Kompyuterning tuzilishi va uning qurilmalariga tavsifnoma. Kompyuterlarning operatsion sistemasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

85 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Kompyuterning ichki qurilmalari. 2. Kompyuterning tashqi qurilmalari. 3. Kompyuterga qo`shimcha o`lanuvchi qurilmalar. 4. Asosiy tushunchalar. 5. MS DOS (Microsoft Disk operation system) operatsion sistemasining tashkil etuvchilari. 6. MS DOS operatsion sistemasida ishlash texnologiyasi.

www.arxiv.uz SHaxsiy kompyuterlarning asosiy qurilmalari quyidagilardan iborat: 1. Sistemalar bloki (protsessor)- bu kompyuter ishini boshqaruvchi va hamda hisob-kitobni bajaruvchi qurilma. 2. Klaviatura - bu kompyuter xotirasiga simvol kiritish vazifasini bajaradi. Z. Monitor (displey)- bu qurilma tekst va grafik ko`rinishidagi ma`lumotlarni tasvirlaydi. 4. Bosmaga chiqarish qurilmasi - bu qurilma orqali tekst va grafik ko`rinishidagi ma`lumotlarni qog`ozga bosib chiqarish uchun xizmat etadi. 1. Kompyuter (sistemalar bloki) quyidagi ichki qurilmalardan tashkil topgan: a) asosiy mikroprotsessor - bu kompyuterning butun ishini boshqaradi va hamda hamma hisob-kitobni bajaradi. b) tezkor xotirada kompyuter bajaradigan dastur hamda shu dastur uchun foydalanadigan ma`lumot joylashgan bo`ladi. Bu xotira ning hajmi 640 Kbaytdan 512 Mbaytgacha hatto undan ham katta bo`lishi mumkin. v) elektron sxemalar (kontrolerlar) kompyuter tarkibiga kiruvchi qurilmalarning ishlarini boshqaruvchisi hisoblanadi. g) kiritish - chiqarish porti, bu orqali protsessor tashqi qurilmalar bilan ma`lumot almashtirish uchun xizmat qiladi. Portlar 2 xil ko`rinishda: parallel (LPTI-LPT4) va ketma-ket (som1-som2). Ketma-ket portlar kiritish chiqarishni katta tezlikda baja radi. d) magnit disklari bilan ishlovchi blok - odatda bu blok sistema blokiga o`rnatilgan bo`lib, egiluvchan magnitli diskdagi axborotlarni o`qish va axborotlarni saqlash ishlarini bajaradi. 2. Kompyuterning tashqi qurilmalariga klaviatura, monitor, printer, egiluvchan magnit disklari va boshqalar kiradi.

www.arxiv.uz Kompyuter klaviaturasi unga ma`lumotni kiritish va uni boshqarish uchun muljallangan. Tugmalarining soniga ko`ra standart 84 va kengaytirilgan (101) klaviaturalari mavjud. Bundan tashqari klaviaturalar lotin harflarining joylashishiga ko`ra Angliya va amerika standarti bilan farqlanadi. Klaviaturada lotin harflari ingliz yozuv mashinkasidagidek, kirillitsa harflari esa rus mashinkasidagidek joylashgan bo`ladi. O`zbekcha O`,Q,G`,H harflari uchun maxsus tugmalar mavjud emas. Bu maxsus o`zbek drayveri asosida harflar boshqa belgilar tugmalari orqali ifodalanadi. Odatda kompyuter ishga tushirilishi bilan lotin alifbosining bosh va kichik harflarini kiritish holatida ishlaydi. Kichik harflarni kiritish uchun harfga moc keluvchi tugmani bosish, bosh harflarni kiritish uchun esa, [Shift] tugmasi bilan birgalikda harfga mos tugmalarni bosish lozim (Ikki tugmani birgalikda bosish kerak deyilganda birinchisini bosib, quyib yubormasdan ikkinchisini bosish tushuniladi). Klaviatura klavishlarini shartli ravishda maydonlarga bo`lish mumkin: - asosiy maydon; - kursorni boshqarish klavishlari maydoni; - sonlar bilan ishlovchi kichik klavishlar va funktsional klavishlar. Asosiy maydonda oq rangli alifbolar klavishlari va ko`k rangli maxsus boshqarish klavishlari joylashgan. Oq rangli klavishlarda lotin va kirill harflari, raqam va belgilar joylashgan. Odatda Kirill harflari qizil rangga sirlangan bo`lib, pastki o`ng tarafda yozilgan. Lotin harflari esa qora rangli bo`lib, klavishning tepa chap qismiga yozilgan. Raqam va belgilar klavishlar ustida ikki qatorda yozilgan. Ko`l rangli klavishlar Shift , Ctrl va Alt klaviaturaning o`ng va chap tomonida ham joylashgan. Bu klavishlar har doim faqat boshqa klavishlar bilan birga ishlatilib, ma`lum vazifalarni bajaradi. Caps Lock klavishi katta harfga o`tish va kichik harfga qaytish uchun ishlatiladi. O`ng tarafda eng asosiy klavishlardan hisoblanmish Enter -«tasdiqlash» klavishi joylashgan. Bu klavish komandani terib bo`lgandan keyin bosiladi yoki menyu orqali ish olib borilganda kerakli komandani tanlashda bosiladi. Enter ga teskari Esc (eskeyp) klavishi mavjud

