Axborot xavfsizligini ta'minlash usullari - Informatika va AT - Referatlar

Axborot xavfsizligini ta'minlash usullari

Yuklangan vaqt:

29.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

98.3896484375 KB

Ko'chirib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA'LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI SIRTQI FAKULTETI “BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT” TA’LIM YO’NALISHI 1-KURS SHBA-74 GURUHI TALABLASI Ergashev Javohir Elmurod o'g'li ning “IQTISODIYOTDA INFORMAYSION KOMMUNIKATSION TEXNOLOGIYALAR” fanidan Mustaqil ishi Mavzu: Axborot xavfsizligini ta’minlash usullari Topshirdi _______________ ________ Qabul qildi______________ ________

Reja: 1.Fannining predmet va vazifalari. 2. Axborot komplekslari va texnologiyalari haqida tushuncha. 3.Axborot texnologiyalarining rivojlanish bosqichlari. 4. Axborot texnologiyalarining tasnifi. 5. Iqtisodiyot va jamiyatning rivojlanishida axborot texnologiyalarining ahamiyati.

Fannining predmet va vazifalari Ilmiy texnika rivojining diqqatga sazovor xususiyatlaridan biri - hisoblash texnikasining inson faoliyatining barcha sohalariga keng miqyoda tatbiq qilinishidir. Xalq xo’jaligining rivoji o’z navbatida yuqori unumli elektron hisoblash mashinalarini (EHM), raqamli-programmali boshqariladigan stanoklar va qurilmalar, sanoat robotlari va ishlab chiqarish modullarini ishlab chiqarishni ko’paytirish va keng miqyosda tatbiq etishni talab etadi. Avtomatlashtirishning asosiy quroli bo’lib, o’zining algoritmik va programma ta’minotiga ega bo’lgan kompyuterlar Dvigatel va robotlarning kashf qilinishi jismoniy mehnatni avtomatlashtirish asrini ochgan bo’lsa, kompyuter va sun’iy intellekt vositalarning paydo bo’lishi inson aqliy faoliyatida xuddi shunday yangi davrni boshlab berdi. Shuning uchun ilmiy - texnika rivojining hozirgi bosqichi ko’pincha "kompyuter inqilobi" deb yuritiladi. Elektron hisoblash texnikasining, ayniqsa, mikrokompyuter vositalarining tez rivoji o’ziga xos yangi ilmga turtki berdi. Hozirgi paytda informatika faniga ma’lumotlarni avtomatlashtirilgan qayta ishlash va boshqarish bilan bog’liq bo’lgan yangi ilmiy yo’nalish sifatida qaralmoqda. Kompyuterlarni yangi aloqa vositalari orqali bog’lash imkonining vujudga kelishi informatsion texnologiyaning va shu jumladan "qog’ozsiz " informatikaning imkoniyatlarini keskin oshirdi. Bu zamonaviy texnologiya jamiyat turmushining barcha sohalariga o’z amaliy ta’sirini o’tkazmoqda. Agar 70-yillarda EHM-lar maxsus hisoblash markazlarida joylashtirilib, faqat mutaxassisoperatorlar bu EHM-larda ishlagan bo’lsa, hozir esa kompyuterlar ixcham, lekin juda imkoniyati keng bo’lgan qurilma bo’lib, mutaxassislarga avtomatlashtirilgan ravishda ma’lumotlar va bilimlar bankiga bevosita murojaat qilish imkonini ta’minlaydi.

Informatikani tatbiq etishning asosiy sohalari quyidagilardir: -ishlab chiqarishni to’liq avtomatlashtirish va robotlashtirish; -ilmiy izlanishlar va loyihalashtirishni avtomatlashtirish; -tashkiliy - iqtisodiy boshqarishda informatikani qo’llash; -maktablar, kollejlar, oliy o’quv yurtlarida o’qitish va kadrlar tayyorlashni kompyuterlashtirish; xizmat ko’rsatish, sog’liqni saqlash va aholi turmush sohalariga informatikani tatbiq etish. Xususiy kompyuterlarning paydo bo’lishi informatikani tatbiq etish va "kompyuter bo’yicha savodsizlik"ni tugatishni tezlatishga asosiy turtki bo’ldi. Hozirgi zamon kompyuterlariga bo’lgan qiziqish shuning uchun ham oshdiki, ular masalani yechishda mehnat unumdorligini keskin oshirdi. Masalan, katta integral sxemalarini loyihalashtirishni avtomatlashtirishda kompyuterlarning qo’llanishi loyihalarni ishlab chiqishni bir necha yildan bir necha oygacha qisqartirish imkonini berdi. Bu integral sxemalar yangi kompyuterlarda qo’llanishini hisobga olsak, kompyuterlarning mukammallashib borishi juda tez yuz berishi va yaqin orada juda ham mukammal kompyuterlar yaratilishi kutilishiga umid qilishimiz mumkin. Xususiy kompyuterlarning imkoniyatlari avtomatlashtirilgan ish o’rinlari (AIO’)- ning yangi avlodini yaratish imkonini beradi. Bunday aqlli stantsiyalar programma ta’minotining asosiy qismlaridan biri bo’lib funktsional protsessorlar xizmat qiladi. Funktsional protsessorlar turli xildagi ma’lumotlardan qulay holda foydalanish, foydalanuvchi va kompyuter orasida samarali dialog rejimini ta’minlash bilan birga katta hajmli ma’lumotlar bazasi bilan ham ishlash imkonini beradi. Hisoblash texnikasidan hisob-kitob, ma’lumotlarni qayta ishlash va boshqarish ishlarini bajarishda foydalanish, bu ishlarni yuqori saviyada bajarishdan tashqari boshqaruv apparatidagi xizmatchilar sonini kamaytirish, to’liq va aniq ma’lumotlarni istalgan vaqt oralig’i uchun olish imkonini beradi.

