Еgiluvchan magnit disklardagi yig`uvchilar - Informatika va AT - Referatlar

Еgiluvchan magnit disklardagi yig`uvchilar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

299 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Е giluvchan magnit disklardagi yig`uvchilar Reja: 1. Qattiq, magnit disklardagi yig`uvchilar 2. Displ е y 3. Monitorlarning o`tkazish qobiliyati 4. Rangli monitorlar 5. Klaviatura 6. Matritsali privterlar 7. Lazerli printerlar 8. Purkagichli printerlar

www.arxiv.uz Е giluvchan magnit diskda ( Е MD) magnit qatlami е giluvchan asosga yurgiziladi. UIKda ishlatiladigan Е MD 5,25" va 3,5" form-faktorga е ga bo`ladi. Е MD sig`imi 180 Kbaytdan 2,88 Mbaytgacha oraliqda bo`ladi. 5,25 dyum diametrli zich е giluvchan konvertga joylashtiriladi, 3,5 dyumlisi е sa changdan va mexanik buzulishlardan himoya qilish uchun plastmassali kassetaga o`rnatiladi. Bir necha tipdagi Е MDlarning asosiy tavsiflari 23-jadvalda keltirilgan. Tuzulish jihatdan 133 mm diametrli disketa е giluvchan plastikdan (lavsandan) tayyorlanadi, u yoyilishga chidamli ferrolak bilan qoplanadi va g`ilof — konvertga joylashtiriladi. Disketa 2 ta kesilgan joyga е ga: diskovod bilan ulanish uchun markaziy teshik va Е MDdagi hamma yo`lkalar boshlanishining radius-vektorini aniqlovchi markazdan siljitilgan uncha katta bo`lmagan teshik (odatda g`ilof bilan berkitilgan). G`ilof ham bir necha kesilgan joyga е ga: markaziy, u disketadagi teshikdan ozgina kattaroq.; o`qiydigan va yozadigan magnit kallaklar uchun keng oyna va yopishqoq lenta bilan berkitilgan to`g`ri to`rtburchak shaklidagi yon tomondagi kesik joy, u, masalan, disketani ma`lumotlarni yozishdan va o`chirishdan himoya qiladi. 89 mm diametrli disketa qattiqroq tuzulishga е ga, tashqi ta`sirlardan yanada sinchiklab himoya qilingan (disketa yuzasini buzulishlardan saqlash uchun ma`lumotlarni o`qish-yozish oynasi ishchi bo`lmagan holatda prujinali parda bilan berkitilgan), lekin taxminan xuddi o`sha tuzilish е lementlariga е gadir. Bu disketalardagi yozishni inkor qilish rejimi disketani burchaklaridan birida joylashgan maxsus qayta ulagich bilan o`rnatiladi. Oxirgi yillarda teflon qoplamali (misol Verbutum Data Life Plus) disketalar paydo bo`ldi, bu qoplama magnit qoplamani va unga yozilgan ma`lumotlarni kir, chang, suv, yog`, barmoq izlaridan va hattoki atseton tipidagi е rituvchilardan himoya qiladi. 3,5 dyumli Data Life Plus disketalarining

www.arxiv.uz imkoni bor sig`imi — 2,88 Mbayt. Rossiyada «Vezdexod» nomi bilan tarqalgan «60 anywhere» disketalarini ham е slatib o`tish kerak — ular ham turli xil tashqi tasirlarga: harorat, namlik, changlanganlikka, chidamlilikka е gadir. Har bir disketa bilan ishlashning boshlanishida uni formatlash kerak. Disketani formatlash — bu uning yuzasiga ma`lumotlarni yozish strukturasini yaratishdir: yo`lkalarni, sektorlarni belgilash, markerlarni va boshqa ish ma`lumotlarini yozish. Formatlashning mumkin bo`lgan varianti disketa tipiga bog`liqdir (uning konvertiga qo`yiladigan belgilar) : — SS/SD — bir tomonlama (single sides), birlangan zichlikli (single density); — SS/DD — bir tomonlama, ikkilangan zichlikli (double density); — DS/SD — ikki tomonlama (double sides), birlangan zichlikli; — DS/DD — ikki tomonlama, ikkilangan zichlikli; —DS/HD — ikki tomonlama, е ng katta sig`imni ta`minlaydigan yuqori zichlikli (high density). Disketa bilan muomala qilishni aniq bir qoidalariga rioya qilish kerak, chunonchi: — disketani е gmaslik kerak; — diskning magnit qoplamiga qo`l bilan teginmaslik kerak; — disketa magnit maydon ta`siriga uchramasligi kerak; — disketani qog`oz konvertda musbat haroratda saqlash kerak; — disketaga elimlangan yorliqqa yozuvlarni bosmasdan qalam bilan bajarish kerak; — disketani faqat himoya konvertining bir burchagidan olish kerak; — disketani yuvmaslik kerak; — SHKni tok manbaidan uzmasdan oldin disketani diskovoddan chiqarib olish kerak;

www.arxiv.uz — disketani diskovodga qo`yishni va undan chiqarishni faqat diskovodning ulanishi signal lampasi yonmaganda bajarish kerak. Qattiq, magnit disklardagi yig`uvchilar ../../AppData/Local/Documents and Settings/Roma/Application Data/Program Files/Ofis texnikasi/mn/darslik/album/album/km/qattiq disk.JPG Vinchester nomi ostidagi qattiq magnit disklardagi yig`uvchilar (KMDY) SHKlarda keng tarqalishgan. Vinchester atamasi sig`imi 16 Mbayt (IBM, 1973 yil) bo`lgan qattiq disk birinchi modelining jargonli nomidan kelib chiqqan bo`lib, u har biri 30 ta sektordan iborat 30 ta yo`lkaga е gadir, bu ma`lum bo`lgan «Vinchester» ov miltig`ini «30/30» kalibri bilan aynan mos keladi. Bu yig`uvchilarda bitta yoki bir nechta qattiq disklar bo`lib, ular alyuminiy yoki keramika qotishmasidan tayyorlangan va ferrilok bilan qoplangan, germetik yopiq korpusga o`qish-yozish magnit kallagi bloki joylashtirilgandir. Bu yig`uvchilarning sirini olinmaydigan konstruktsiya hisobiga е rishiladigan o`ta yuqori yozish zichligi tufayli bir necha ming megabaytgacha etadi; ular tezkorliligi ham Е MDYga nisbatan jiddiy darajada juda yuqoridir. 1997 yildagi е ng katta qiymatlar: — sig`imi 9000 Mbayt (1997 yilga sig`im standarti — 1200 Mbayt); — aylanish tezligi — 8000 ayl/min; — murojaat qilish vaqti — 5 ms; — transferi — 17 bayt/s.

www.arxiv.uz QMDY juda rang-barangdir. Disk diametri ko`pincha 3,5" (89 mm) , lekin boshqalari ham bor bo`lib, xususan 5,25" (133 mm) va 1,8" (45 mm)lari ham bor. Diskovodning е ng ko`p tarqalgan korpusining balandligi stol usti SHKlarda—25 mm, mashina-serverlarda—41 mm, ixcham SHKlarda—12 mm va boshqalar. Zamonaviy vinchesterlarda zonali yozish usuli ishlatila boshlandi. Bu holatda diskning butun yuzasi bir nechta zonalarga bo`linadi, shu bilan birga sektorlarning tashqi zonalariga ichkisiga nisbatan ko`proq ma`lumotlar joylashadi. Bu, xususan, qattiq disklarning sig`imini taxminan 30 % oshirish imkonini beradi. O`z tarkibiga yo`lkalarni va sektorlarni olgan disk strukturasini magnit tashuvchida tasvirlash uchun unda fizik, yoki past darajali formatlash deb ataladigan jarayon bajarilishi kerak (physical, yoki low-level formatting). Bu jarayonni bajarish paytida nazoratchi tashuvchiga xizmatchi ma`lumotni yozadi, u sektorda disk tsilindrlarini belgilashni aniqlaydi va ularni nomerlaydi. Past darajali formatlash diskni ishlatish jarayonida buzuq sektorlarga murojaat qilishni inkor qilish uchun ularni markirovka qilib ham chiqadi. ../../AppData/Local/Documents and Settings/Roma/Application Data/Program Files/Ofis texnikasi/mn/darslik/album/album/km/232_____.JPG Maksimal sig`im va qiymatlarni uzatish tezligi yig`uvchi ishlaydigan interfeysga bog`liqdir (diskli interfeyslar ol dingi paragrafda ko`rib chiqilgan). Standart aylanish tezligi masalan, EIDE interfeysi uchun — 3600, 4500 va 5400 ayl/min. Protsessorning disklar bilan malumotlar almashish tezligini oshirish uchun QMDY ni k е shlash kerak, disklar uchun k е sh xotira asosiy xotira uchun k е shning funktsional vazifasi kabi vazifaga е gadir, ya`ni diskka yozilayotgan yoki undan o`qilayotgan ma`lumotlarni qisqa vaqt saqlash uchun tez

