Delphi tilida asosiy operatorlar tavsifi - Informatika va AT - Referatlar

Delphi tilida asosiy operatorlar tavsifi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

227.5 KB

Ko'chirib olish

Delphi tilida asosiy operatorlar tavsifi Reja: Kirish I. Delphi tilida asosiy operatorlar tavsifi 1.1. Dasturlash til elementlari 1.2. O'zgarmaslar, o'zgaruvchilar va standart funksiyalar 1.3. Ma'lumotlar turlari 1.4. Ma'lumotlarni kiritish va chiqarish operatorlari 1.5. Delphida konsol ilovasini yaratish 1.6. Shartli o'tish operatori 1.7. Shartsiz o'tish va tanlash operatorlari 1.8. Sikl operatorlari. II. Amaliy masala II.1. A maliy masalaning berilishi va uning algoritmi II.2. Amaliy masalaning echimini topish dasturi va natijalari Xulosa Adabiyotlar 1

K I R I S H Kompyuter dunyosida ko'plab dasturlash tillari mavjud. Bir xil turdagi ishni bajaradigan dasturlarni Basic, Pascal, C++, kabi tillarda yozish mumkin. Lekin, qaysi dasturlash tili yaxshi? Bu savolga javob berish oddiy emas. Biroq shuni ishonch bilan aytish mumkinki, Pascal tili boshqa tillarga qaraganda dastur tuzishni o'rganish uchun ancha qulay til bo'lib hisoblanadi. Pascal tili Shvesariyalik olim N.Virt tamonidan yaratilib, keyinchalik Borland korporasiyasi tamonidan rivjlantirildi. Bu til rivjlantirilib Turbo Pascal, Borland Pascal va keyinchalik esa Object Pascal nomini oldi. Hozirgi kunda Object Pascal tili asosi bo'lgan Windows muhitida ishlovchi Delphi dasturiy vositasida murakkab professional dasturlar ishlab chiqilmoqda. Kompyuterda dasturlash oxirgi yillarda juda tez rivojlanib dastur tuzushga qiziquvchilar soni oshib bormoqda. 10-15 yil oldin o'z dasturlarini Windows muhitida yaratish ko'pgina dasturchilarning orzusi edi. Delphi dasturlash vositasining yaratilishi esa nafaqat professional dasturchilar, balki oddiy dastur tuzuvchilar uchun ham keng yo'l ochib berdi. 2

1.1. Dasturlash til elementlari Ҳ озирги кунда жуда кўп алгоритмик тиллар мавжуд . Бу тиллар ичида Паскал тили универсал тиллардан бири бўлиб , бошқа тилларга қараганда имкониятлари кенгроқ тилдир . Сўнги йилларда Паскал тили жуда такомиллашиб, тобора оммалашиб бормоқда. Паскал тилида програма тузиш учун Турбо Паскаль ва Дельфи дастурлаш воситалари мавжуд. Бу дастурлаш воситалари замонавий компьютер технологиясининг ҳамма талабларини ўз ичига олган ва унда дастур тузувчи учун ҳамма қулайликлар яратилган. Delphi дастурлаш восита c и Turbo Pascal тилининг ривожи б ў лган Object Pascal тилини ишлатади. Ҳ озирги кунда бу тилга жуда к ўплаб янгиликлар киритилган унинг имкониятлари янада кенгайтирилган , шу сабаб бу тилни Delphi тили деб ҳам аташ мумкин. Delphi тили ҳам бошқа дастурлаш тиллари каби ўз алфавитига ва белгиларига эга. У 26 бош лотин ҳарфларини, 0 дан 9 гача бўлган араб рақамларини ва қуйидаги белгиларни ишлатади: бўшлиқ белгиси; 4 та арифметик амаллар + , - , * , / ; мантиқий амалларни бажариш учун <, >, <=, >= , <>, = белгиларини ишлатади. Булардан ташқари вергул, нуқта, икки нуқта, кичик қавс, катта ва ўрта қавслар. Дастурда изоҳлар исталган жойда берилиши мумкин. Улар катта қавс ичида ёзилади. Масалан. Program ad; { Бу дастур номи } 1.2 O'zgarmaslar, o'zgaruvchilar va standart funksiyalar Ҳақиқий турдаги сонлар умумий ҳолда қуйидаги кўринишда бўлади: s a 1 a 2 ...a n . b 1 b 2 ...b k Бу ерда s ишора (+ ёки -) ёки буш жой; a 1 a 2 ...a n бутун қисм; b 1 b 2 ...b k каср қисм. Масалан: +3,147 сони +3.147 ёки 3.147 -143,03 сони -143.03 57,0 сони 57.0 0,493 сони 0.493 ёки .493 3