Hozirgi zamon aloqa sistemalari kompyuterlarni istalgan uzoqlikdagi elektron ma’lumot manbalariga ulash imkonini beradi. Bunga misol bo’lib, sun’iy yo’ldoshlar orqali bog’langan kosmik aloqa sistemasi hamda dunyoning 30 dan ortiq mamlakatidagi 1500 dan ortiq ilmiy markazlarni bog’lovchi xalqaro kompyuter tarmog’i xizmat qilishi mumkin. 1976 yilda Frantsiyada Videotex deb nomlangan milliy tarmoq yaratishga kirishildi. Bu tarmoqdan foydalanish uchun har bir telefon apparati bor bo’lgan xonadan o’z xonadoniga terminalni o’rnatishi mumkin. Bu terminal yordamida telefon tarmog’i orqali kerakli tashkilot nomerini terib, u yerdagi kompyuterdan foydalanib turli xil xizmatlarni, shu jumladan bank xizmatlarini ham olish mumkin. 1986 yilga kelib 2,5 million shunday terminallar o’rnatildi. Shulardan bir qismi tekinga o’rnatildi. Teletal nomli loyihaga binoan 2 ming xil xizmat ko’rsatish turi mavjud bo’lib, shulardan 30 xili bank xizmatlari ko’rsatish uchun mo’ljallangan. 1986 yil boshida 150 ming iste’molchilar uchun va 50 ming ishbilarmon uchun elektron schetlar ochildi. 1986 yil oxirida Frantsiyaning taxminan 2% xonadon egalari o’z uylarida banklarning bo’limlariga ega bo’ldilar. Bu yo’nalishlarni Buyuk Britaniyada " Nottingxem Bilding Sosayeti " va " Benk of Skotland ", Germaniyada " Keln jamg’arma banki” va Gamburgdagi " Ferbrauxer Ban k" tashkilotlari boshlab berdi. Shvetsiyada uylardagi banklar bilan ishlashni Stokgolmdagi " Gota banken " boshlab berdi. O’zbekiston Respublikasi uchun ko’rib chiqilayotgan muammo juda ham dolzarbdir. Bank tizimini keskin ravishda rivojlantirishda faqat yangi texnik bazaga tayanish kerak. Yetarli darajada avtomatlashtirilgan holda bank bo’limi o’z kassasi bilan birlashtirilishi va terminallari aloqa bo’limlari, magazinlarda, vokzallarda va hokazolarda joylashgan hisoblash tarmog’ini tashkil qilish mumkin. Germaniyaning " Niksdorf " kompaniyasi elektron pullarni tatbiq qilish bo’yicha ilg’orlardan biri hisoblanadi. Bu kompaniyada Eurocard nomli standart kredit kartochkalar ishlatilib, hozirgi davrda dunyo bo’yicha 5,8 mlndan ortiq kishi bu kartochkalardan foydalanadi.

Har bir kredit kartochkasiga ma’lumot tashuvchi vosita-magnit karta o’rnatilgan bo’lib, unda xususiy schet nomeri, bank nomi, mamlakat, mijozning to’lash qobiliyati ko’rsatkichi, berilgan kredit qiymati va hokazolar yozilgan bo’ladi. Yangi mijozni bu tarmoqka qo’shish uchun unga kamida 2 ming Germaniya markasida kredit ochilgan bo’lishi kerak. Frantsiyada aqlli kredit kartochkalarini joriy qilish boshlandi. Bunday kartochkalarga 7 kilobaytli operativ xotiraga ega bo’lgan mikroprotsessor o’rnatilgan bo’lib, 200 xil to’lov operatsiyalarini amalga oshirish imkonini beradi. AQShda magnitli to’lov kartochkalari tatbiq qilingan. Bu kartochkalarga ham tegishli xajmda operativ xotiraga ega bo’lgan mikroprotsessor o’rnatilgan bo’lib, hech qanday terminalsiz uydagi telefon yordamida to’g’ridan-to’g’ri bank bilan hisob-kitobni amalga oshirish mumkin. Butun dunyo bo’yicha naqd pulsiz hisob-kitob sistemalariga ega bo’lgan bank tarmoqlari jadal tatbiq etilmoqda. Bulardan biri Bankwire bo’lib, u kredit iste’molchilari uchun emas, balki banklararo hisob-kitobga mo’ljallangan edi. Tarmoq orqali faqat bank hujjatlari emas, balki mas’uliyatli moliya qarorlarini ham qabul qilish uchun ishlatiladigan muhim ma’lumotlar ham yuborilar edi. AQSH federal rezerv sistemasi tomonidan yaratilgan Fedwire sistemasi mamlakat ichida sodir bo’lgan oldi-berdilarning 60% ini qamrab oladi. Bu taxminan bir kunda 360 milliard dollarga to’g’ri keladi. Uning xizmatidan 800 dan ortiq bank foydalanadi. Nyu Yorkda joylashgan SNIPS (Claring House Interbank Payments System ) moliyaviy tarmog’i 90% tashqi oldi-berdilarni jamlagan bo’lib, unda 190 ta bank ishtirok etadi. Banklararo elektron hisob-kitob sistemasining keyingi ravnaqi oxir oqibatda nakd pullarning butunlay yo’qotilishiga olib kelishi shubha tug’dirmaydi. Har qalay bu qat’iy qadamga barcha rivojlangan kapitalistik mamlakatlar amalda tayyordir. G’arbiy Yevropadagi kichik davlatlar tayyorgarlik tadbiri sifatida har bir yangi tug’ilgan chaqaloqqa bankda hisob raqami ochishni zaruriy shart qilib qo’ydilar.