www.arxiv.uz harakatlanadigan xotira buferi bo`lib xizmat qiladi. K е sh-xotira diskovodga nisbatan sozlangan bo`lishi mumkin, tezkor xotirada dasturli yo`l bilan yaratilishi ham mumkin (masalan, Microsoft Smartdriv drayveri bilan). Protsessorning disk k е sh-xotirasi bilan ma`lumotlarni almashish tezligi 100 Mbayt/s ga etishi mumkin. SHKda odatda bitta, kam hollarda bir nechta qattiq magnit disklardagi yig`uvchilar bo`ladi. Lekin MS DOSda dastur vositalari bilan bitta fizik disk bir nechta «mantiqiy» disklarga bo`linishi mumkin; shu bilan birga bitta yig`uvchida bir nechta QMD imitatsiya qilinadi. Olinadigan vinchesterlar ham ishlatiladi — ularning sig`imi odatda 1 Gbaytdan oshmaydi. Displ е y Shaxsiy kompyut е rning displ е yi ekranga matnli va grafikli ma`lumotlarni chiqarish uchun xizmat qiladi. U ikki xil r е jimda ishlashi mumkin: matnli va grafikli matnli r е jimli displ е y ekrani shartli ravishda 80 ta ustun 25 ta satr bo`ladi. Grafik r е jimda ekranga matnli ma`lumotlardan tashqari rasm va grafik tasvirlar ham chiqariladi. Quyida displеylarni ba`zi bir turlari kе ltirilgan: Adapter Rangli Matnli Grafikli MDA Oq-qora 80*20, 2 ta rang 640*200,2 ta rang CGA Rang ли 80*25, 16 ta rang 320*200, 4 ta rang 640*200,2 ta rang Hercules Oq-qora 80*25, 2 ta rang 720*348,2 ta rang EGA Rang ли 80*25, 16 ta rang 80*43, 16 ta rang 640*350, 16 ta rang VGA Rang ли 80*25, 16 ta rang 640*480, 16 та ранг SVGA Rang ли 80*25, 16 ta rang 800*600, 16 ta rang Hozirgi kunda IBM PC kompyutеrlari asosan SVGA displеylari bilan, NOTEBOOKlar esa suyuq kristalli displ е ylar bilan ta ` minlangan .

www.arxiv.uz Monitorning muhim tavsifi uni kadrni yoyishining chastotasidir. Е kranda 25 Gc chastotali tasvirlar (kadrlar) almashinishi ko`z bilan uzluksiz harakat kabi qabul qilinadi, lekin bunda ko`z е kranning miltillashidan tez charchaydi. Tasvirning yuqori turg`unligini ta`minlash va ko`z charchashini kamaytirish uchun zamonaviy yuqori sifatli monitorlarda kadrlarni almashish chastotasi 70—75 Gcdan past bo`lmagan holda ushlab chuqiladi; bunda satrli yoyish chastotasi 40—50 kGc kattalikka е rishadi va videosignallarni yaxshi chastota polosasi ta`minlanadi — bu videomonitorning videonazoratchi bilan mos kelishiga sabab bo`ladigan muhim kattalikdir (tasvirni ravshanligi bo`yicha). Tasvirning turg`unligiga е rishish uchun kadrli yoyish chastotasi kattaligining o`zi ham videonazoratchi bilan moslashtirilishi lozim. Bu jihatdan barcha monitorlarni 3 guruhga bo`lish mumkin: ../../AppData/Local/Documents and Settings/Roma/Application Data/Program Files/Ofis texnikasi/mn/darslik/album/album/monitor/t220.gif • qayd qilingan chastotali monitorlar, ular faqat bir tasvirlash rejimini tutib turadi; • bir nechta qayd qilingan chastotali monitorlar, ular bir nechta qayd qilingan tasvirlash rejimlarini tutib turadi; • multichastotali monitorlar, ular videonazoratchiga avtomatik ravishda sozlanadi va ko`p sonli videorejimlarni tutib turadi (masalan, mos ravishda 50—120 Gc va 30—60 kGc kadrli va satrli yoyish chastotali multichastotali monitorlar). Satrli yoyish kadr bo`yicha va kadr oralab bo`lishi mumkin, so`nggi holatgisi yuqori o`tkazish qobiliyatini olish imkonini beradi, lekin haqiqiy kadrli chastotani ikki marta kamaytiradi, ya`ni е kranning miltillashini oshiradi. Shuning uchun satrli yoyish afzalroqdir (ikkala rejimda ham ishlaydigan monitorlar ham bor yuqori o`tkazish qobiliyatini olish kerak bo`lganda satr oralab yoyish ulanadi).

www.arxiv.uz Monitorlarning o`tkazish qobiliyati Videomonitorlar odatda ikki rejimda: matnli va grafikli rejimlarda ishlashi mumkin. Matnli rejimda monitor е kranidagi tasvir tovush generatori bilan shakllantirilib kengaytiriladigan ASCII to`plamining belgilaridan tashkil topgan (psevdografika belgilarini ishlatilgan holda foydalanib tuzilgan oddiy rasmlar, gistogrammalar, ramkalar bo`lishi mumkin). Grafikli rejimda е kranga alohida mozaik (naqshinkor) е lementlardan — piksellardan (pixel-picture element) shakllantirilgan murakkab sxemalar va chizmalar va harflarning turli xil shriftli va o`lchamli yozuvlari, videotasvirlar chiqariladi. Monitorlarning yuqori o`tkazish qobiliyati е ng avvalo grafikli rejimda kerak va piksel o`lchami bilan bog`liqdir. O`tkazish qobiliyati monitor е kranida gorizontal va vertikal bo`yicha joylashtiriladigan piksellarning maksimal soni bilan o`lchanadi. O`tkazish qobiliyati monitor tavsiflariga ham va hattoki yuqori darajada, videonazoratchi tavsiflariga ham bog`liq bo`ladi. Zamonaviy monitorlarning o`tkazish qobiliyatini standart qiymatlari: 640x480, 800x600, 1024x768, 1280x1024, 1600x1200, lekin amalda boshqa qiymatlar ham bo`lishi mumkin. Shuni ta`kidlash joizki, o`tkazish qobiliyati qanchalik katta bo`lsa, multichastotali monitorlarda kadrli yoyish chastotasi shunchalik past bo`ladi, lekin har qanday holatda ham u 65 Gc dan pasaymaydi (masalan, Sony Multiscvan 20 sf II monitorida 640x480 o`tkazishda kadrlar chastotasi — 150 Gc, 800x600 da - 120 Gc, 1024x768 da - 100 Gc, 1280x 1024 da - 80 Gc va 1600x 1200 da - 67 Gc). ../../AppData/Local/Documents and Settings/Roma/Application Data/Program Files/Ofis texnikasi/mn/darslik/album/album/monitor/nokia.JPG Videonazoratchi