Ҳ ақиқий сонларнинг ўзгариш диапазони компьютернинг турига караб турлича бўлади. 10 -38 <x<10 +38 x-ихтиёрий сон. Улар экспоненциал (даражали) кўринишда ифодаланиши ҳам мумкин, яъни n m   10 . Бундай сонлар қуйидагича ёзилади n mE   . Масалан: 0,43·10 -6 .43E-6 0,0003 3E-4 Бутун сонлар умумий ҳолда қуйидагича ёзилади s a 1 a 2 ...a n . Масалан: +345 сони +345 ёки 345 -106 сони -106 Бутун сонлар ўзгариш диапозони -32768 дан +32767 гача. Агар бутун сон қиймати бу дипазондан чиқса, у ҳақиқий сон шаклида ифодаланади ёки компьютер турига қараб, у ўнолтилик саноқ системасида ифодаланиши ҳам мумкин. Белгилилар қўштирноқ ичида ёзилади. Ёзилиш диапазони 0 дан 255 тагачадир. Мисол. "Паскаль", "405.5" Паскал тилида идентификатор сўзи ишлатилиб дастурда объектларни номлашда ишлатилади. Ўзгармасларни, ўзгарувчиларни, белги(метка), процедура ва функцияларни белгилашда ишлатилган ном идентификаторлар дейилади. Идентификаторлар лотин алфавити ҳарфларидан бошланиб қолганлари белги ёки рақам кетма-кетлигидан ташкил топган бўлиши мумкин. Масалан: xx, xx1, alfa&. Delphi тилида дастур ишлаши мобайнида қиймати ўзгармайдиган идентификаторлар ўзгармаслар дейилади ва улар дастурнинг бош қисмида Const сўзи билан эълон қилиниб унга аниқ қиймат тенглаштирилади. Мисол. Const aa 1=2.27; Pi =3.14; radius =14; Дастур ишлаши мобайнида қийматлари ўзгариши мумкин бўлган идентификаторга ўзгарувчилар дейилади ва улар дастур бош қисмида Var сўзи билан эълон қилинади. Ўзгарувчилар номи келтирилиб, уларнинг турлари берилади. Ўзгарувчиларнинг энг к ўп ишлатиладиган турлари 4

бутун, ҳақиқий, белгили, қатор ва мантиқий дир . Улар мос равишда бутун - Integer , ҳақиқий - Real , белгили - Char , қатор (матн) - String ва мантиқий - Boolean деб ёзилади. Масалан : Var a, d1, alfa : Integer; c121, df : Real; Etx, xx : Char; St,Sw: String; fl : Boolean; Мантиқий ўзгарувчилар фақат иккита қиймат қабул қилади : "True" ( чин ) ва "False" ( ёл ғ он ). Стандарт ва ностандарт математик функциялар Функция номи Тилда ёзилиши Маъноси Sinx Cosx Lnx e xx Arctgx |x| x 2 a b SIN(x) COS(x) Ln(X) EXP(x) SQRT(x) ARCTAN(x) ABS(x) SQR(x) EXP(b*LN(a)) Int(x) Round(x) Str(x) Val(x) Chr Readkey( код ) x нинг синуси x нинг косинуси х нинг натурал логарифми Експонента Квадрат илдиз х нинг арктангенси х нинг модули х нинг квадрати a нинг b чи даражаси ҳақиқий сон бутун қисми Яхлитланган бутун сон Сонни матнга ўтказиш Матнли сонни рақамга ўтказиш Символни коди билан чиқариш Мос тугмача белгисини аниқлаш Ностандарт математик функциялар. 5