Bizning respublikamizda pul-kredit muomalasini kompyuterlashtirishdek dolzarb vazifa turibdi. Ichki elektron pulning ma’lum sistemasisiz respublika xalqaro iqtisodiy munosabatlarda teng xuquqli ishtirokchi bo’la olmaydi. Ijtimoiy munosabatlarning o’zgarishi va bozor iqtisodining shakllanishi sharoitida respublikada birinchi navbatda informatikani qo’llash ob’ektlari bo’lib, bozor munosabatlari ishtirokchilari - mahsulotlarni ishlab chiqaruvchilar va istemolchilar (assotsiatsiyalar, kontsernlar, firmalar, qo’shma korxonalar, kichik korxonalar, kooperativlar va hokazolar) hamda moliya-birja faoliyati va tashkilotlar xizmat qilishi mumkin. Bunda asosan e’tiborni iqtisodiy informatika va hisoblash texnikasi bo’yicha nazariy bilimlarni shakllantirish hamda EHMda ishlash, masalani aniq qo’yish, algoritmlash, tayyor programma vositalaridan, xususan amaliy programmalar paketidan foydalana bilish ko’nikmalarini hosil qilishga qaratiladi. Informatika ma’lumotlarni to’plash, saqlash, qayta ishlash va tarqatish bilan bog’liq ishlarni yengillashtirishga xizmat qiladi. Bu soxadagi yetakchi olimlarning fikriga ko’ra, informatika ilmiy va amaliy fanlar majmuasini tashkil qilib, ma’lumotlarni kompyuterlar yordamida qayta ishlash sistemalarini loyihalash, yaratish, baholash, ishlashini ta’minlash bo’yicha barcha muammolarni o’rganish, bu sistemalarni boshqa sohalarga qo’llash va shu sohalarga ta’sirini o’rganadigan fandir. Qisqacha aytganda, informatika ma’lumotlarni ishlash jarayonlarini o’rganish va uni avtomatlashtirish yo’llarini izlashga xizmat qiladigan fan sifatida maydonga keldi. Informatikaning usullari va vositalari ma’lum ma’noda moddiylashib, iste’molchilarga yangi informatsion texnologiya va sistemalar tarzida yetib boradi. "Informatsion texnologiya" deganda, ma’lumotlar majmuasi va bilimlar bazasi orqali joylarda yoki masofaviy usulda xizmat ko’rsatishning zamonaviy hisoblash texnikasi programmaviy-texnik vositalari va tarmoqli hamda Internet aloqa vositalariga tayangan hozirgi zamon turlari tushuniladi.

Hisoblash texnikasi rivojlanishining tarixi va asosiy bosqichlari. Hisoblash texnikasining rivojlanishi tarixini shartli ravishda to’rt katta davrga bo’lishimiz mumkin. 1. Mexanik hisoblash qurilmasigacha bo’lgan davr uzoq o’tmishdan boshlanib, to 17 asr boshlarigacha davom etgan. Bunda har qanday hisoblash asbobi alohida raqam razryadlariga ega bo’lgan. Hisoblash jarayonini ma’lum holatda tosh, yog’och yoki jetonlarni o’rnashtirib turib amalga oshirishni qadimgi rimliklar "kalkulyar" degan lotin so’z bilan atashgan. 2. Mexanik qurilmalar davri - 17 asr boshlaridan 19 asr oxirigacha davom etgan. 1623 yil ingliz olimi V. Shikkard birinchi bo’lib oddiy qo’shish va olish amalini bajara oladigan mexanik hisoblash mashinasini yaratdi. Lekin bu mashina tor doiradagi insonlar uchungina ma’lum bo’lib, keng tarqalmadi. Shuning uchun ham bizgacha yetib kelgan birinchi mexanik hisoblash mashinasi 1641 yili frantsuz olimi B. Paskal tomonidan yaratilgan jamlash mashinasi bo’lib, u ikki amalni – qo’shish va ayirish operatsiyasini bajara olardi. 1673 yili nemis olimi Gotfrid Leybnits tomonidan to’rt arifmetik amalni bajara oladigan, yaqingacha hamma joyda keng foydalanib kelingan arifmometr yaratildi. Bu hisoblash mashinalari ichida qulayrog’idir. 19 asr 90-chi yillarining boshida Peterburglik olim V. T. Odner tomonidan juda qulay mexanizm yaratilib, unga arifmometr "FELIKS" nomi berildi. 20 asrning birinchi choragida bu mashinalar asosiy hisoblash mashinalari bo’lib hisoblanardi. 3. Elektromexanik mashinalar davri 19 asr oxiridan 20 asr o’rtalarigacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Elektrotexnikaning rivojlanishi hisoblash mashinalarida inson jismoniy mehnati o’rniga elektr energiyani qo’llashga olib keldi. Elektromexanik mashinalar bilan bir vaqtda yangi mashina turlari, hisoblash - analitik mashinalari paydo bo’lib, ularda hisoblash operatsiyalari bajarilib, avtomatik usulda natijalar taqqoslanilib, taxlil qilinish imkoni yaratildi. Bunday mashinalardan eng birinchisi 1888 yil AQShda G. Gollerit tomonidan yaratilib, unga "tabulyator" nomi berildi. Bu mashinalarda axborot tashuvchilar sifatida perfokartalar xizmat kilgan. Bizning Vatanimizda hisoblovchi