www.arxiv.uz tavsiflaridan o`tkazish qobiliyatiga va monitor е kranidagi tasvir sifatiga uning video xotirasi sig`imi ko`proq ta`sir е tadi. O`tkazish qobiliyatini va е krandagi tasvirning tiniqligini aniqlaydigan monitorning o`zining muhim tavsifi monitor е krani lyuminoform dot pitsi (nuqtani—dot pitch) o`lchamidir: nuqta qanchalik kichik bo`lsa, tabiiyki, tiniqlik shunchalik yuqori bo`ladi va ko`zlar shunchalik kam charchaydi. Nuqta kattaligi zamonaviy monitorlarda 0,23 dan 0,28 mm gacha bo`ladi. Qat`iy aytganda, nuqtaning diametri е mas, balki nuqtalarning markazlari orasidagi masofa ahamiyatga е gadir. Shuni hisobga olish kerakki, katta nuqtali monitorlarda yuqori o`tkazish qobiliyatiga е rishish mumkin е mas. Masalan, diagonali 14 dyuym bo`lgan е kran 265 mm kenglikka е ga bo`ladi, gorizontal bo`yicha 1024 ta nuqtali o`tkazish qobiliyatini olish uchun nuqta o`lchami 265/1024q0,22 mm dan oshmasligi kerak, aks holda piksellar qo`shilib ketadi va tasvir tiniq bo`lmaydi. 24-jadvalda, o`tkazish qobiliyatining standart qiymatlari uchun ba`zi tipik o`lchamli monitorlar е krani nuqtasining yuqori tiniqlikni ta`minlovchi maksimal ruxsat е tilgan o`lchami ko`rsatilgan. IBM PC kompyuterlari bilan birgalikda ham rangli, ham monoxrom monitorlar tiplari ishlatilishi mumkin. Monoxromli monitorlar Monoxromli monitorlar rangli monitorlarga qaraganda bir-muncha arzonroq, tiniqroq tasvirga va yuqori o`tkazish qobiliyatiga е ga, «qo`l rangni» o`nlab tuslarini aks е tgirish imkoniyatini beradi, inson salomatligi uchun zararsizroqdir. Shuning uchun ko`plab malakali dasturchilar aynan ularni afzal ko`radilar. Monoxromli monitorlar ichida quyidagilar boshqalariga nisbatan ko`proq ishlatiladi:

www.arxiv.uz • bevosita boshqariladigan monoxromli monitorlar, ular matnli va psevdografik belgilarni aks е ttirishda yuqori o`tkazish qobiliyatini ta`minlaydi, lekin ular alohida piksellardan tashkil topgan grafik tasvirlarni shakllantirish uchun mo`ljallanmagan; ular faqatgina monoxromli videonazoratchilar bilan birgalikda ishlaydi; • kompozitli monoxromli monitorlar, ular rangli grafikli adapter bilan birgalikda ishlaganda ham belgili, ham grafikli ma`lumotlarni yaxshi sifat bilan aks е ttirishni ta`minlaydi (lekin, tabiiyki, ko`proq monoxrom: yashil yoki tiniq sariq rangli tasvirni beradi). Rangli monitorlar ../../AppData/Local/Documents and Settings/Roma/Application Data/Program Files/Ofis texnikasi/mn/darslik/album/album/monitor/T750_white.gif Hamma boy ranglar gammasini uzatish imkonini beradi (65536 tagacha rangli tuslarni — High Color standarti va shuning o`zi hamma gapni aytib turibdi). Rangli monitorlar sifatida quyidagilar ishlatiladi: • kompozitam rangli monitorlar va televizorlar, ular rangni ham, grafikani ham ta`minlaydi, lekin ancha past o`tkazish qobiliyatiga е gadir; • rangli RGB monitorlar grafikani ham, rangni ham yuqori o`tkazish qobiliyatiga е ga bo`lgan е ng yuqori sifatlidir (RGB — qizil-yashil-havo rang, bu rangli xabarlarning har biri uchun o`zining simi ishlatiladi, kompozitlida е sa — uchala rang signali bitta sim bo`ylab boradi); ../../AppData/Local/ Documents and

www.arxiv.uz Settings/Roma/Application Data/Program Files/Ofis texnikasi/mn/darslik/album/album/km/rang modeli.JPG • RGB—monitorlar rangli grafikli nazoratchi bilan birgalikda ishlaydi. Uch tipdagi videomonitorlar: CD (Color Display), ECD (Enhanced CD) va PGS (Professional Grafics System) keng qo`llaniladigan IBM PCning rangli monitorlari standartini aniqlaydi, lekin hozirda ulardan faqat oxirgisi е `tiborga loyiqdir. Hozirgi vaqtda qo`llanilayotgan nimranglarni yaxshi uzatadigan monitorlardan е ng katta o`tkazish qobiliyatiga «paper white» tipidagi qora- oq tasvirli, monoxromli kompozitli monitorlar е ga (ko`pincha stol nashriyot tizimlarida ishlatiladi); ularning SVGA tipidagi videoadapter bilan birga ishlagandagi o`tkazish qobiliyati 1600x 1200 pikseldan ortadi. Klaviatura IBM PC SHKning rus alfaviti uchun tipik moslashtirilgan klaviaturasi 101 ta klavishaga е ga va u quyidagi rasmda ko`rsatilgan. Barcha klavishalarni quyidagi guruhlarga bo`lish mumkin: Harf-raqamli klavishalar, ular raqamlarni va matnlarni kiritish uchun mo`ljallangan; Kursorni boshqarish klavishalari, bu guruhdagi klavishalar sonli qiymatlarni kiritish е kranda matnni ko`rib chiqish va tahrirlash uchun ishlatilishi mumkin; Maxsus boshqaruvchi klavishalar: registrlarni qayta ulash, dastur ishini uzish, е krandagi narsalarni bosmaga chiqarish, SHKning OTsini qayta yuklash va boshqalar. ../../AppData/Local/Documents and Settings/Roma/Application Data/Program Files/Ofis texnikasi/mn/darslik/album/album/km/klavitura copy.JPG F unktsional klavishalar, ular servis dasturlarida boshqaruvchi, klavishalar sifatida keng ishlatiladi.

www.arxiv.uz Harf-raqamli klavishalar klaviaturaning markaziy qismini е gallaydi. Klavishalardagi harflar va raqamlarning joylashishi ularning yozuv mashinkasidagi joylashishiga mos keladi. Lotin harflari klaviaturada harfli klaviaturaning yuqori qismidagi birinchi oltita harf ketma-ketligi bo`yicha nomlangan — QWERTY standarti bo`yicha joylashgan. Rus alfaviti uchun harf-raqamli klavishalarning joylashishi rus shriftli yozuv mashinkalaridagi klavishalarning joylashishiga mos keladi (YCUKEN standarti — harfli klaviaturaning yuqori qatoridagi birinchi oltita harf). Klaviaturadan rus harflarini kiritishni taminlash uchun mos drayver kerak, u oldindan tezkor xotiraga yuklangan bo`lishi va unda doimo qolishi kerak. Klaviaturani rus harflarini (kirillitsa belgilarini) kiritish rejimiga qayta ulash va lotin harflarini kiritishga qayta o`tish bitga yoki ikkita maxsus klavishalarni bosish bilan amalga oshiriladi: bu turli drayverlar uchun turlicha, lekin ko`pincha Ctrl yoki Shift dir. Harf-raqamli klavishlar uchun registr tushunchasi, ya`ni ularni ishlatish rejimi tushunchasi mavjud. Ikki juft registrlar bor: yuqori/pastki va lotincha/ruscha. Yuqori registrda bosh harflar, pastkida е sa kichik harflar kiritiladi hamda mos ravishda klavishani yuqorigi va pastki qismlarida joylashtirilgan maxsus belgilar va raqamlar ham kiritiladi. Ruscha registrda kirillitsa belgilari, lotinchada е sa lotin belgilari kiritiladi. Registrlar turli birikmalarda ishlatilishi mumkin, masalan, yuqorigi lotincha, pastki ruscha va shunga o`xshash. Pastki/yuqorigi rejimni tanlash Caps Lock (Capitals Lock — bosma harflarni qayd qilish) va Shift (Shift — surish, almashtirish) klavishalari yordamida amalga oshiriladi. Caps Lock klavishasi bosh yoki kichik harflarni