180 . 10 ; .9 ; 1 cos .8 ; 1 1 sec .7 ; 1 cos .6 ; 1 sin .5 ;1 .4 ; .3 ; 1 sec .2 ; 1 .1 2 2 2 2                Gradius Padian Lna Lnb b Log x Arctg ecx Arc x Arctg x Arc x x Arctg x Arc x x Arctg x Arc x Arctg Arcctgx Cosx Sinx Tgx Cosx x Co Sinx Secx aДастурда арифметик ва мантиқий ифодалар ўзгарувчи, ўзгармас, стандарт функциялар, қавслар ва амал белгилари орқали ташкил қилинади. Ифодаларда ҳисоблашлар тартиби қавслар ичидаги ифодалар бажарилгандан кейин қуйидаги тартибда бажарилади: 1.NOT амали ; 2. *, /, DIV, MOD, AND; 3.+, -, OR; 4. таққослаш белгилари : <, >, <=, >=, <>, =, IN. Ифодадаги амал натижаси қандай турда бўлиши амалларда қатнашаётган ўзгарувчиларнинг турларига бо ғ лиқ . Агар иккита ўзгаручининг тури Integer ёки Real бўлси , амал натижаси ҳ ам Integer ёки Real бўлади . Агар бири Integer иккинчиси Real бўлса натижа Real бўлади . NOT, OR, AND ва таққослаш амалларининг натижалари эса Boolean турида бўлади . Компьютер фойдаланувчи томонидан қўйилган масалани аниқ ва тушунарли кўрсатмалар берилгандагина бажара олади. Бу кўрсатмалар маълум бир маънони англатувчи сўзлардан иборат бўлиб, компьютерга қандай операцияни бажариш лозимлигини билдиради ва бу кўрсатмаларга операторлар дейилади. Операторлар дастур ишлаганда кетма-кет равишда бажарилади. Delphi тилида бир сатрга бир неча операторларни ёзиш умкин. Delphi тилида дастур матни бош ва асосий бўлимдан ташкил топади. Бош бўлим дастур номи ва ўзгарувчилар, ўзгармаслар, массивлар, белгилар(меткалар), процедуралар ва функцияларни тавсифлашдан иборат бўлади. Асосий бўлим дастур танаси дейилиб, унда дастурда бажариладиган ҳамма операторлар кетма-кетлиги берилади ва у Begin (бошламоқ) сўзи билан бошланиб End (тугаш) сўзи билан тугайди. Умумий ҳолда дастур структураси қуйидаги кўринишга эга: 6

Program <дастур номи>; Uses <Фойдаланадиган библиотекалар (модуллар) рўйхати>; Label <Ишлатиладиган белгилар(меткалар) рўйхати>; Const <Ишлатиладиган ўзгармасларни аниқлаш>; Type <Янги турларни аниқлаш>; Var <Ўзгарувчиларни эълон килиш>; <Процедура ва функцияларни аниқлаш> Begin <Бажариладиган операторлар кетма кетлиги> End . 1.3.Ma'lumotlar turlari Маълумотлар турларини Delphi тилида умумий ҳолда иккига ажратиш мумкин:  стандарт турлар. Бу турлар олдиндан Delphi тили томонидан аниқланган бўлади ;  дастурчи томонидан киритиладиган (аниқланадиган) турлар. Стандарт турлар таркибига қуйидагилар киради: бутун, ҳақиқий, белгили (символ), қатор (строк), мантиқий, кўрсатгичли ва variant. Дастурчи турларни дастурнинг Var бўлимида ўзгарувчиларни тавсифлашда аниқлайди ёки махсус турларни аниқлаш учун бўлим бўлган - турларни тавсифлаш Type бўлимида аниқлайди. Бу бўлим умумий ҳолда қуйидагича бўлади. Type < тур номи >=< турнинг та в сифи >; Мисол : Type TColor=(Red,Blue,Black); 7

Var Color1,Color2,Color3: TColor; Type бўлимида дастурчи томонидан янги Tcolor номли тур киритилаяпди ва у Red,Blue,Black мумкин бўлган қийматларни қабул қилиши мумкин. Var бўлимида дастурчи томонидан тури аниқланган учта Color1,Color2,Color3 ўзгарувчилар тавсифланмоқда. Бу ўзгарувчиларни тўғридан тўғри қуйидагича ҳам тавсифлаш мумкин. Var Color1,Color2,Color3: (Red,Blue,Black); Стандарт турларни Type бўлимида тавсифлаш шарт эмас, уларни тўғридан тўғри Var бўлимида тавсифлаш мумкин. Delphi да стандарт турлар ни қуйидагича классификация қилиш мумкин.  Оддий  Тартибли  Бутун  Белги  Мантиқий  Саноқли ( Перечисляемый)  Чегараланган  Ҳ а қиқий  Қ атор  Структура  Т ўплам  Массив  Ёзув  Файл  Класс  Интерфейс 8

 К ўрсатгичли  Процедурали  Variant Оддий турларга тартиблашган ва ҳақиқий турлар киради. Тартиблашган турлар шу билан характерланадики унинг ҳар бир қиймати ўзининг тартибланган номерига эга. Ҳақиқий тур қийматлари каср қисмидан иборат бўлган сонлардан иборатдир. Тартиблашган турларга бутун, белгили, мантиқий, саноқли ва чегараланган турлар киради. Бутун турлар. Бутун турлар бутун сонларни тасвирлаш учун ишлатилади. Жадвалда Delphi 7 да ишлатиладиган бутун турлар рўйхати келтирилган. Тур Ўзгприш диапазони Ўлчам (байтда) Integer -2147483648..2147483647 4 Cardinal 0..4294967295 4 Shjrtint -128..127 1 Smallint -32768..32767 2 Longint -2147483648..2147483647 4 Int64 -2 63 ..2 63 -1 8 Byte 0..255 1 Word 0..65535 2 LongWord 0..4294967295 4 Ҳақиқий турлар. Ҳақиқий турлар ҳақиқий сонларни тасвирлаш учун ишлатилади. Жадвалда Delphi 7 да ишлатиладиган ҳақиқий турлар рўйхати келтирилган. Тур Ўзгриш диапазони Ўлчам (байтда) Real 5.0*10 -324 ..1.7*10 308 8 Real48 2.9*10 -39 ..1.7*10 38 6 Single 1.5*10 -45 ..3.4*10 38 4 Double 5.0*10 -324 ..1.7*10 308 8 Extended 3.6*10 -4951 ..1.1*10 4932 10 9