www.arxiv.uz bo`lib, bu klavish bo`yruq va komandalarni bekor qilish uchun ishlatiladi. Tab klavishi tekstlar ustida ishlashda keyingi pozitsiyaga o`tishni, boshqa dasturlarda esa oynalardan bir-biriga o`tishni ta`minlaydi. Insert, Delete, Home, End, Page Up, Page Down klavishlari kursorni boshqarish uchun ishlatiladi. Kursor bu ekranda miltillab turgan chiziqdir. Ko`rsatkich belgilari orqali kursorni tepaga, pastga, o`ngga yoki chapga surish mumkin. Kursorni qatorning yoki qatorlar guruhining boshiga yoki oxiriga surish uchun Nome va End klavishlari ishlatiladi. Kursor Shift va Ctrl maxsus klavishlari orqali boshqarilishi mumkin. Misol uchun Ctrl va o`ng yoki chap ko`rsatkichlar bosilishi natijasida kursorni o`ng yoki chap tomonga bir so`zga siljitish mumkin. Delete kursorda turgan belgini uchirish uchun ishlatiladi. Sonlar bilan ishlash kichik klaviaturasida raqamlar, belgilar, kursorni boshqarish klavishlari va Enter klavishi joylashgan. Tepa qismda joylashgan Num-Lock klavishi bu klavishlarda ishlash tartibini ishga tushiradi. Kompyuter monitorlari matn yoki tasvir ko`rinishidagi axborotlarni ekranga chiqarish uchun mo`ljallangandir. Monoxrom va rangli monitorlar mavjud bo`lib, ular matn yoki grafika holatlaridan birida ishlashi mumkin. Matn holatida monitor ekranini shartli ravishda kataklarga bo`lib chiqish mumkin. Bunday kataklarning soni ko`pincha gorizantaliga 80 ta, vertikaliga esa 25 ta bo`lishi mumkin. Hozirgi zamonaviy kompyuterlarda MDA, CGA, Hercules, EGA va VGA tipidagi va tekis yuzali suyuq kristalli monitorlardan foydalanilmoqda. Печатьga chiqarish qurilmalari (printerlar) . Odatda bosmaga chiqarish qurilmalari parallel portlarga ulanadi. Kompyuterdan kelayotgan komandalarga bo`ysingan holda qog`ozga ma`lumotlarni chiqaradi. Hozirgi kunda qog`ozga yozish yo`li bilan farqlanuvchi bir necha xil printerlar mavjud. Matritsali printerlar. Bu printerlar buyash lentalariga ignalar o`rish orqali qog`ozga tasvirlarni tushiradi. Ular 9 ignali yoki 24 ignali bo`lishi mumkin. Muhim tavsiflaridan biri tasvirlarni yoritish sifatining yuqoriligi va arzonligidir. Bu printerlarga misol qilib « EPSON» va « HYNDAI» tipidagi printerlarni keltirish