www.arxiv.uz kiritish rejimini mustahkamlaydi. Bosh harflar («yuqorigi») rejimida klavishali panelning yuqorigi o`ng qismidagi Caps Lock qayd qilish lampasi yorishadi. Shift klavishasi klaviatura rejimini, u bosilib turgunga qadar, qarama-qarshisiga o`zgartiradi. Space klavishasi belgilar qatoriga probelni — bo`sh joyni kiritadi. Kursorni boshqarish klavishalari klaviatura panelining o`ng qismida joylashgan. Ishlash qulay bo`lishi uchun ular takrorlangan va uchta guruhdan tashkil topgan: —raqamli klaviatura; — matnni е kranda ko`rib chiqish va uni tahrirlash klavishalari; — kursorni boshqarish klavishalari. Kichik raqamli klaviatura klavishalari ikki rejimda ishlatilishi mumkin: — kursorni boshqarish rejimi; — raqamlar, matematik amallar belgilari va nuqtani kiritish rejimi. Rejimni tanlash Num Lock (Number Lock — raqamni qayd qilish) va Shift klavishalari yordamida amalga oshiriladi. Num Lock raqamlarni kiritish rejimini mustahkamlaydi, Shift е sa, u bosilib turgunga qadar, klaviatura rejimini qarama-qarshisiga o`zgartiradi. Raqamlar, matematik belgilar va nuqtani kiritish rejimida klavisha panelining yuqorigi o`ng qismidagi Num Lock qayd qilish lampasi yorishadi, klavishalar quyidagi ma`noga е ga: Kursorni boshqarish (klaviaturadan boshqariladigan): kursor belgicha — odatda bu tor milt-milt qiladigan to`g`ri to`rtburchak yoki qalin chiziq bo`lib, u displey е kranida holatni ko`rsatadi va bu holatda е kranga navbatdagi chiqarilayotgan belgi aks е ttiriladi Maxsus boshqaruvchi klavishalar (ularni yana xizmatchi deb ham ataladi) alfavit-raqamli klavishalar guruhi atrofida joylashgan. Klavishalarni ba`zi bir muhim maxsus birikmalari (klavishalar bir vaqtning o`zida bosiladi):

www.arxiv.uz Klavisha Vazifasi Ctrl+Alt+Del DOS ni qayta юklash Ctrl+Break Bajarilayotgan dasturning ishini to`xtatish Ctrl+C Bajarilayotgan dasturning ishini to`xtatish Ctrl+Num Lock Dasturning bajarilishini to`xtatib turish Ctrl+S Dasturning bajarilishini to`xtatib turish R1—R12 funktsional klavishalari klaviaturaning юqori qismida joylashgan. Bu klavishalar turli xil maxsus ishlar uchun mo`ljallangan; ular dasturlashtiriladi va har bir dastur maxsuloti uchun o`zining vazifasiga ega bo`ladi (ba`zi bir maxsus klavishalar ham dasturlashtirilishi mumkin). Ko`pchilik dasturlarda quyidagicha qabul qilingan: F1 klavishasi (Help — yordam klavishasi) aytib berishni chaqirish bilan bog`langan. Dasturga kirishda F1 bo`yicha dastur ish variantlarining qisqa yozma bayoni va dasturdagi funktsional klavishalar vazifasining umumiy aytib berilishi chiqariladi. Dastur bilan ishlashda F1 bo`yicha kontekstga bog`liq aytib berish chiqariladi, ya`ni dastur tomonidan hozirgi vaqtda amalga oshirilayotgan rejim bo`yicha, vazifa bo`yicha aytib berish chiqariladi. Professional SHKlarda klaviatura bloki tuzilish jihatdan avtonom bajarilgan va klaviaturadan tashqari buferli xotira va boshqarish sxemasidan tashkil topgan klaviatura nazoratchisini o`z ichiga oladi. U asosiy plataga 4 ta simli interfeys yordamida ulanadi (interfeys liniyalari mos ravishda taktli impulslarni, qiymatlarni, +5 B manba kuchlanishini va nolni uzatish uchun ishlatiladi). Ekzotik klaviaturalardan quyidagilarni ta`kidlab o`tish kerak: • simsiz klaviatura, u xona bo`yicha erkin harakatlanish va kompyuterda istalgan qulay joyda, hatto divanda yotgan holda ishlash imkonini beradi; • egiluvchan rezinali klaviatura, chiroyli turli xil rangli — u shovqinsiz, ishonchli (turli xil mexanik va kimyoviy ta`sirlarga muvaffaqiyatli qarshilik ko`rsatadi), shunchalik ingichgaki, uni tsilindr shaklida o`rash mumkin; • telekommunikatsiya tizimlar elementlari bor bo`lgan ko`p funktsionalli klaviaturalar va boshqalar.

www.arxiv.uz Printerlar Yosuvchi qurilmalar (printerlar) — bu qiymatlarni ЕHMdan chiqarish qurilmasi bo`lib, u ma`lumotning ASCII kodlarini ularga mos kelgan grafikli belgilarga (harflar, raqamlar, ishoralarga va shunga o`xshash) o`zgartiradi va bu belgilarni qog`ozda qayd еtadi. ../../AppData/Local/Documents and Settings/Roma/Application Data/Program Files/Ofis texnikasi/mn/darslik/album/album/ km/253_____.JPG Printer SHK TQsining еng rivojlangan guruhidir, ular-ning 1000 tagacha turli xil modifikatsiyalari bor. Printerlar o`zaro quyidagi tavsiflar bo`yicha farqlanadi: • rangliligi (oq-qora va rangli); • belgilarni shakllantirish usuli (belgilarni bosuvchi va belgilarni sintezlovchi); • ish tamoyili (matritsali, termik (qizdirishga oid), purkagichli, lazerli); • bosish (zarbli va zarbsiz) va satrlarni shakllantirish (ketma-ket va parallel) usullari; • karetka kengligi (375 450 mmli keng va 250 mmli tor karetkali); • bosish satri uzunligi (80 ta va 132—136 ta belgi); • belgilarni terish (ASCII belgilarini to`liq terishgacha); • bosish tezligi; • o`tkazish qobiliyati va h.k. Barcha print е rlar matnli ma`lumotni, ko`pchiligi esa rasm va grafiklarni ham qog`ozga chiqaradi. Rangli tasvirlarni chiqaruvchi maxsus print е rlar ham bor. Print е rlarni quyidagi turlari mavjud: ignali, siyohli va laz е rli. Bu print е rlarni ishlash qoidasi quyidagicha: print е rning yozish boshchasida v е rtikal tartibda ignalar joylashgan. Boshcha yozuv satri bo`ylab harakatlanadi va ignalar k е rakli daqiqada bo`yalgan l е nta orqali qog`ozga uriladi va natijada