Comp -2 63 +1..2 63 -1 8 Белгили турлар. Маълумотларнинг белгили турлари фақат битта белгини сақлаш учун хизмат қилади. Жадвалда Delphi 7 да ишлатиладиган белгили турлар рўйхати келтирилган. Тур Ўлчам (байтда) Char 1 ANSChar 1 WideChar 2 Мантиқий тур лар. Мантиқий турлар чин (True) ёки ёлғон (False) қийматнинг бирини қабул қилади. Жадвалда Delphi 7 да ишлатиладиган мантиқий турлар рўйхати келтирилган. Тур Ўлчам (байтда) Boolean 1 ByteBool 1 WordBool 2 LongBool 4 1.4.Ma'lumotlarni kiritish va chiqarish operatorlari Бирор бир масалани ечишнинг чизиқли бўлган алгоритмига дастур тузишда алгоритмдаги келтирилган кетма-кетликлар асосида операторлар ёзилади. Бундай дастурларни тузушда асосан ўзгарувчилар қийматини киритиш, натижаларни чиқариш ва шу билан бирга ўзлаштириш операторлари ишлатилади. Дастурдаги ўзгарувчилар қийматларини дастур ичида ўзлаштириш оператори ёрдамида ҳам бериш мумкин. Лекин дастурда ўзгарувчи қийматини ташқаридан киритиш қулайлик туғдиради ва умумийликни таъминлайди. Read оператори ўзгарувчилар қийматларини экрандан компьютер хотирасига киритиш учун ишлатилади. У қуйидаги кўринишларга эга. 10

Read ( c 1, c 2,..., cn ); Readln ( c 1, c 2,..., cn ); Readln ; бу ерда c 1, c 2,..., cn - ўзгарувчилар номи; ln - қўшимчаси қийматни киритиб кейинги қаторга ўтишни билдиради. Мисоллар : Read(Sm1,Sm2); Readln(x1,x2,x3); Readln; Бу ерда биринчи оператор Sm1 ва Sm2 ўзгарувчилар қийматини экрандан киритади . Иккинчи оператор эса х1,х2,х3 ўзгарувчилар қийматини экрандан киритади ва киритишни кейинги қаторга ўтказади. Охирги оператор эса киритишни кутади ва қатор ўтказади. Write оператори оддий маълумотларни ва ўзгарувчилар қийматларини компьютер экранига чиқариш учун ишлатилади. У қуйидаги кўринишларга эга. Write ( c 1, c 2,..., cn ); Writeln ( c 1, c 2,..., cn ); Writeln ; бу ерда c 1, c 2,..., cn - оддий матнлар ёки ўзгарувчилар номи; ln - қўшимчаси чиқаришни кейинги қаторга ўтишни билдиради. Мисоллар : Write(Summa); Write(‘ Натижа йук ’); Write (‘Тенглама ечими x 1=’, x 1, ’ x 2=’, x 2); Оддий маълумотларни чиқаришда улар матн деб қаралади ва у қўштирноқ ичида ёзилади. Чиқариш оператори ёрдамида ўзгарувчилар қийматини формат кўринишда ҳам бериш мумкин: Write ( c : m : n ); бу ерда с-ўзгарувчи; m -шу ўзгарувчи қиймати узунлиги; n -қийматнинг каср қисми ва унда n -1< m бўлиши керак. Мисол. Write ( x :8:4); 11