www.arxiv.uz mumkin. Odatda bu printerlar matnlarni bosishda qulay bo`lib, grafik ko`rinishidagi ma`lumotlarni juda sekin va sifatsiz chiqadi. Lazerli printerlar. Bu printerlar eng qimmat printerlardan bo`lib, chop qilish barabanlarida lazer nurlarining ishlatilishi печать qilish tezligi va sifatini yuqori darajaga oshiradi. Hozirgi lazer printerlari minutiga 33 va undan yuqori sahifani bosmadan chiqarishi mumkin. Lazer printerlar o`ziga tegishli 20 Mbgacha tezkor xotira hajmiga ham ega bo`ladi. O`zida tezkor xotira hajmining mavjudligi grafik ma`lumotlarni bosmaga chiqarishni ham juda tezlashtiradi. Bizda Hewlett- Packard va Canon firmasiga qarashli LaserJet printerlari keng ishlatilmoqda. Oqimli (purkovchi) printerlar. Keyingi paytlarda bu turdagi printerlar keng ishlatilmoqda. Bu printerlar tasvirlarni qog`ozga suyuqlikni purkash natijasida hosil qiladi. Bunga Hewlett-Packard DeskJet printerlarini misol qilib keltirish mumkin. Purkovchi printerlar matritsali printerlarga qaraganda tez sekin chop etib, rangli tasvirlarni ham qog`ozga tushirish imkoniga egadir. Egiluvchan magnit disklari. Egiluvchan magnit disklari yoki disketalar dastur, hujjat, matn kabi axborotlarni bir kompyuterdan boshqasiga o`tkazish va saqlab qo`yish uchun xizmat qiladi. Ularning o`lchamiga qarab 5.25`` va 3.5`` disklari mavjud. Bundan tashqari turli egiluvchan magnit disklarga axborotlarni turli zichliklarda yozish mumkin. Masalan: 5.25 dyumli disklardan ikkilik zichlikdagisiga 360 Kb axborot yozish mum kin bo`lsa, yuqori zichlikdagi ana shu kattalikdagi disketga 720 Kb axborot yozish mumkin. 3.5 dyumli disklar 720 Kbaytli yoki 1.44 Mbaytli bo`lishi mumkin. Foydalanishdan oldin yangi disk turiga ko`ra MS DOS ning Format tashqi buyrug`i bilan formatlanadi, yani axborotlarni tartibli yozish holatiga keltiriladi. Disketlarda axborotlarni tasodifan uchirilishidan saqlash uchun maxsus teshik yoki qirqimlar mavjud. Axborotlarni saqlash uchun 5.25 dyumli disketlarda bunday qirqim yopishuvchan qog`oz bilan berkitilishi kerak. Kattaligi 3.5 dyumli disketlarda axborotlarni uchirilishdan saqlash uchun aksincha bunday teshikni ochib qo`yish kifoya.