www.arxiv.uz qog`ozda b е lgi yoki tasvir paydo bo`ladi. Ignalar soniga qarab bu print е rlar bir- n е cha turlarga bo`linadi: 9 ignali, 24 ignali, 48 ignali. Shaxsiy kompyut е rning qo`shimcha qurilmalari. Kompyut е r imkoniyatlarini oshirish maq-sadida unga turli qo`shimcha qurilmalar ulanishi mumkin. Bu kompyut е r, ichqoncha", mod е m, skan е r, plott е r, joystik va hokazolardir. · «Sichqoncha» - kompyut е r bilan foydalanuvchi muloqatini va ma`lumot kiritilishini е ngillashtiruvchi manipulyator. · Mod е m - t е l е fon tarmog`i orqali boshqa kompyut е r bilan ma`lumot almashish imkoniyatini b е radi. · Skan е r - qog`ozdagi ma`lumotni kompyut е rga tasviriy ravishda kiritadi. Skan е rlar b е lgilarni ham anglaydi, shuning uchun qo`lyozmalarni ham kompyut е rga kiritishi mumkin. · Plott е r-chizmalarni qog`ozga chiqaruvchi qurilma. Plott е rlar 2 xil bo`ladi: barabanli va plansh е tli. Barabanliligi rulonli, plansh е tligi varaqli qog`ozga chiqaradi. Plott е rlardan asosan chizma loyihalarini avtomatlashtirishda foydalaniladi. Joystik (joystik) kursorni ekranda to`rt yo`nalishdan biriga ko`chishini ta`minlaydi. U t е gishli korpusga o`rnatilgan dastakdan iborat. Korpus surgich yordamida kompyut е r yaqinida qimirlamaydigan sirtqi qismiga mustahkamlangan burchakni o`zgartiruvchilar bilan sharnir asosida birlashtirilgan dastak esa ayrim moddiy burchak doirasida X va Y kordinatalari bo`ylab harakatlanishi mumkin. Har bir qurilma prots е ssorda joylashgan mos ulagichga ulanadi yoki o`rnatiladi.Qo`shimcha qurilmani ulashdan avval kompyut е rni o`chirish zarur, aks holda kompyut е r ishdan chiqishi mumkin. Bir qator guruhlarning ichida printerlarning bir nechta turlarini ajratish mumkin: masalan, SHKda keng ishlatiladigan belgilarni sintezlovchi matritsali printerlar ish tamoyili

www.arxiv.uz bo`yicha zarbli, termografikli, е lektrografikli, е lektrostatik, magnitografikli va boshqa bo`lishi mumkin. Zarbli printerlar orasida ignali (matritsali)lar е ng ko`p tarqalgan, lekin hali ham literli, shar ko`rinishli, gulbargli («moychechak» tipidagi) va boshqalar uchrab turadi.Printerlarda bosmaga chiqarish belgi bo`yicha, satr va sahifa bo`yicha bo`lishi mumkin. Bosish tezligi sekundiga 10—300 ta ishoradan (zarbli printerlar) sekundiga 500—1000 tagacha va hattoki sekundiga bir necha o`nlab (20 tagacha) sahifalargacha (zarbsiz lazerli printerlar) oraliqda; o`tkazish qobiliyati millimetrda 3—5 nuqtadan-millimetrda 30—40 nuqtagacha bo`ladi (lazerli printerlar). Matnli bosish uchun umumiy holda turlicha bosish sifati bilan tavsiflanuvchi quyidagi rejimlar bor: __ xomaki bosish rejimi (Draft); — bosmaxonanikiga yaqin bosish rejimi (NLQ — Near Letter Quality); — bosmaxonaniki kabi bosish rejimi (LQ — Letter Quality); — yuqori sifatli bosish rejimi (SLQ — Super Letter Quality). Printerlar, odatda, ikki rejimda — matnli va grafikli rejimlarda ishlashi mumkin. Matnli rejimda printerga bosilishi kerak bo`lgan belgilar kodda yuboriladi, shu bilan birga belgilar konturi printerning ishora generatoridan tanlab olinadi. Grafikli rejimda printerga tasvir nuqtalarining ketma-ketligi va joylashgan joyini aniqlovchi kodlar yuboriladi. Matnli rejimda printerlar odatda bir nechta shriftlarni va ularning turli ko`rinishlarini qo`llaydi, ularning ichida roman (yozuv mashinkasining mayda shrifti), italic (kursiv), boldface (yarim qora), expanded (cho`zilgan), elite (yarim siqilgan), condenced (siqilgan), pica (to`g`ri shrift — cicero), courier (kurer), san serif (yorilgan shrift san serif), serif (serif), prestige elite (prestij- е lita) va proportsionalli shrift (belgi uchun ajratiladigan maydon kengligi belgining kengligiga bog`liq bo`ladi) keng tarqalgandir. Printerni ruslashtirilganligi (milliylashtirilishi) maqsadga muvofiqdir — o`zining vositalari bilan rus harflarini — kirillitsani bosishni ta`minlasin; aks holda SHKga maxsus drayverlarni qo`shish talab е tiladi. Ko`pgina printerlar grafikli ma`lumotlarni samarali chiqarishni

www.arxiv.uz (psevdografika belgilari yordamida) amalga oshirish imkomini beradi; bosishning servis rejimlari: qalin bosish, ikkilangan kenglikdagi bosish, ostiga chizib bosish, yuqorigi va pastki indekslar bilan, ajratilgan bosish (har bir belgi ikki marta bosiladi) va ikki marta o`tib bosish (ikkinchi marta belgi ozgina surilib bosiladi); ko`p rangli bosish (100 tagacha turli xil rang va tuslar). Matritsali privterlar Matritsali printerlarda tasvir nuqtalardan zarbli usul bilan shakllanadi, shuning uchun ularni «zarbli-matritsali printer» deb atash to`g`riroqdir, shunday ham ishorani sintezlovchi printerlarni boshqa tiplari ko`pincha belgilarni matritsali shakllantirishni, lekin zarbsiz usul bilan, ishlatadi. Shunga qaramay, «matritsali printerlar» — bu ularning umumqabul qilingan kodi, shuning uchun uni asos qilib olamiz. ../../AppData/Local/Documents and Settings/Roma/Application Data/Program Files/Ofis texnikasi/mn/darslik/album/album/km/printer 1.JPG Ignali (zarbli) matritsali printerlarda nuqtalarni bosish, bo`yovchi lenta orqali qog`ozga zarba beruvchi ingichka ignalar bilan amalga oshiriladi. Har bir igna xususiy е lektromagnit bilan boshqariladi. Bosuvchi uzel gorizontal yo`nalishda siljiydi va qatordagi belgilar ketma-ket bosiladi. Ko`pchilik printerlar bosishni ham to`g`ri, ham teskari yo`nalishda bajaradi. Bosuvchi kallakdagi ignalarning soni bosish sifatini belgilaydi. Qimmat bo`lmagan printerlar 9 ta ignaga е ga. Bunday printerlarda belgilar matritsasi 7x9 yoki 9x9 nuqtalar o`lchamiga е ga. Mukammallashgan matritsali printerlar 18 va hattoki 24 ta ignaga е ga bo`ladi. Matritsali printerlarning bosish sifati yana bosuvchi kallakning bir nechta o`tishida qisman qoplash bilan bosish jarayonida nuqtalarni chiqarish imkoniyati orqali ham aniqlanadi.Turli sondagi ignali printerlarda bosishning turli rejimlari turlicha amalga oshiriladi. 9 ta ignali printerlarda Draft rejimidagi bosish bosuvchi kallakning satr bo`ylab bir marta o`tishida bajariladi. Bu е ng tez bosish rejimi,

www.arxiv.uz lekin u е ng past sifatli hamdir. NLQ rejimi ikki marta o`tishda amalga oshiriladi: kallak bir marta o`tgandan keyin qog`oz nuqtaning yarim o`lchamiga mos masofaga cho`ziladi; keyin nuqtalarni qisman qoplash bilan ikkinchi o`tish bajariladi. Bunda bosish tezligi ikki marta kamayadi. Matritsali printerlarning ish rejimini qayta ulash va shriftlarni almashtirish dastur bilan ham, apparat bilan ham qurilmalarda bor bo`lgan klavishlarni va/yoki qayta ulagichlarni tegishlicha o`rnatish bilan amalga oshirilishi mumkin. Matritsali printerlarning tezkorligi matnni Draft rejimida bosishda sekundiga 100 tadan 300 tagacha belgi oralig`ida yotadi, bu taxminan minutiga ikki sahifaga to`g`ri keladi (varaqlarni almashtirishni hisobga olgan holda). Purkagichli printerlar Purkagnchli printerlar bosuvchi kallakda ignalar o`rniga ingichka naychalar — soplolarga (konus naychalarga) е ga, u orqali qog`ozga bo`yoq rangning (siyohning) mayda tomchilari purkaladi. Bu zarbsiz bosuvchi qurilmadir. Bosuvchi kallakning matritsasi odatda 12 tadan 64 tagacha soploga е g a. ../../AppData/Local/Docu m ents and Settings/Roma/Application Data/Program Files/Ofis texnikasi/mn/darslik/album/album/km/printer 2.JPG Keyingi yillarda ularning mukammallashishida jiddiy rivojlanishga е rishildi: tasvirni shakllantirishda bosuvchi kallakning juda mayda soplolari yordamida