Агар x =155.01021 бўлса, қуйидаги ёзув чиқади 115.0102. Write (‘Махсулот сони:’, kol :5); Агар kol =15 бўлса, қуйидаги ёзув экранга чиқади, Махсулот сони: 15 Дастур матнини тушунтириш мақсадида кўпинча дастурда изоҳлар келтирилади. Дастурда изоҳлар исталган жойда берилиши мумкин. Изоҳ катта қавс ичида ёзилади. Масалан: { Бу матн дастурга изоҳ беради } { Бу жойда ечим аниқланмоқда } Дастурда маълум ҳисоблашларнинг натижаларини бирор бир ўзгарувчида сақлаш учун ўзлаштириш (юбориш) оператори ишлатилиб, у «:=» белгиси ёрдамида қиймат юборилиши керак бўлган ўзгарувчидан кейин қўйилади. Масалан: i :=0; i -қиймати нолга тенглашади, яъни i ўзгарувчига нол юборилади деб тушунилади. Бунда машина i ўзгарувчи учун ажратилган хотирасига нол ёзиб сақлайди. Мисол : B:=5; C:=4; A:=(B+C)/2; Бу ерда , агар А бутун идентификатор бўлса , унинг қиймати 4 га , акс ҳолда эса 4.5 қийматга эга бўлади . Чизиқли структурали алгоритмларни дастур шаклида ёзиш учун олдин ишлатиладиган ўзгарувчилар руйхати келтирилиб , кейин алгоритмдаги бажарилишлар кетма - кет равишда амалга оширилиши керак . Мисол: Текисликдаги икки нуқта орасидаги масофани топиш дастури. Program XY; Var x1,y1,x2,y2,d: Real; Begin Write (‘Нукта координаталарини киритинг:’); Read(x1,y1,x2,y2); 12

d:=Sqrt(Sqr(x1-x2)+Sqr(y1-y2)); Writeln; Writeln(‘ Нукта координаталари :’,x1,y1,x2,y2); Writeln(‘ Масофа =’,d); Readln; End. 1.5.Delphida konsol ilovasini yaratish Delphi да к онсол илова ларини ҳар хил усулларда яратиш мумкин. Улардан энг осон усули қуйидагича : 1. Delphi му ҳити ишга тушир илади . Пуск=> Программ ы=> Borland Delphi 2.Бош менюдан File пунктини очиб у ердан New, кейин эса Other буйруқлари берилади. File=> New=> Other 3.Форма ва лойиҳаларни сақлаш учун очилган махсус ойнадан (бу ойнага Delphi архив ойнаси дейилади) “Console Application” пиктограммаси танланади ва Ok тугмаси босилади. 4.Натижада экранда лойиҳа ойнаси очилади (. dpr кунгайтмали ном билан). 13

Begin – end ичига олинган { TODO -oUser -cConsole Main : Insert code here } изо ҳ ўрнига лойиҳа файлининг дастур матни киритилади. Тузилган дастурни ишга туширишдан олдин уни сақлаш керак бўлади. Уни сақлаш file=>Save All буйруғини бериш лозим. Ҳар бир лойиҳа алоҳида янги папкага сақланишни тавсия беради. Лойиҳа файлини сақлашда алохида курсатилмаган ҳолатида ProjectN.dpr номли файл номини тавсия қилади. Бу е рда N ҳар бир кетма кет номланадиган лойи ҳа номер и (сон, масалан 1,2,3,..). Лекин биз лойиҳа файлини исталган ном билан сақлашимиз мумкин. Масалан MyProgram.dpr. Бу ном автоматик равишда чиқади. Лойиҳани сақлаб бўлгандан сўнг, уни бажаришга берамиз. Бунинг учун бош менюдан қуйидаги буйруқни бериш лозим: Run=>Run ёки F9 функционал тугмачасини босиш керак бўлади. Дастур нармал ишга тушгандан сўнг экранда DOSнинг стандарт дастур ойнаси намаён бўлади. Мисол. Иккита соннинг йиғиндиси, айирмаси, кўпайтмаси ва бўлинмасини ҳисоблаш дастурини яратинг. Бу мисолни ечиш учун юқорида келтирилган тўртта кетма кетликни бажарамиз ва дастур кодини киритамиз. 14

Дастур коди киритилгандан с ўнг уни сақлаб кейин ишга туширамиз. Натижада экранда Dos ойнаси очилиб унда “Ikkita son kiriting:” сўзи чиқади. Кейин иккита сон кирииб Enter тугмасини босиш керак бўлади. 1.6. Shartli o'tish operatori Pascal тилида шарт - бу мантиқий турдаги ифода бўлиб, у фақат «чин»(True) ёки «ёлғон»(False) қийматни қабул қилади. Қ уйидаги мантиқий белгилар ишлатилади: >, <,<=,>=,<>,=. Буларга муносабат амаллари дейилади. Қ уйидаги мантиқий амаллар ишлатилади:  NOT -«инкор»;  AND -«мантиқий ва»;  OR -«мантиқий ёки». Бу мантиқий амалларнинг бажарилиш натижалари қуйидагича: Op1 Op2 Op1 AND Op2 Op1 OR Op2 NOT Op1 False False False True False False False True True True 15