www.arxiv.uz Optik lazer kompakt diski. Keyingi paytlarda eng keng tarqalgan disklar CD-R (Ma`lumotlarni kompakt diskda o`qishga) va CD-RW (Ma`lumotlarni kompakt diskda o`qishga va yozishga) hisoblanib, ma`lumotlarni yozish va o`qish uchun lazer nurlari ishlatiladi. CD - audiolar hisobiga bu disklar katta tezlikda ishlaydi va favqulotda yuqori 800 Mb gacha bo`lgan hajmga ega bo`ladilar. Bundan tashqari CD diskovodlari tovushli kompakt disklarni eshitish imkonini ham beradi. 3. Sichqoncha - Kompyuterda axborot kiritish qurilmasi. Bu qurilma kompyuterga ulanuvchi simi bilan birgalikda haqiqatdan ham sichqonchani eslatuvchi bu ko`l rang qutichaning ikki yoki uch tugmasi mavjud. Sichqonchalar bilan ishlovchi dasturlarning asosiy qismi Microsoft Mouse standarti orqali ishlatiladi. Skaner - qog`ozdagi tasvir va yozuvlarning elektron nusxasini kompyuterda yaratadi. Tasvir- bu tekst, rasm, surat, diagramma va chizma bo`lishi mumkin. Hozirgi kunda qo`lda ishlatiluvchi, planshetli, rolikli skanerlar mavjud. Qo`lda ishlatiladigan skaner eng oddiy skaner bo`lib, bu skaner tasvir ustida yurgiziladi. Ular 105 mm hajmdagi tasvirlarnigina kompyuterga o`tkazishi mumkin. Planshetli skanerlar qulay bo`lib, unga qog`oz quyilishi bilan tasvir kompyuterga o`tkaziladi. Bu skaner ko`p sonli qog`ozlarni bittalab o`tkazib turish imkoniyatiga ega. Rolikli skanerlar operator ishini engillashtirib, qog`ozni avtomatik ravishda o`ziga qarab tortadi. Bu skanerlar yordamida A4 standartidagi tasvirlarni hamda rangli tasvirlarni kompyuterga o`tkazish mumkin. Skanerlarda ishlash uchun ularga mos keluvchi sistema va programma o`rnatish lozim. Muzikali qurilma - bu qurilma orqali kompyuterda muzika bajarish mumkin. Plotter - bu qurilma orqali rasmlarni va grafik kiritish dagi ma`lumotlarni qog`ozga chiqarish uchun xizmat qiladi. Grafik chizadigan qurilma - bu qurilma orqali chizmalarni qog`ozga chiqarish uchun xizmat qiladi. Razmeri 2 x 2 m bo`lgan chizmalarni tasvirini qog`ozga bosib chiqarishi mumkin.

www.arxiv.uz Tarmoq adapteri - bu qurilma orqali kompyuterlarning bir-biridan ma`lumot almashtirish mumkin. Modem –kompyuterdagi ma`lumotlarni modulyatsiya qilib elektr signaliga va elekr signalini qayta elektron signalga aylantirib beruvchi qurilma hisoblanadi. 4. Operatsion sistema – kompyuterning qurilmalarini, amaliy programmalarni boshqarishni hamda kompyuter bilan foydalanuvchi o`rtasidagi muloqotni ta`minlovchi programma vositalari to`plamidir. Operatsion sistema kompyuterda hech bir programmaga yoki algoritmik tilga bog`liq bo`lmagan avtonom muhitni yaratadi. Har qanday amaliy programmalar operatsion sistemaga bog`liq bo`lib, bu programmalar operatsion sistemalar mavjud bo`lgan kompyuterlargina ishlatilishi mumkin. Odatda operatsion sistemalar qattiq disklarda (vinchestrda) saqlanadi. Ko`pgina hollarda ular egiluvchan disklarda saqlanib, bu disklar sistemali disk deb ataladi. Operatsion sistema kompyuter yoqilishi bilan tezkor xotiraga yuklanib, kompyuterning boshqarilishini o`z zimmasiga oladi. 5. MS DOS operatsion sistimasining tashkil etuvchilari: 1. Kiritish chiqarish sistemasi (BIOS). EHMning doyimiy xotirasiga joylashtirilgan bo`lib, operatsion sistemaning axborotlarni kiritish va chiqarish amallari bilan bog`liq xizmatlarni bajaradi. 2. Operatsion sistemani yuklovchi dastur (IPL). Diskning maxsus birinchi sektoriga joylashgan bo`lib, asosiy vazifasi DOS ni tezkor xotiraga yuklaydi. 3. IO.SYS va MS DOS dasturlari diskda joylashgan bo`lib, murakkab kiritish- chiqarish amallarini bajaradi. 4. Buyruq protsessori COMMAND.COM. U DOC ishini boshqarish uchun xizmat qiladi. MS DOS operatsion sistemasi ishga tushganda kompyuter ekranining chap burchagida A> yoki S:> belgilari chiqadi. MS DOS ning tashqi bo`yruqlari operatsion sistema bilan birga tavsiya etiladigan alohida-alohida fayl ko`rinishidagi dasturlardir. Mazkur dasturlarning