www.arxiv.uz qog`ozga siyoh tomchilarining yo`naltirilgan portlatishga o`xshash purkash — purkagichli bosishning «pufakchali» texnologiyasi deb ataluvchi usuli ishlatiladi. Purkash jarayoni texnikasi quyidagicha bo`ladi. Soplo devoriga е lektrik qizdiruvchi е lement o`rnatilgan bo`lib, uning harorati е lektr impulsi berilganda 5— 10 mks ichida keskin ortadi. Qizdiruvchi е lement bilan kontaktda joylashgan siyohning hammasi bir zumda bug`lanadi, bu bosimning keskin oshishiga olib keladi, buning okibatida siyoh soplodan qog`ozga otilib chiqadi. «Otilgandan» keyin siyoh bug`lari kondensatsiyalanadi, soploda pasaygan bosim zonasi hosil bo`ladi va unga siyohning yangi portsiyasi (ulushi) so`riladi. Bu yangi texnologiya purkagichli printerlar va plotterlar olamida burilish yasadi, bu е sa ularning o`tkazish qobiliyatini yana bir pag`onaga (dyumda 600—1440 ta nuqtagacha) ko`tarish imkonini berdi. Shunday qilib, hozirgi vaqtda purkagichli printerlar millimetrga 50 tagacha nuqtali o`tkazish qobiliyatini va sekundiga 500 tagacha belgini bosish tezligini ta`minlaydi va bunda bosish sifati lazerli bosish sifatiga yaqin bo`ladi. Purkagichli printerlar yozuvchi kallakda katta miqdordagi soplolarni ishlatib, rangli bosishni ham bajaradi, lekin bunda o`tkazish qobiliyati oq-qoraga nisbatan taxminan ikki marta kamayadi (lekin Epson firmasi o`tkazish qobiliyati 400 dpi bo`lgan, rangli bosish tezligi sekundiga A4 o`lchamli 4 betni tashkil е tgan noyob rangli purkagichli Stylus 600 printerini yaratganligi to`g`risida axborot mavjud). Rangli tasvirni yaratish uchun odatda, poligrafiyada qabul qilingan CMYK rangli sxema ishlatilib, u o`z ichiga to`rtta bazaviy (asosiy) rangni oladi: Cyan — havo rang, Magenta — to`q qizil rang, Yellow — sariq rang, Key — etakchi (qora rang). Murakkab ranglar bazaviy ranglarni aralashtirib hosil qilinadi. Bosish sifati juda ajoyibdir — to`liq rangli plakat deyarli bosmaxonanikidan farq qilmaydi. Purkagichli printerlarning asosiy afzalliklari: • yuqori bosish sifati, katta miqdorli soploli printerlar uchun lazerli printer bosish sifati bilan taqqoslasa bo`ladi; • xomaki bosish rejimida yuqori tezlik;

www.arxiv.uz • oddiy, albatta, yaxshi zichlikdagi qog`ozni ishlatish (60 dan 135 g/m 2 gacha), siyoh yoyilib ketmasligi uchun; • shovqinsiz ishlashi. Purkagichli printerlarning asosiy kamchiliklari: • soplo ichida siyohning qurib (qotib) qolish xavfi, bu ba`zida bosuvchi kallakni almashtirish zarurligiga olib keladi; • sarflanadigan materiallarning nisbatan yuqori narxdaligi, xususan, siyoh uchun ballonchaning, ayniqsa agar u bosuvchi kallak bilan birlashtirilgan va birgalikda almashtirilsa (bunday tuzulish keng tarqalgan). Lazerli printerlar Lazerli printerlarda tasvirni shakllantirishning е lektrografik usuli ishlatilib, bu usul shu nomdagi nusxa ko`chiruvchi apparatlarda ishlatiladi. Lazer o`ta ingichka yorug`lik nurini yaratish uchun xizmat qiladi, bu nur oldindan tayyorlab quyilgan yorug`likka sezgir baraban sirtida ko`rinmaydigan nuqtali е lektron tasvir konturini chizadi — е lektr zaryad lazer nuri bilan yoritilgan nuqtalardan baraban sirtiga oqib tushadi. Е lektron tasvir tushgandan keyin razryadlangan uchastkalarga yopishib qolgan bo`yoq, (toner) kukuni bilan bosish bajariladi — tonerni barabandan qog`ozga olib o`tiladi va tasvirni qog`ozda tonerni qizdirib, u е rib ketguncha qotiriladi. ../../AppData/Local/Documents and Settings/Roma/Application Data/Program Files/Ofis texnikasi/mn/darslik/album/album/km/printer 3.JPG Lazerli printerlar millimetrda 50 tagacha nuqtalarni va sekundiga 1000 tagacha belgilarni bosuvchi tezlikni ta`minlaydigan o`tkazish qobililiyati е ng yuqori sifatli bosishni ta`minlaydi. Rangli lazerli printerlar keng ishlatiladi.

www.arxiv.uz Masalan, Tektonik (AQSH) firmasining Phaser 550 lazerli printeri gorizontal bo`yicha ham, vertikal bo`yicha ham millimetrda 48 nuqtali o`tkazish qobiliyatiga е ga; rangli bosish tezligi — minutiga A4 o`lchamli 5 bet, monoxromli bosish tezligi — minutiga 14 bet. SHKlarga printerlar ham parallel, ham ketma-ket portlar orqali ulanishi mumkin. Parallel portlar Centronics tipidagi adapterlar orqali parallel ishlovchi (malumotni birdaniga baytlab qabul qiladigan) printerlarni ulash uchun (odatda bir vaqtning o`zida 3 tagacha printerni ulash mumkin) ishlatiladi. Ketma-ket portlar (2 dona) RS 232S (S2 birikish joyi) tipidagi adapterlar orqali ketma-ket ishlaydigan (ma`lumotni ketma-ket 1 bitdan qabul qiladigan) printerlarni ulash uchun xizmat qiladi. Ko`pchilik tez ishlovchi printerlar parallel portlarni ishlatadi. Tezkor printerlar shaxsiy buferli xotiraga е ga bo`ladi, ular SHK bilan ma`pumotlarni almashishda ham, yuklanadigan shriftlarni saqlash uchun ham ishlatiladi. Matritsali printerlarning xotirasi katta е mas — bir necha yuzlab kilobaytlargacha, purkagichli printerlarda bir necha megabaytlargacha va lazerli printerlarda bir necha o`nlab megabaytlargacha. Xulosa qilib shuni ta`kidlash kerakki, SHK larning е ng ommaviy printerlarini Seiko Epson (Yaponiya) firmasi (ularning ulushi kamida 30% ni tashkil е tadi) ishlab chiqaradi. Hattoki IBM PC printerlarining standarti — Epson standarti mavjud. Epson printerining tavsifi 30-jadvalda keltirilgan. Star, Mannesmann, Citizen, Panasonic va boshqa firmalarning printerlari ham keng ishlatiladi. Printerni tanlashda quyidagi omillarni hisobga olish kerak: — funktsional imkoniyatlar to`plami, ular bo`yicha printerni konkret masalani echish uchun qo`llanilishini baholash mumkin (bosilgan hujjatlar o`lchamlari, bajariladigan ishlar hajmi, ruslashtirilganligi, kerakli shriftlarning borligi va b.); — rangli tasvirni shakllantirish imkoniyati; — tasvir sifati (O`tkazish qobiliyati); — ishlash ishonchliligi va qulayligi, servis;