– analitik mashinalar asrimizning 20-chi yillaridan boshlab ishlatila boshlandi. Bu mashinalar perfokartada axborot tayyorlovchi qurilmalar (perforatorlar), perforatsiyani nazorat qilish (kontrolniklar), saralash, ma’lum sistemaga keltirish mashinalari (reproduktorlar) bilan birgalikda kompleks bo’lib ishlatilardi. Hisoblash natijalarini tabulyator jadval ko’rinishida chop etib berar edi. 4. EHMlar davri asrimizning 40-yillari o’rtalaridan boshlanib to hozirgi kungacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Bu davr elektronikaning rivojlanish davri bilan bog’liq bo’lib, uning asosida hisoblash mashinalarining yangidan- yangi turlari va modellari dunyoga keldi. Birinchi EHM 1945 yil AQSH da olimlar Dj. Mougli va D. Ekkert tomonidan yaratilib, unga ENIAK nomi berildi. Bu EHM 18000 elektron lampadan tuzilgan bo’lib, asosiy element bazasi elektromagnitli relelarga asoslangan edi. Sobiq SSSR da esa birinchi elektron lampaga asoslangan KEHM (kichik elektron hisoblash mashinasi) 1951 yil akademik S. A. Lebedev rahbarligida yaratilgan. 1952 yili yana shu olim rahbarligida katta elektron hisoblash mashinasi (KEHM-2) yaratilib, uni 1954 yili qayta ishlab takomillashtirilib, uning ish unumdorligi o’sha vaqt uchun juda katta bo’lgan hisoblash tezligi sekundiga 10000 operatsiyaga yetkazildi. EHMning rivojlanish avlodlari quyidagi ko’rsatkichlar bilan ifodalandi: EHMning ichki tuzilishi (arxitekturasi), programma ta’minoti, EHM bilan foydalanuvchining o’zaro aloqa vositalari (tillar va muomala shakli) va texnika jihatidan amalga oshirilishi (element bazasi, texnik ko’rsatgichlari). Tabiiyki, ba’zi-bir ko’rsatkichlarning rivojlanishi bir xilda emas; shuning uchun ham EHMlarni avlodlarga ajratish ko’proq va ma’lum bir ma’noda shartli hisoblanadi. Programmalar mashina tilida tuzilib, har bir alohida foydalanuvchi o’z ixtiyoricha ishlar edi. EHMni ma’lum bir vaqtga olib, vaqtning bir qismi programmani sozlash uchun ajratilardi.

Programma ta’minoti asosan standart kichik programmalardan tuzilardi. Birinchi avlod EHMlari o’zlarining katta geometrik o’lchamlari, ko’p energiya talab qilishi va ishonchliligining kamligi bilan farqlanardi. EHMning tezligi va xotira sig’imi katta emas edi. Birinchi avlod EHMlariga umumiy tavsif berilsa, operatsion muhitning oddiyligiga, unda elementar operatsiyalarning oldindan aniqlanilishi, dialog darajasining juda soddaligi, EHMda interfeys kanallarining yo’qligi konkret qurilmalarni boshqarishni va hisoblash jarayonini foydalanuvchi tomonidan tushunishni qiyinlashtirar edi. EHMning birinchi avlodidagi operatsion muhit – bu konkret algoritmlar mexanizmining amalga oshirilishi foydalanuvchi tomonidan beriladigan operatsiya va vazifalar programmasining ketma-ketligidir. Shu bilan birga bular sanoatda ishlab chiqarilgan birinchi mashinalar bo’lib, ko’pgina standart masalalarni yechishda qayta-qayta foydalanish uchun programmalarni saqlash imkoniyatiga ega edi. Bu ish esa foydalanuvchining EHM bilan uzviy muomalasi yordamida amalga oshirilar edi. Shuning uchun foydalanuvchidan hisoblash jarayonini boshqarish uchun programmalashtirish bosqichlarini chuqur o’rganish talab etilardi. HMning 1-chi avlodiga oldinroq tilga olingan MESM, BESM-1,2, Strela, M-1, 2, M-20, Ural-1, Ural-2, Minsk-1, 2, Minsk-12 va boshqa mashinalar kiradi. Bu mashinalardan asosan ilmiy, texnik, muhandislik, iqtisodiy masalalarni yechishda foydalanilgan. Yarim o’tkazgichli va magnit elementli texnologiya rivojlanishi bilan 50- yillar oxiri, 60-chi yillar boshlariga kelib EHMning 2-chi avlodini o’zlashtirish boshlandi. Ikkinchi avlod EHMlari informatsiya kiritish-chiqarish jarayonini boshqarishni markazlashmagan shaklda amalga oshirib, markaziy protsessorga xilma-xil tashqi qurilmalarni moslashtirib ulash imkonini beradi. Bu avlod EHMlarida kiritish- chiqarish qurilmalarining turlari birmuncha ko’paytirilib, tashqi xotira sig’imi ancha kengaytirildi. Programmalashtirishda universal va algoritmik tillar, tarjimonlar (translyatorlar va interpretatorlar), programmalar kutubxonasi va hokazolarni qo’llash imkoniyati yaratildi.