$www.arxiv.uz har biri foydalanuvchi uchun zarur bo`lgan DOS ning qo`shimcha amallarini bajaradi. MS DOS operatsion sistemasining muloqat komandalari: CD - joriy katalogni o`zgartirish yoki ko`rsatish. DIR - joriy katalogdagi fayllar ruyxatini ekranga chiqarish. DIR/W - fayllar ruyxatini ustunlar ko`rinishida ekranga chiqarish. DIR/P - fayllar ruyxatini saxifalab ekranga chiqarish. CLS - ekranni belgilardan tozalash. COPY - fayllardan nusxa olish. TIME - joriy vaqtni aniqlash. DATE - joriy kunni aniqlash. DEL - fayllarni uchirish. EXIT - command.com ishini yakunlash. \ - yo`l ko`rsatish. MD - yangi katalog yaratish. REN - katalogni qayta nomlash. COPY DTP1+DTP2=DTP - ikkita tekst faylini qo`shish. C:>A: - bir diskdan ikkinchisiga o`tish. FILE FIND - biror faylni kompyuter xotirasidan qidirish. SI - kompyuter haqida to`liq ma`lumotlar olish. FORMAT.COM - disketlarni (formatlash) ishga tayyorlash. BREAK - MSDOSda tuxtatish RD - MSDOSda katologni uchirish PAUSE - MSDOSda buyruq fayli ishini tuxtatish PATH -MSDOSda buyruqlar izlanadigan katalog ruyxatini tuzish 6 . Har qanday operatsion sistema asosida tashqi qurilmalarda axborotlarni saqlash ishlarini tashkil qilish yotadi. Tashqi xotira texnik tomondan turli material tashuvchilarda amalga oshishiga qaramasdan (egiluvchan magnit diski yoki magnit lenta) ularni operatsion sistemada fayl deb ataluvchi axborotlarni saqlovchi mantiqiy bog`langan printsip amalga oshiradi. Fayl mantiqan bog`langan$

www.arxiv.uz ma`lumotlar va programmalar majmuasi bo`lib, ularni ichki xotirada joylashtirish uchun nomlangan maydon ajratiladi. Fayl operatsion sistemada axborot birligini hisobga olishda xizmat qiladi. Axborot ustida olib boriladigan har qanday ishlar MS DOS da fayllar orqali amalga oshiriladi: Diskga yozish, ekranga chiqarish, klaviaturadan kiritish, chop etish CDROM dan axborotlarni o`qish va boshqalar. Fayllarda turli ko`rinish va shakldagi axborotlar matnlar, rasmlar, chizmalar, sonlar, programmalar, jadvallar va hakozalar saqlanishi mumkin. Ayrim fayllarning xususiyatlari ularning formatlari orqali aniqlanadi. Format deganda simvolik ko`rinishda axborotlarni faylda bayon qiluvchi til elementi tushuniladi. Matnli axborotlar faylda ASCII hamda matnli format deb ataluvchi kodlarda saqlanadi. Faylni xarakterlash uchun quyidagi o`lchamlardan foydalaniladi: Faylning to`liq nomi; faylning baytlardagi hajmi; Faylni yaratish sanasi va vaqti. Har bir faylga biror nom va kengaytma beriladi. Nom faylga quyilgan vazifani izohlashi, unga mos bo`lishi kerak. Kengaytma esa faylda saqlanayotgan axborot turini bildiradi. Fayl nomini va kengaytmasini nomlashda lotin alifbosi harflari, raqamlar va quyidagi belgilardan foydalanish mumkin. (-), (-), $, &, @, #, !, %, ( ), { }. Fayl nomi uzunligi 8 belgidan, kengaytmaniki esa 3 belgidan oshmasligi lozim. Ajralib turish uchun fayl nomi bilai kengaytmasi orasiga nuqta qo` yiladi. Command. sot Autoexec. bat Config.sys Dip.txt Faylga kengaytma qo`yish shart amas. Ammo ko` pgina dasturlar shu dasturda belgilangan kengaytmani fayllarni yaratadilar: txt matn fayli. doc dasturga oid ko`rsatma va WinWord dagi matnlar. bas beysik tilidagi dastur. .exe bajariladigan fayl. pas Paskal tilidagi dastur. com komandali bajariladigai fayl. hat 6 y y py q fayli. sys sistemali fayl.

