ҳужжатларнинг ойна ўлчамини мослаш (автоформат), бу эса экраннинг ишчи соҳасидан тўла фойдаланиш имконини беради; – базадаги ҳужжатлар жадвалларга (оддий, мураккаб, рангли ва ҳ.к.) эга бўлиши мумкин; – катта ҳажмдаги маълумотлар базасида керакли ҳужжатларни тезкор топиш имконини берувчи кучли қидирув воситалари ишлаб чиқилган; – фойдаланувчи томонидан мунтазам ишлатилувчи ҳужжатларга уларни қидиришни енгиллаштириш учун белгилар қўйиш; 23

www.arxiv.uz – базадаги ҳужжатлар ўзаро кесишган ҳаволалар орқали боғланган. Бу эса бир ҳужжатдан бошқасига уларнинг очилиш тартиби бўйича навбат билан ўтишда, бир ойнада бир нечта ҳужжатларни кўриш ва ҳар бири билан алоҳида ишлаш имконини беради; – фойдаланувчи ишлаш учун бир вақтда бир нечта ҳужжат ойнасини, ҳар бирини ўз ойнасида, очиши мумкин; – ҳужжатлар каталогида фойдаланувчи ўзининг шахсий ҳужжатларини сақлаши ва улар билан ишлаши, шунингдек унда ҳужжатлар орасида ҳаволага эга бўлган ўзининг хусусий базасини ҳосил қилиш имконияти мавжуд; – ҳужжатлар билан ишлашда шрифтларнинг ўлчамларини (катталаштириш, кичиклаштириш) ўзгартириш имконияти назарда тутилган; – ўзбек, рус, инглиз тилларида ҳужжатлар билан ишлаш; – бир нечта маълумотлар базалари билан ишлаш имконияти; – алмашиш буфери орқали маълумотлар базаси дастурида мавжуд бўлган ҳужжатлар ёки уларнинг бўлакларидан нусҳа олиш ва кейинчалик улардан Windows нинг бошқа иловаларида ( Word ва бошқалар) ишлашда фойдаланиш; – тизимнинг маълумотлар базасида сақланувчи ҳужжатлар ёки уларнинг бўлакларини чоп этиш; – маълумотлар базалари ҳужжатларини RTF форматидаги файлларда сақлаш. Фойдаланувчиларнинг ахборот тизимларига мурожаати кўп жиҳатдан ҳужжатни фақат топишгагина эмас, балки қўйилган топшириқ ёки муаммони тўғри ифодалашга боғлиқлигидан келиб чиқади. Шунинг учун, жуда тезкор ва малакали қарор қабул қилиш қуроли бўлиб хизмат қилувчи ахборот тизими мукаммал ҳисобланади. Фойдаланувчи учун ҳуқуқий ахборот тизимининг муҳим жихати бўлиб, тизимида жойлашган ҳужжатлар сони ва спектри, қидириш турларининг ҳар хиллиги, ҳужжатлар билан таҳлилий ишлаш имкониятлари ва ҳуқуқий ахборот тизимларининг сервис функциялари ҳисобланади. 24

www.arxiv.uz Мутахассиснинг иш унумдорлиги унинг иш вақти қанчалик рационал сарфланишига боғлиқ, ҳуқуқий ахборот тизимидан фойдаланиш эса керакли ҳуқуқий ҳужжатларни қидириш учун зарур бўлган вақтни камайтиришга ҳамда амалларни қисқартиришга имкон яратади. Компьютер тизими қанчалик кўп ахборот етказиш имкониятига эга бўлса, барча керакли ҳужжатларнинг қўл остида бўлиши эҳтимоли шунчалик кўп бўлади. Ҳуқуқий ахборот тизимида сақланадиган материаллар миқдори маълумотларни қайта ишловчининг ахборот имкониятини ва унинг маҳсулини кўрсатади. Шу билан биргаликда фойдаланувчининг қайдай турдаги ва кўринишдаги ҳуқуқий ахборот олиши мумкинлиги ҳам жуда муҳим аҳамиятга эга. Кириш мумкин бўлган ахборот спектри қанчалик кенг бўлса, ҳуқуқий бошқарувнинг барча қисмлари ва жиҳатларини эътиборга олган ҳолда, ҳуқуқий муаммоларни ҳал этишга шунчалик жиддий ва асосли ёндашиш керак. Хулоса Илмий техник тараққиётнинг инсон фаолияти барча соҳаларига таьсир қилишнинг асосий омилларидан бири янги ахборот технологияларини кенг қўллашдир. Жамиятни ахборотлаштириш - жаҳон миқёсидаги муҳим муаммолардан бири, инсоният тараққиётининг, ҳозирги замон фан-техника тараққиётининг ҳаётий зарур бўлган муаммолари мажмуаси демакдир. Бу соҳа турли хилдаги ахборотларни тайёрлаш, улардан фойдаланиш, ҳисоблаш техникасининг замонавий тизимларини ташкил қилиш ва бошқа муҳим ишлар билан шуғулланади. Шу билан бирга, мазкур соҳа халқ хўжалигининг бир қатор тармоқларини ўз ичига олади ва ахборотлаштириш индустриясининг мажмуасини ташкил қилади. Унда ахборот технологияси- электрон-ҳисоблаш машиналари (ЭҲМ), шахсий компьютерлар, процессорлар, алоқа ҳамда электрон алоқа 25

www.arxiv.uz воситалари ва тармоқларини ишлаб чиқадиган корхоналар, бирлашмалар марказий ўринни эгаллайди. Фойдаланилган адабиётлар рўйхати : 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. – Т., 2003. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т.1. –Т., 1996. 3. Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Т. 2. – Т., 1996. 4. Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Т. 3. – Т., 1996. 5. Каримов И.А. Бунёдкорлик йўлидан. Т.4. –Т., 1996. 6. Каримов И.А. Янгича ишлаш ва фикрлаш – давр талаби. Т. 5. – Т., 1997. 7. Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида. Т. 6. – Т., 1998. 8. Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т. 7. –Т., 1999. 9. Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт – пировард мақсадимиз . Т.8. –Т., 2000. 10. Каримов И.А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз. Т. 9. – Т., 2001. 11. Каримов И.А. Хавфсизлик ва тинчлик учун курашмоқ керак. Т. 10. – Т., 2002. 12. Каримов И.А. Биз танлаган йўл – демократик тараққиёт ва маърифий дунё билан ҳамкорлик йўли. Т. 11. – Т., 2003. 13. Каримов И.А. Тинчлик ва хавфсизлигимиз ўз куч-қудратимизга, ҳамжиҳатлигимиз ва қатъий иродамизга боғлиқ. Т. 12. – Т., 2004. 26

www.arxiv.uz 14. Каримов И.А. Ўзбек халқи ҳеч қачон, ҳеч кимга қарам бўлмайди. Т. 13. – Т., 2005. 15. Каримов И.А. Инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари – олий қадрият. Т.14. – Т., 2006. 27

O'xshashlar

Ахборот хавфсизлигини таъминлаш

Internetда ахборотлар хавфсизлигини таъминлаш асослари

Kомпьютерлараро ахборот алмашинуви. Aхборот хизматининг замонавий турлари

Криптология масалалари

Xос чизикли программалаш масалалари