True True False True False True True True False False Масалан: (5<6) AND (6<50) -мантиқий ифода рост ( True ), (20>0) OR (20<0.5) -мантиқий ифода рост ( True ), (10<8) AND (10<15) -мантиқий ифода ёлҚон ( False ), NOT (100>3) -мантиқий ифода ёлҚон ( False ). Мантиқий ифодаларни бирор бир мантиқий ўзгарувчига юбориш ҳам мумкин. Масалан : F:=(A<B) AND (A<C); Бу ерда , агар иккала шарт бажарилгандагина F манти қ ий ў згарувчи “ чин ” (True) қ ийматни қ абул қ илади . Акс ҳ олда “ ёл ғ он ” (False) қ ийматни қ абул қ илади . Pascal тилида шартли ўтиш операторининг икки хил кўриниши мавжуд : тўлиқ ва қисқа . Тўлиқ кўриниш : If < шарт > then Begin <шарт рост бўлганда бажариладиган операторлар> End Else Begin <шарт ёлҚон бўлганда бажариладиган операторлар> End; Қ исқа кўриниш : If < шарт > then Begin <шарт рост бўлганда бажариладиган операторлар> End ; Бу ерда IF -агар; then -у ҳолда; else -акс ҳолда маъносини билдирувчи хизматчи (калит) сўзлар. 16

Биринчи кўринишдаги шартли операторда, агар шарт бажарилса биринчи Begin ва end ичидаги операторлар кетма–кет бажарилади, акс ҳолда иккинчи Begin ва end ичидаги операторлар кетма-кет бажарилади. Иккинчи кўринишдаги шартли оператор қуйидагича ишлайди. Агар берилган шарт бажарилса Begin ва end ичидаги операторлар кетма-кет бажарилади, акс ҳолда улар бажарилмайди. Агар бажарилувчи операторлар сони битта бўлса Begin ва End сўзларини ёзиш шарт эмас. Мисоллар : 1) If A>0 Then Begin C:=1; B:=C+1; End Else Begin C:=0; B:=4; End; 2) If D=A Then D:=A Else A:=D; Ўар бир шартли ўтиш оператори ичида бошқа ички шартли операторлар жойлашиши ҳам мумкин, масалан. If b1 then a1 else If b2 then a2 Else a3; Мисоллар . A:=0.5; B:=-1.7; IF A<B THEN A:=B ELSE B:=A; Жавоб : 0.5<-1.7 ёл ғ он бўлганлиги сабабли B:=A оператор бажарилади , ва бунда A=0,5 ва B=0,5 экенлиги келиб чиқади . A:=0.1; B:=0.1; C:=0.5; D:=0; IF (A<B) OR (A>C) THEN D:=B+C ELSE IF B=A THEN BEGIN D:=C; C:=A; END; Жавоб : (0.1<0.1) ёки (0.1>0.5) бу манти қ ий ифода ёл ғ он бўлганлиги сабабли B=A шарт текширилади . Бу шарт чин бўлганлиги сабаб D=0,5 га , С =0,1 қийматларга тенг экенлиги келиб чиқади . 1.7.Shartsiz o'tish va tanlash operatorlari Дастурда шундай ҳ олатлар бўладики операторларнинг бажарилиш шартига қараб дастурнинг у ёки бу қисмига тў ғ ридан - тў ғ ри ўтишга тў ғ ри 17

келади . Бундай ҳ олатларда шартсиз ўтиш операторидан фойдаланиш мумкин . Шартсиз ўтиш операторининг кўриниши қуйидагича : Goto n; Бу ерда n - белги ( метка ) бўлиб идентификатор ёки бутун сон бўлиши мумкин . Goto - ўтиш маъносини билдиради. n- белги дастурнинг бош қисмида Label сўзи ёрдамида эълон қилинган бўлиши шарт. n бошқарилиш узатиладиган жойга n : шаклида қўйилади. Мисол : ............. Goto L2; ............ L2: C:=x*y; ............ Кўп ҳолларда барор бир параметрнинг қийматига қараб керакли операторларни бажаришга тў ғ ри келади. Бундай ҳолларда танлаш операторини ишлатган қулай. Танлаш оператори кўриниши қуйидагича бўлади: Case s of 1: A1; 2: A2; . . . . . . n: An; Else Begin <B1,B2,..Bn> End; End; 18