Aloqa vositasi bo’lib (interfeys) programmalashtiriladigan maxsus protsedura tili xizmat qilardi. Shunga mos ravishda operatsion sistemalar paydo bo’lib, foydalanuvchi bajarishi lozim bo’lgan vazifani ma’lum bir protsedura tilida qabul qilish imkoniyatiga ega bo’ldi. Ikkinchi avlod EHMlari faqatgina muhandislik va ilmiy hisob-kitob ishlari uchungina ishlatilmay, kiritish va chiqarish informatsiya hajmi juda ko’p bo’lgan iqtisodiy va informatsion masalalarni yechish uchun ham foydalanildi. Ikkinchi avlod EHMlarining birinchisi "Razdan-2" bo’lib 1961 yili Yerevan shahrida yaratildi. 60-chi yillar ichida ikkinchi avlod EHMlarining 30 dan ortiq modellari yaratilib, ularning ko’plari seriyalab ishlab chiqarildi ("Minsk- 2", 1963 yilda "Minsk-22", BESM-4, "Ural-11", 1964 yilda "Ural-15", 1965 yildan keyin BESM-6, "Mir", "Nairi", "Dnepr" va boshqalar) . Ikkinchi avlod EHMlari o’sha davr uchun nisbatan katta tezlikka ega edi. Masalan, BESM-6 nomli EHMning tezligi sekundiga 1 mln. operatsiyaga teng. Ular ishonchliligining yuqoriligi, oldingi avlodga nisbatan kam elektr energiyasi talab qilishi bilan ajralib turardi. Uchinchi avlod EHMlari 60-yillarning oxiri va 70-yillarning boshlariga to’g’ri kelib, ular integral sxemalarda tuzilgan edi (IS). Integral sxema - bu nihoyatda kichik elektron sxema bo’lib, kremniyli plastinkada bir qancha mayda tranzistorlardan va boshqa elementlardan tuzilgan va ma’lum bir funktsiyani bajarishga moslashgandir. Bu sxemadagi elementlarning hammasi germetizatsiyalashtirilgan plastmassali qutichaga joylashtiriladi. Ikkinchi yo’nalishi esa arzon, o’ta kichik bo’lgan hisoblash mashinalari (bularga mikro EHMlar, yoki mikrokompyuterlar) ni yaratish kiradi. Mikrokompyuterlarning o’zagi bo’lib unga mos bo’lgan mikroprotsessor xizmat qiladi. Hozirgi vaqtda yaratilgan mikrokompyuterlar xotira sig’imi, operatsiyalarni To’rtinchi avlod EHMlarining texnik va programma vositalari hamda yangidan- yangi modellari axborot ishlab chiqarish tezligini sekundiga yuzlab milliard operatsiyagacha yetkazishga, asosiy xotira sig’imini esa yuzlab Gigabaytlargacha kengaytirish imkonini beradi.

Hozirgi vaqtda sanoati rivojlangan ko’pgina davlatlar hisoblash texnikasi vositalarining 5 - avlodini-sifat jihatidan mutlaqo yangi, foydalanuvchilar uchun qulay hisoblash sistemasini yaratish ustida ishlamoqda. Beshinchi avlod EHMlarida mashina tillarini xaqiqiy tilga yaqinlashtirish (matn, nutq, tasvir va boshqalar) ustida ham muntazam harakat qilinmoqda. Bundan tashqari 5-chi avlod EHMlari yordamida hisoblash sistemasi tashkil qilinganda ko’p ishlatiladigan mini, mikro va xususiy EHMlarini foydalanuvchilar uchun intellektual abonent punkti ko’rinishida foydalanishni ham ko’zda tutish kerak. Bu avlod mashinalarini inson faoliyatida qo’llash va intellektual informatsiya ishlab chiqarish jarayonini boshqarishda ishlatish optimal qarorlar qabul qilishga jiddiy va samarali ta’sir ko’rsatishi mumkin. Beshinchi avlod EHMlarining o’ziga xos harakterli xususiyatlari quyidagilardan iborat: axborotlarni har tomonlama aniqlangan va formallashgan bilim sifatida qayta ishlash; EHMlarning hamma turlaridan, super EHMdan mikro protsessorgacha parallel foydalanib, ularning bajaradigan funktsiyalarini kengaytirish; EHMning yuqori darajada ixtisoslashtirilishi va hisoblash vositalarining universallashtirilishini iloji boricha kamaytirish; mini va mikro EHMlar arxitekturasini hayotga tatbiq qilishda eski avlod EHMlaridan farqli o’laroq yangi progressiv formalaridan keng foydalanish har bir yechilishi rejalashtirilgan muammo hamda masalalar uchun xos bo’lgan bilimlar bazasini yaratish va ularni boshqaruv jarayonida faol ishlatish; intellektual interfeys vositalaridan iloji boricha to’la foydalanish hamda kompyuter bilan muloqotni osonlashtirib, masalalarni qo’yishda va xal qilishda oddiy inson tilini ishlatishga erishish. Beshinchi avlod EHMlari keng foydalanuvchilar ommasiga mos keladigan va sodda bo’lishi uchun, yuqorida aytganimizdek EHM bilan muomalani xaqiqiy tilda, shuningdek grafiklarni kiritish-chiqarish, hujjatlar, qo’lyozma belgilar va boshqalarni kiritish yoki o’qish organlari orqali amalga oshirilishi kerak.