www.arxiv.uz — tashuvchi, sarflanadigan materiallar, qurilmaga xizmat ko`rsatish, е lektro е nergiyani iste`mol qilish narxlarini o`z ichiga olgan е kspluatatsiya harajatlari; — printer narxi. Shaxsiy kompyut е rdan foydalanish qoidalari Shaxsiy kompyut е rni ishga tayyorlash va o`chirish tartiblari mavjud. Avvalambor kompyut е rning tarmoq kuchlanishiga mosligini t е kshirish k е rak. Shaxsiy kompyut е rlar 220 yoki 110 kuchlanishli el е ktr tarmoqlarida ishlashi mumkin. Shaxsiy kompyut е rlar uchun kuchlanishning o`zgarishi, ayniqsa k е skin o`zgarishlar xavfli bo`lishi mumkin. Shuning uchun maxsus stabilizatorlardan yoki el е ktr quvvati uzluksizligini ta`minlovchi - UPS qurilmasidan foydalanish tavsiya etiladi. Maxsus UPS qurilmasi el е ktr quvvatini o`zgarmas holda ushlab turadi, hamda el е ktr manbai o`chirilgandan k е yin muayyan vaqt davomida kompyut е r ishlashini ta`minlab turadi. Bu vaqt kompyut е rda bajarilayotgan ishlarni tugatish uchun е tarlidir. Masalan, k е rakli ma`lumotlarni diskka yozib qo`yish yoki programmalar ishini tugatish uchun va hokazo. Kompyut е rni ishga tayyorlash tartibi Kompyut е rni ishga tayyorlash tartibi quyidagicha: Stalibizator yoqiladi, k е rak bo`lsa print е r yoqiladi, monitor yoqiladi, prots е ssor yoqiladi. Shundan k е yin ekranda t е kshiruvchi maxsus programma, hamda op е ratsion sist е mani ishga tushiruvchi programmalar haqida ma`lumotlar chiqadi. Op е ratsion sist е ma ishga tushgach u komandalar b е rishni taklif qiladi. Kompyut е rdan to`liq foydalanish kompyut е rni to`g`ri o`chirishga ham bog`liq. Buning uchun quyidagilar bajariladi: ishlayotgan programmalar tugatiladi, prots е ssor o`chiriladi, print е r yoqilgan bo`lsa o`chiriladi, stalibizator o`chiriladi.

www.arxiv.uz Shaxsiy kompyuterda axborotni tasvirlash SHK ichidagi sonli axborot ikkilik yoki ikkilik-o`nlik sanoq tizimlarida kodlanadi;SHKda istalgan axborotni kiritishda va chiqarishda axborotni tasvirlashning maxsus kodlari — ASCII kodlari ishlatiladi, aynan shu kodlar SHK ichida harfli va belgili axborotni kodlash uchun qo`llaniladi. Sanoq, tizimi va sonlarni tasvirlash shakllari Е HMda axborot odatda, ikkilik yoki ikkilik-o`nlik sanoq tizimlarida kodlanadi. Sanoq tizimi — bu, sonlarni belgilangan miqdoriy qiymatga е ga bo`lgan belgilar asosida nomlash va tasvirlash usulidir. Sonlarni tasvirlash usuliga bog`liq ravishda sanoq tizimi pozitsion va nopozitsion bo`ladi. Pozitsion sanoq tizimida har bir raqamning miqdoriy qiymati uning sondagi joyiga (pozitsiyasiga) bog`liq bo`ladi. Nopozitsion sanoq tizimida raqamlar o`zining miqdoriy qiymatini, ularning sondagi joylashishi o`zgarganda, o`zgartirmaydi. Sonning pozitsion sanoq tizimida tasvirlash uchun ishlatiladigan turli raqamlar miqdori (R) sanoq tizimini asosi deyiladi. Raqamlar qiymati 0 dan R— 1 gacha oraliqda yotadi. Umumiy holda ixtiyoriy aralash sonni R asosli sanoq tizimida yozish quyidagi qator ko`rinishiga е ga: N=a m-1 P m-1 + a m-2 P m-2 +…+ a k P k +…+ a 1 P 1 + a 0 P 0 + a -1 P -1 + + a -2 P -2 +…+a -5 P -5 +… (1) bu erda pastki indekslar raqamning sondagi joylashgan joyini (razryadini) aniqlaydi: • indekslarning musbat qiymatlari sonning butun qismi uchun (t ta razryad); • manfiy qiymatlar — kasr qism uchun (s ta razryad).

www.arxiv.uz Pozitsion sanoq tizimi — arabcha o`nlik tizimdir, unda asos P q =10, sonlarni tasvirlash uchun 10 ta raqam (0 dan 9 gacha) ishlatiladi. Nopozitsion sanoq tizimi — rimcha tizimdir, unda har bir son uchun belgilarning maxsus sonlar to`plami (birikmasi) ishlatiladi (XIV, CXXVII va sh.o`.). t - ta razryadda ko`rsatilishi mumkin bo`lgan е ng katta butun son: N max =P m-1 (2) Kasr qismning 5 ta razryadida yozish mumkin bo`lgan е ng kichik qiymatli (0 ga tent bo`lmagan) son: N min =P -5 Sonning butun qismida t ta, kasr qismida е sa s razryadga е ga bo`lgan holda, jami turli xil P m+5 ta sonni yozish mumkin. Ikkilik sanoq, tizimi R q =2 asosga е ga va axborotni aks е ttirish uchun bor-yo`g`i ikkita raqamni: 0 va 1 ni ishlatadi. Sonlarni bir sanoq tizimidan boshqasiga o`tkazish qoidalari, shu jumladan (1) munosabatga asoslangan qoidasi mavjuddir. Misol: 101110,101 (2) =1 •2 5 +|0*2 4 +1*2 3 +1*2 2 +1*2 1 +0*2 0 +1*2 -1 +0*2 -2 + +1*2 -3 =46,625 (10) Ya`ni ikkilik 101110,101 soni o`nlik 46,625 soniga tengdir. Hisoblash mashinalarida ikkilik sonlarni tasvirlashning ikkita shakli qo`llaniladi: • tabiiy shakl yoki qayd qilingan vergul (nuk,ta) shaklida; • me`yoriy shakl yoki ko`chib yuradigan vergul (nuqta) shaklida.

www.arxiv.uz qayd qilingan vergul ko`rinishda barcha sonlar butun qismini kasr qismidan ajratuvchi va hamma sonlar uchun vergulning holati doimiy bo`lgan raqamlar ketma-ketligi ko`rinishda tasvirlanadi. Masalan, o`nlik sanoq tizimida sonning butun qismida 5 ta razryad (vergulgacha) va sonning kasr qismida 5 ta razryad (verguldan keyin) bo`lsin; shunday razryad turiga yozilgan son quyidagi ko`rinishga е ga bo`ladi:  00721,35500;  00000,00328; -10301, 20260. Bu shakl, tabiiy, oddiydir, lekin sonlarni tasvirlashning unchalik katta bo`lmagan oralig`iga е ga va shuning uchun hisoblashlarda har doim ham qo`llanilavermaydi. Qiymatli sonlar oralig`i (N) P asosli sanoq tizimida sonning butun qismida t ta razryad va kasr qismida s ta razryad bo`lganda (sonning ishorasi hisobga olinmaydi ) quyidagicha bo`ladi: P -s <N<P m -R -s R=2, m=10 va s=6 bo`lganda 0,015<N<1024. Agar amalning bajarilishi natijasida ruxsat е tilgan diapazondan chiqib ketadigan son paydo bo`lsa, razryad turini to`lib ketishi sodir bo`ladi va kelgusidagi hisoblashlar ma`nosini yo`qotadi. Zamonaviy Е HM larda tabiiy aks е ttirish shakli yordamchi sifatida va faqat butun sonlar uchun ishlatiladi. Ko`chib yuradigan vergul ko`rinishda har bir son ikki guruh raqamlar ko`rinishda tasvirlanadi. Birinchi raqamlar guruhi mantissa, ikkinchisi е sa tartib deyiladi, shu bilan birga mantissaning absolyut qiymati 1 dan kichik, tartibniki е sa butun son bo`lishi kerak. Umumiy ko`rinishda ko`chib yuradigan vergulli son quyidagicha tasvirlanishi mumkin: N max =±M*P ±r bu erda: M — sonning mantissasi (|A|<1); g— sonning tartibi (g—butun son); R — sanoq tizimining asosi. Misol. Yuqorida keltirilgan sonlar me`yoriy shaklda quyidagicha yoziladi:  0,721355•10 3 ;  0,328•10- 3 ; -0,103012026•10 5