Бу ерда Case - хизматчи сўз бўлиб танлаш маъносини беради ; of -« дан » маъносини беради ; s- оператор селектори ; 1,2,..n- оператор белгилари ; A1,A2,...An ва B1,B2,...Bn- операторлар . Case оператори тармоқланиш жараёнида берилган бир неча операторидан бирини танлаш йўли билан амалга оширади. Опреаторлар кетма-кетлигини танлаш оператор селекторининг қийматига қараб аниқланади. Оператор селектори ҳақиқий бўлмаган ўзгарувчи ёки ифода бўлиши мумкин. Агар оператор селектори қиймати оператор белгилари ўзгармас қийматига тенг бўлмаса B 1, B 2,... Bn -операторлари кетма-кет бажарилади. Шартли ўтиш операторининг қуйидаги кўриниши If B Then A 1 Else A 2; танлаш операторининг қуйидаги операторига эквивалентдир. Case B of True: A1; False: A2; End; Мисол ax 2 +bx+c=0 квадрат тенгламанинг илдизларини топиш дастури тузилсин . PROGRAM Corni; Label 20; Var A, B,C, D, E, F, X, X1, X2, Z:real; BEGIN Writeln (‘a, b, c коэффициентлар қ ийматини киритинг :’); Read (A,B,C); if A=0 THEN BEGIN x:=-B/C; writeln (x); 19

goto 20 end else BEGIN D:=B*B-4.0*A*C; Z:=2.0*A; E:=-B/Z; F:=sqrt(ABS(d)/Z; End; if D>=0 THEN BEGIN x1:=E+F; x2:=E-F; writeln (x1,x2); End else if D=0 then begin X:=E; writeln(x); end else writeln (‘ ечим йўқ ’); 20: end. 1.8. Sikl operatorlari. Айрим масалаларда бир ёки бир неча параметрларнинг ўзгаришига қараб маълум ҳ исоблашлар бир неча марта такрорланиб бажарилиши мумкин . Масалан , y=ax+b функцияни x нинг бир неча қийматида унинг мос қийматларини ҳ исоблаш керак дейлик . Бундай ҳисоблашларни компьютерда дастур тузиб бажариш учун циклик структурали дастурлар тузиш керак бўлади. Бу каби дастурларни шартли ўтиш оператори ёрдамида ҳам тузиш мумкин. Лекин Паскал тилида циклик структурали дастур тузиш учун бир неча махсус операторлар мавжуд. For оператори такрорланишлар сони аниқ бўлган цикллик жараёнлар ташкил этишда ишлатилади. Унинг умумий кўриниши қуйидагича : For i:=m1 to m2 Do S; Бу ерда i- цикл параметри ; m1,m2 -i параметрининг бошланҚич ва охирги қ иймати б ў либ , улар ўзгармас сон ёки ифода бўлиши мумкин ; S- цикл танаси бўлиб , бир неча операторлардан ташкил топиши мумкин . 20

Агар цикл танаси бир неча оператордан иборат бўлса улар Begin ва End ичига олинади . Мисол . 1,2,...10 co нлар йиҚиндисини ҳисоблаш дастурсини тузинг . Program S10; Const kn=10; Var i: Integer; S: Real; Begin S:=0; For i:=1 to kn do S:=S+i; Write (‘S=’,S); Readln; End. Агар to сўзни DoWnto сўзига алмаштирилса цикл параметри тескари бўйича ўзгаради , яъни -1 қадам билан . У ҳ олда цикл кўриниши қуйидагича бўлади . For i:=m1 DoWnto m2 Do S; Мисол . 10 дан 1 гача co нларни экранга чиқариш дастурсини тузинг . Program SP; Var i: Integer; Begin For i:=10 DoWnto 1 do Write (i); Readln; End. While цикл оператори такрорланишлар сони олдиндан аниқ бўлмаган ҳ олларда такрорланишни бирор бир шарт асосида бажаради . Берилган шарт олдин текширилади ва кейин шартнинг бажарилишига қараб керакли операторлар кетма - кетлиги бажарилади . Бу операторнинг умумий кўриниши қуйидагича : While B Do S; Бу ерда B - мантиқий ифода ; S - цикл танаси бўлиб , бир ёки бир неча операторлар кетма - кетлигидан иборат бўлиши мумкин . Мантиқий ифода ‘True’ ёки ‘False’ қиймат қабул қилади . 21