Inson va mashinaning o’zaro aloqa jarayonida optimal dialog rejimini rivojlantirish kun tartibidagi asosiy masalalardan biri bo’lib turibdi. Dialog rejimda kompyuter xabarning ma’nosini tushunib, inson bilan intellektual dialog olib borishi shart, ya’ni savolga javob berishi, taxmin, so’roq, foydalanuvchiga umumlashtirilgan javob bermoq imkoniyatiga ega bo’lishi kerak. Sistema o’z oldiga qo’ygan vazifasini yechishi uchun kiritilayotgan axborotlarni tushunish uchun kerak bo’ladigan bilimlardan to’la foydalanishi kerak. Bu maqsadga erishish uchun kompterda bilimlarni to’plash, ulardan effektiv foydalanish uchun u qaysi sohada qo’llanilayotgan bo’lsa, o’sha sohaga taalluqli bilimlarning hammasiga ega bo’lishi kerak. Bunday qobiliyatlarga ega bo’lgan mashinalar noto’g’ri qo’yilgan masalalarni ham aniqlab berish va iloji boricha to’g’rilab ishlash imkoniyatiga ega bo’ladi. 5-chi avlod EHMlari texnik masalalarni yechishda yangi qoidalarga rioya qilib, foydalanuvchilarning talabini to’la qondirishi shart. Bu avlod hisoblash mashinalari va sistemasining asosiy funktsiyalari: masalalarni avtomatik usulda yechishni amalga oshirish va natijalarni olish; bilim bazalarini boshqarish; intellektual interfeys vazifasini bajarishdan iborat. O’zaro intellektual sistema (interfeys) EHM bilan inson orasidagi dialogni nutq, grafika, xaqiqiy til hamda inson uchun axborot almashish imkoniyatiga ega bo’lgan vositalar yordamida amalga oshiradi. Beshinchi avlod EHMlarida to’plangan bilimlardan axborotni qayta ishlashning hamma bosqichlarida, nutq kiritishdan boshlab, xaqiqiy tilda tekstlarni, tasvirni va hokazolarni kiritish va ularga javob tayyorlashgacha bo’lgan hollarda foydalaniladi va bu bilimlar bilim bazasida saqlanadi. Beshinchi avlod EHMning yaratilishi mashinalarning element bazalari nihoyatda tez rivojlanib, yangi texnologiyani ishlab chiqarishga intellektual holda tatbiq qilish imkoniyatiga ega. EHMni intellektuallashtirish deganda, EHM vositalari va foydalanuvchilar orasidagi muomalani tabiiylashtirish uchun zarur bo’lgan qator tadbirlar ishlab chiqib, EHMdan foydalanuvchilar maxsus tayyorgarliksiz ham kompyuterdan foydalana olish imkoniyatiga ega bo’lishiga aytiladi.

. 5-chi avlod EHMlarida axborotlarni kiritish-chiqarish formalarini tabiiylashtirish axborotlarning katta oqimini tez qayta ishlashni ta’minlashga olib keladi. Shuning uchun ham EHMlarning bu avlodi taqsimlangan lokal tarmoqlarning yadrosi bo’lib qoladi. Xususiy EHMlar asosida qurilgan ishchi stantsiyalar va hisoblash sistemalari vaqti kelganda foydalanuvchi uchun xuddi telefon va energiya tarmoqlaridek hammabop bo’lib qoladi. EHMlarning 6-chi avlodiga kelsak biz hozir faqatgina taxmin qilishimiz mumkinki, u davrda intellektual komplekslar (IK) paydo bo’lib, inson va mashinaning intellektual quvvatini bir qancha marotaba oshiradi. Bu inson ijodi imkoniyatini modellashtirib berishi mumkin, shuning uchun ham bu davrda mashina yaratish jarayonida inson faoliyatining fiziologik, psixologik, fikr yuritish kabi ijodiy tomonlarini o’rganishga qaratiladi. Dastlabki elektron-hisoblash mashinalari yaratilganidan beri 60 yildan ortiq vaqt o’tdi. Lekin shu davr ichida EHMning bir necha avlodlari yaratildiki, ular o’zining texnikekspluatatsion ko’rsatgichlari jihatidan bir-biridan katta farq qiladi hamda har bir avlod EHM fan-texnika taraqqiyotining shu davrga mos ifodasi desa bo’ladi. Elektron hisoblash mashinalari o’zining qator xususiyatlari tavsifiga muvofiq tasnifga ajratiladi. Mashinalar turkumlarga ajratilganda ularning avlodi, guruxi, misollarni yechish tezligi, shakli, raqamlarni ifodalash shakllari va buyruqlari, adreslari, buyruqlarni bajarishi, konstruktsion quvvati hamda funktsional imkoniyatlari va boshqalar hisobga olinadi. Yuqorida aytib o’tilganidek EHMlar yaratilganidan boshlab to hozirgi davrgacha 4 bosqichni bosib o’tdi yoki uning 4 avlodi yaratildi. 1 - avlod - lampali EHMlar davri; 2 -avlod - yarim o’tkazgichli, tranzistorli EHMlar davri; 3 - avlod - kichik integral sxemali (KchIS) EHMlar davri; 4 - avlod - hozirgi katta integral sxemali (KIS) EHMlar davri.