www.arxiv.uz Aksariyat matn muharrirlari *. bak kengaytmasidan fayl nusxalari uchun foydalaniladi. Fayl kengaytmasi qanday bo`lishidan qat`iy nazar tahrir va o`zgartirishlardan sung yozilgan fayl bilan birgalikda faylning avvalgi ko`rinishi .bak kengaytmasi bilan saqlanadi. YA`ni tahrir va o`zgartirishlar noo`rin bajarilgan bo`lsa, faylning avvalgi holatiga qaytish imkoniyati mavjud. Kataloglar (direktoriya) diskdagi fayllar haqidagi axborotlar (fayl nomi, kengaytmasi, uzunligi, so`nggi tahrir vaqti, holati va h.k ) yoziladigan maxsus joydir. Agar fayl nomi katalogga yozilgan bo`lsa, mazkur fayl ana shu katalogga tegishli deyiladi. Diskda bir necha katalog mavjud bo`lishi va hatto biror katalogning ichida boshqa bir katalog yoki kataloglar joylashishi mumkin. Bunday kataloglar qism kataloglar deyiladi. Har bir qism katalog ham o`z navbatida ichiga joylashtirilgan o`zining qism katalogiga ega bo`lishi ya`ni qism katalogining ona katalogi ham bo`lishi mumkin. Kataloglar fayllar haqidagi axborotlarni saqlash uchungina emas, balki diskdagi yuzlab ba`zan esa minglab fayllarni tartib bilan saqlash, saralash, ularni axtarish va foydalanishda qo`layliklar yaratish uchun ham zarurdir. Foydalanuvchi ish olib borayotgan katalog ishchi yoki joriy katalog deb ataladi. Joriy bo`lmagan katalogdagi fayldan foydalanish uchun mazkur fayl joylashgan katalogni ko`rsatish kerak. Uxshash fayllarni birdaniga chaqirish yoki ular ustida ishlash uchun *, ? - belgilari ishlatiladi. Masalan: DOS katalogidagi hamma com kengaytmali fayllarni ajratib chaqirish uchun quyidagi komanda ishlatiladi. DIR *.com/w Natijada ekranda bir necha ustun ko`rinishida turli nomdagi .com kengaytmali fayllar ruyxatini ko`rishimiz mumkin. Bu erda DIR buyrug`ining (*) belgisi fayldagi nom ruxsat etilgan barcha belgi, raqam yoki harflardan iborat bo`lishi mumkinligini ko`rsatadi. Masalan: S harfidan boshlanuvchi ixtiyoriy kengaytmali fayl lar ruyxatini ko`rish uchun DIR S *.*/W komandasi ishlatiladi. Fayllardan nusxa olish quyidagi amallardan foydalanish imkonini beradi.

www.arxiv.uz - biror disk yoki katalogdagi faylni o`zga disk yoki katalogda hosil qilish, - niqob belgilardan foydalanib, fayllar to`plamidai nusxa olish; - fayl nomini o`zgartirib nusxa olish; - ikki yoki bir necha fayllarni yagona faylga birlashtirish. Masalan joriy diskdagi .txt kengaytmali barcha fayllardan A: diskka nusxa olish uchun COPY *.txt A: buyrug`i ishlatiladi. Fayl joyini o`zgartirmay uning nomini o`zgartirish quyidagi bo`yruq bilan amalga oshiriladi. REN dip.txt dip1.txt Keraksiz fayllarni o`chirish uchun quyidagi bo`yruq ishlatiladi. DEL *.bak YAngi ARHIV katalogini yaratish uchuy MD ARHIV komandasi ishlatiladi.

O'xshashlar

Komputerning tuzilishi va uning qurilmalariga tavsifnoma

Windows operatsion sistemasi

MS DOS operatsion sistemasi

Shaxsiy kompyuterlarning turlari, modellari va texnik ko‘rsatkichlari

Shaxsiy kompyuterning dasturiy ta`minoti. Operatsion tizimlar va ularning tasniflanishi