Агар мантиқий ифода ‘True’ қиймат қабул қилса S операторлари бажарилади , акс ҳ олда бажарилмайди , яъни цикл ишлашдан тўхтайди . Мисол . 1,2,...,10 co нлар йиҚиндисини ҳисоблаш дастурсини тузинг . Program S10; Const kn=10; Var i: Integer; S: Real; Begin S:=0; i:=0; While i<=kn do Begin i:=i+1; S:=S+i; End; Write (‘S=’,S); Readln; End. Repeat цикл оператори ҳ ам такрорланишлар сони олдиндан аниқ бўлмаган ҳ олларда такрорланишни бирор бир шарт асосида бажаради . Олдин цикл танасидаги операторлар кетма-кетлиги бажарилади. Берилган шарт кейин текширилади. Агар берилган шарт рост ( True ) бўлса, бошқарув циклдан кейинги операторни бажаришга ўтади, акс ҳолда цикл такрорланади. Бу операторнинг умумий кўриниши қуйидагича: Repeat S Until B Бу ерда B -мантиқий ифода, ‘ True ’ ёки ‘ False ’ қиймат қабул қилади; S -цикл танаси бўлиб, бир ёки бир неча операторлар кетма-кетлигидан иборат бўлиши мумкин. Агар мантиқий ифода ‘ False ’ қиймат қабул қилса циклда такрорланиш давом этади, акс ҳолда тўхтайди. Мисол. 1,2,...,10 co нлар йиғиндисини ҳисоблаш дастурсини тузинг. Program S10; Const kn=10; 22

Var i: Integer; S: Real; Begin S:=0; i:=0; Repeat i:=i+1; S:=S+i;; Until I>kn; Write (‘S=’,S); Readln; End . Одатда WHILE оператори REPEAT операторига нисбатан кўп ишлатилади. Бунга сабаб кўпчилик масалаларда цикл тугалланиш шарти цикл бошланмасдан текшириш мақсадга мувофиқдар. Зарур бўлса циклни умуман бажармасдан ўтиш мумкин . Кўпчилик масалаларни ечишда тузилган дастурда ичма - ич жойлашган цикллар ташкил этишга тў ғ ри келади . Бундай циклларга мураккаб цикллар дейилади . Мураккаб цикллар ташкил этилганда қуйидаги талаблар бажарилиши зарур . - ички цикл ташқи цикл ичида тўлиқ ётиши керак ; -цикллар бир-бири билан кесишмаслиги керак; -цикл ичига ташқаридан тў ғ ридан-тў ғ ри кириш мумкин эмас; -цикл параметрлари бошқа-бошқа идентификаторлар билан белгила - ниши керак; Мисол.       10 1 5 1 i j j i j i S ифодани ҳисоблаш дастурсини тузинг. Бу формулада агар йиғиндини очсак у қуйидаги кўринишга келади.                        5 1 5 1 5 1 10 1 5 1 10 10 ... 2 2 1 1 j j j i j j j j j i j j j i j i S Program SP; Var i,j: Integer; S: Real; 23

Begin S:=0; For i:=1 to 10 do Begin P:=1; For j:=1 to 5 do P:=P*(i+j)/Sqrt(i*j); S:=S+P; End; Write (‘S=’,S); End. 24

II.1. A maliy masalaning berilishi va uning algoritmi Agar x =(4,2; 3; 6; 5,3;) ekanligi malum bo’lsa 5,2 ln 1 1 2     x x U i i ni hisoblang. Ushbu masalani echish algoritmini blok-sxemasi quyidagicha bo`ladi. 25

II.2. Amaliy masalaning echimini topish dasturi va natijalari Ushbu U[i] vektorni hisoblash dasturi quyidagicha bo`ladi. Program massiv; Var U, X:array [1..4] of real; i:integer; b:real; Begin for i:=1 to 4 do begin Write(‘y[‘,I,’]=’); Readln(b); X[i]:=b; end; for i:=1 to 4 do begin U[i]:=sqrt(1+x[i]*x[i])+ln(abs(x[i]+2,5)); Writeln(‘u[‘,I,’]=’,u[i]:3:3); readln; end; end. Masala shartiga berilgan x - vector parametrlarini kiritib U(1)=5.093 U(2)=5.995 U(3)=7.114 26

U(4)=8.554 natijalarini xosil qilamiz. 27

Adabiyotlar 1. Sh.A.Nazirov va boshqalar “Delphi Tilida Dasturlash Asoslari” 2. Faysman A. Professionalnoe programmirovanie na Turbo Paskale. 1992. 3. Kultin M.B. Programmirovanie v Turbo Pascal i Delphi, Sankt-Peter-burg, 2002g. 4. Kondzyuba S.P., Gromov V.N. Delphi 6/7. Baza dannx i prilojeniya. M- Sankt- Peter-burg - Kiev, 2002g. 5. WWW.Intuit.ru. Internet-Universitet informasionnix texnologiy. Moskva. 6. WWW.ziyonet.uz 7. WWW.REF.uz Internet saytlari. 28

O'xshashlar

C++ dasturlash tilida ifodalar va operatorlar

Asosiy konstruksiyalar o‘zgaruvchilar operatorlar funksiyalar

C++ visual dasturlash tilida sinflar tavsifi

Takrorlovchi operatorlar

C++ visual dasturlash tilida ishlatiladigan tiplar tavsifi