Kelajakda EHMning yangi 5-avlodi mashinalarida o’ta katta integral sxemadan (O’KIS), optik elektronika, katta molekulyar xossasi (molekulyar elektronika) dan foydalaniladi. Har qaysi EHM elementi bazasidagi yangi o’zgarish, mashinaning imkoniyatini orttiradi, natijada uning tatbiq etish doirasini kengaytiradi. Bajaradigan ishiga ko’ra EHMni ikkiga - hisoblovchi va bajaruvchi EHMlar guruxiga ajratish mumkin: ularning birinchisiga murakkab ilmiy-texnik va iqtisodiy masalalarni yechish hamda katta xajmdagi informatsion massivlarga ishlov berish; ikkinchisiga esa - real jarayonlarni boshqarish bilan bog’liq masalalarni yechish yuklatiladi. Ularning yordamida murakkab ishlab chiqarish ob’ektlarida boshqarish jarayonini avtomatlashtirish hamda ilmiy-tadqiqot va loyihakonstruktorlik ishlarini avtomatlashtirish amalga oshiriladi. Bu mashinalar ishlab chiqarish uzluksiz harakterdagi korxonalarda (masalan, metallurgiya, kimyo, energetika, ko’mir qazib olish va boshqa tarmoqlarda) ishlatiladi. Operatsiyalarni bajarishda ifodalangan sonlar formasiga (shakliga) ko’ra EHM o’rnatilgan vergulli va suzib yuruvchi vergulli rejimlarda ishlaydigan mashinalarga bo’linadi. Qo’llanilayotgan sanoq sistemasiga ko’ra EHM ikkilik, o’nlik, arifmetik sistema hamda turli sanoq sistema (ikkilik, o’nlik) asosida operatsiyalarni bajaruvchi mashinalarga bo’linadi. Informatsiyani EHMdan o’tish usuliga ko’ra u ketma-ket va parallel ishlaydigan mashinalarga bo’linadi. Ketma-ket ishlaydigan mashinalarda sonlarni uzatish va sonlar operatsiyalarni bajarish razryadga qarab, ya’ni bitta razryad bo’yicha hamda razryadma-razryad amalga oshiriladi. Parallel ishlaydigan mashinalarda raqamlarni uzatish va qayta ishlash arifmetik qurilmada hamma razryadlar bo’yicha hamda raqamlarni xotira qurilmasida tanlash va yozish bir vaqtda amalga oshiriladi. Parallel-ketma-ket ishlaydigan EHMlarda raqamlar gruppasini qayta ishlash ketma-ket, har qaysi gruppa razryadiga taalluqli operatsiyalar parallel amalga oshiriladi. Mashinalarda so’zlarni ifodalash usuliga ko’ra EHMlar doimiy va o’zgaruvchan so’z uzunligi asosida ishlovchi mashinalarga bo’linadi.

Mashinada informatsiyaning ifodalanishi bevosita mashinaning razryad setkasi uzunligi bilan, ya’ni xotira yacheykasidagi razryadlar miqdori bilan bog’langan. Ilmiy-texnik masalalar yechishga mo’ljallangan EHMlarda razryad setkasi odatda keltirilgan raqamlarni berilgan aniqligi va ularda faqat raqamlarnigina emas, balki buyruqlarni ham joylashtirish qulayligi nuqtai-nazaridan tanlanadi. Shunday turdagi ko’pchilik mashinalarning razryad setkasi belgilangan uzunlikda bo’lib, raqamlarning undan chiqib ketishiga odatda yo’l quyilmaydi. Bunda operatsiya birdaniga bir yacheykada yoziladigan hamma so’zlar ustida amalga oshiriladi, so’zlarning ma’lum qismini qayta ishlash imkoniyatini ta’minlash uchun esa maxsus buyruqlar kiritiladi. Qabul qilingan buyruq adreslariga ko’ra EHM bir, ikki, uch va ko’p adresli, hamda adreslar soni o’zgaruvchan mashinalarga bo’linadi. Bir adresli mashinalar buyrug’ida operatsiya kodi, hamda operandlardan birining adresi olinadi hamda amallar bajariladi yoki operatsiyaning natijasi yuboriladigan adresi ko’rsatiladi. Operand - operatsiyada ishtirok etuvchi ma’lumotlardan biri, ya’ni operatsiyalar operandlar ustida bajariladi. Ikki va uch adresli mashinalarda har qaysi buyruqqa muvofiq ravishda ikki yoki uchta operandning adresi ko’rsatiladi, ya’ni ana shu operand ustida amal bajariladi. O’zgaruvchi adresli EHMlarda yozilayotgan masala xususiyatiga ko’ra operandlar soni yoki konkret bajarilayotgan buyruqdagi adreslar soni o’zgarishi mumkin. O’zgaruvchi adresli buyruqlar odatda simvolik mashinalarda qo’llaniladi. Buyruqlarning bajarilishini tashkil etish bo’yicha mashinalar xaqiqiy va normallashtirilgan (majburiy) tartibda ishlashi bilan farqlanadi. Birinchi gurux mashinalarida hamma buyruqlar majmui ketma-ket nomerli ba’zi bir xotira yacheykalariga yoziladi. Ba’zi bir yacheykalarda saqlanayotgan buyruqlar bajarilgandan so’ng, mashina keyingi tartibdagi yacheykadagi saqlanayotgan buyruqlarni bajarishga o’tadi. Shunday qilib, bu jarayon maxsus o’tish komandasi (bajarish komandasi) berilgunga qadar davom etadi, ya’ni u boshqarishni kelgusi emas, balki ba’zi bir boshqa buyruqqa, odatda qabul qilinganidek u yoki bu