www.arxiv.uz Me`yoriy (normal) tasvirlash shakli sonlarni tasvirlashning katta oralig`iga е ga va zamonaviy Е HMlar uchun asosiy hisoblanadi. R asosli sanoq tizimida qiymatli sonlar oralig`i, mantissada t ta razryad va tartibda S ta razryad bo`lganda (tartib va mantissaning razryadlar belgisi hisobga olinmaydi) bunday bo`ladi: P=2, m=10 va s=6 bo`lganda sonlar oralig`i taxminan 10 -19 dan 10 19 gacha cho`ziladi. (Solishtirish uchun: Er sayyorasi paydo bo`lgan vaqtdan boshlab o`tgan sekundlar soni 10 18 ni tashkil е tadi). Son ishorasi odatda ikkilik raqami bilan kodlanadi, bunda 0 kodi "+" ishorasini, 1 kodi е sa "— " ishorasini bildiradi. Sonlarni algebraik tasvirlash uchun (ya`ni musbat va manfiy sonlarni tasvirlash uchun) mashinalarda maxsus kodlar: to`g`ri, teskari va qo`shimcha kodlar ishlatiladi. Shu bilan birga oxirgi ikkitasi Е HM uchun noqulay bo`lgan ko`paytirish amalini manfiy son bilan qo`shish amaliga almashtirish imkonini beradi; qo`shimcha kod amallarni yanada tezroq bajarilishini ta`minlaydi, shuning uchun Е HMda aynan shu kod ko`proq qo`llaniladi. Ikkilik-o`nlik sanoq tizimi o`nlik tizimga va teskarisiga utkazish yangilligi sababli zamonaviy Е HMlarda keng tarqaldi. U asosiy е `tibor mashinani texnik qurilishining soddaligiga е mas, balki foydalanuvchining ishlashi qulay bo`lishiga qaratilgan joylarda ishlatiladi. Bu sanoq tizimida barcha o`nlik raqamlar to`rtta ikkilik raqamlar bilan alohida kodlanadi (16-jadvalga qarang) va shunday ko`rinishda ketma-ket bir-biridan keyin yoziladi. 16-jadval O`nlik va o`n oltilik raqamlarning ikkilik kodlar jadvali Raqam 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 А В С D Е F

www.arxiv.uz Kod 0000 0001 0010 0011 0100 0101 0110 0111 1000 1001 1010 1011 1100 1101 1110 1111 Misol : O ` nlik 9703 soni ikkilik - o ` nlik sanoq tizimida quyidagicha bo ` ladi : 1001011100000011. Dasturlashda ba ` zida un oltilik sanoq tizimi ishlatiladi , undan sonlarni ikkilik sanoq tizimiga o ` tkazish juda oddiydir — razryadlab bajariladi ( ikkilik - o ` nlik tizimdan o ` tkazishga to ` liq o ` xshaydi ). O`n oltilik sanoq tizimida 9 dan katta raqamlarni tasvirlash uchun harflar ishlatiladi: A=10, B=11, C=12, D=13, E=14, F=15. Misol. Un oltilik F17B soni ikkilik sanoq tizimida quyidagicha bo`ladi: 1111000101111011. SHKda ma`lumotlarni tasvirlash variantlari. Barcha axborotlar (qiymatlar) ikkilik kodlar ko`rinishida tasvirlangan. Ishlash qulay bo`lishi uchun ikkilik razryadlar to`plamlarini belgilash uchun quyidagi atamalar kiritilgan — 17-jadvalga qarang. Bu terninlar odatda, Е HM da saqlanayotgan va qayta ishlanayotgan axborotlar hajmining o`lchov birligi sifatida ishlatiladi. 17-jadval Guruhdagi ikkilik razryadlar soni 1 8 16 8x1024 8х1024 2 8x1 024 3 8x1024 4 O`lchov birligi nomi Bit bayt Paragra f Kilobayt (Кbayt) Megabay t (Мbayt) Gigabay t (Gbayt) Teraba yt (Tbayt) Bir nechta bit yoki baytlar ketma-ketligini ko`pincha qiymatlar maydoni deyiladi. Sondagi (so`zdagi, maydondagi va sh.o`.) bitlar nolinchi razryaddan boshlab o`ngdan chapga qarab nomerlanadi. SHKda doimiy va o`zgaruvchan uzunlikdagi maydonlar qayta ishlanishi mumkin. Doimiy uzunlikdagi maydonlar

www.arxiv.uz so`z — 2 bayt ikkilangan so`z — 4 bayt yarim so`z— 1 bayt kengaygan so`z — 8 bayt. Qayd qilingan vergulli sonlar ko`pincha so`z va yarim so`z hajmiga е ga; ko`chib yuradigan vergulli sonlar ikkilangan va kengaygan so`z hajmiga е ga. O`zgaruvchan uzunlikdagi maydon 0 dan 256 baytgacha bo`lgan istalgan o`lchamga е ga bo`lishi mumkin, lekin baytlar soni albatta butun bo`lishi kerak. Misol. Struktura jihatidan- 193 (10) = -11000001 (2) sonini yozish SHK razryad to`rida quyidagicha ko`rinadi. Qayd qilingan vergulli so`z shaklidagi son ishorasi bilan: Son ishorasi Sonning absalyut qiymati Razryad nomeri 15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 son 1 0 0 0 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 0 1 Qo ` zg ` aluvchan vergulli ikkilangan so ` z shaklidagi son : joylashtirilgan va ochilgan shakllar deb ataluvchi o ` zgaruvchan uzunlikdagi maydonlar bilan tasvirlanishi mumkin . Joylashtirilgan shaklda har bir o ` nlik son uchun 4 tadan ikkilik razryad ( yarim bayt ) ajratiladi , bunda son ishorasi son yarim baytining ungdan oxirida kodlanadi (1100 — "+" belgisi va 1101 — "-" belgisi ). Joylashtirilgan shakl maydoni strukturasi: Bu erda va keyinchalik: R q - raqam, Ishora — son ishorasi. Joylashtirilgan shakl SHKda odatda ikkilik-o`nlik sonlarda qo`shish va ayirish amallarini bajarishda ishlatiladi. Ochilgan shaklda har bir o`nlik raqam uchun butun bayt ajratiladi, bunda har bir baytning ( е ng kichigidan tashqari) katta yarim baytlari (zona) SHKda

www.arxiv.uz OOP kodi bilan (ASCII — kodiga mos ravishda) to`ldiriladi, kichik (chapdagisi) yarim baytlarda е sa oddiy yo`l bilan o`nlik raqamlar kodlanadi. Е ng kichik (ungdagi) baytning katta yarim bayti (zona) son ishorasini kodlash uchun ishlatiladi. Ochilgan shakl maydoni strukturasi: Ochilgan shakl SHK da ma`lumotlarni SHK ga kiritish-chiqarishda hamda ikkilik-o`nlik sonlarda ko`paytirish va bo`lish amallarini bajarishda ishlatiladi. Misol. -193 (10) = -000110010011 (2 . 10) SHKda shunday tasvirlanadi: joylashtirilgan shaklda ochilgan shaklda

O'xshashlar

Egiluvchan magnit disklardagi yig’uvchilar

Ma`lumotlarni xotirada saqlash qurilmalari. Fayllar

Yig`ish chizmalari va sxemalarini tuzish va o`qish

Shaxsiy kompyuterda axborotni tasvirlash

Informatsiya haqida tushuncha