shartning bajarilishi va bajarilmasligiga qarab uzatadi. Ko’pincha hozirgi zamon EHMlarida buyruqlarni bajarish xaqiqiy tartibida bajariladi. Buyruqlarni normallashtirilgan tartibda bajaruvchi mashinalarda buyruqlar bajarilganidan so’ng kelgusida bajariladigan buyruq xaqidagi ko’rsatmani saqlaydi. Har qaysi buyruqning adreslaridan biri shunday maqsad uchun foydalaniladi. Hisoblash jarayonining tashkil etilishiga ko’ra EHM bir programmali va ko’p programmali mashinalarga bo’linadi. Bir programmali mashinalar bir vaqtda faqat bitta programmani, ko’p programmali mashinalar esa bir vaqtda bir necha programmani bajaradi. Yechilayotgan masalaning funktsional imkoniyatiga ko’ra va EHM tatbiq qilinayotgan soha doirasiga ko’ra EHM universal (umumiy maqsadlarda), muammolar bo’yicha yo’naltirilgan hamda maxsus mashinalar tarzida tasnifla- nadi. Universal EHMlar ilmiy-texnik, iqtisodiy harakterdagi keng ko’lamda masalalarni yechishga mo’ljallangan. Bunday EHMlar ko’p funktsional buyruqlar sistemasiga ega bo’lib, ulardan ham arifmetik, ham mantiqiy operatsiyalarni bajarishda bir xilda samarali foydalanish mumkin. Ular xotirani dinamik uyushtirish va ko’p darajali uzish sistemasiga ega. Bu ularni turli rejimlarda paketli, vaqtni taqsimlash, vaqtning real masshtabi, dialog(savol-javob), boshqa rejimlarda ishlatish imkonini beradi. Bu yerda shuni eslatib o’tish kerakki, hamma hisoblash resurslariga qaraganda umumiy foydalaniladigan EHMlar samarasi past. Sababi, ularning tuzilishi hisoblash jarayoniga to’la mos emasligi va EHMlar turli qurilmalarning quvvati va yechilayotgan masalalar harakteri jihatidan o’zaro mos kelmasligidir. Hozirgi paytda xususiy EHMlar keng qo’llanilmoqda. Ular ishlatilish sohasiga ko’ra professional va maishiy XEHM larga bo’linadi. Maishiy XEHMlar uy-ro’zgor ishlarida foydalaniladigan XEHMlardir. Ular ommaviy foydalanishga mo’ljallangan bo’lgani uchun unda qo’yiladigan asosiy texnik vositalar hamda programma ta’minoti bo’yicha nisbatan arzon bo’lishi kerak. Bu XEHMlar dam olish va o’yinlarni tashkil etishda, biror bir xunarga

o’rgatishda, mashq qilishda, uy sharoitida turli-tuman oddiy hisoblarni bajarishda foydalaniladi. Bu XEHMlardan professional bo’lmagan kishilar foydalanadi. Shuning uchun ommaviy foydalanishda ishlatiladigan kompyuterlar juda keng turdagi va hajmdagi turli xil programmalar paketi to’plami bilan to’ldirilishi kerak. Bu XEHMlar strukturasi aloqa kanallariga mashinalarni ulash, qo’shimcha chetki uskunalarni, shu jumladan uy apparatlari-televizor, modem, faks, magnitofon va boshqalarga ulash yo’li bilan sistemani kengaytirish imkoniyatini ta’minlashi kerak. XEHMlarning har yerda ishlatilishi, turli darajadagi boshqarish sistemalarida malakali mutaxassislarning mehnat unumdorligini keskin oshiradi, boshqarishda band bo’lganlarni qisqartirish imkonini beradi, mehnat resurslaridan samaraliroq foydalanish imkonini beradi. EHMning sof texnik va programmaviy jihatdan mukammallashuvi, uning borgan sari hisoblash tarmoqlariga, fanga, texnikaga, boshqarishga ta’sirini kuchaytirib boradi. EHMlar tasniflarga ajratilganda e’tibor qilinadigan yana bir omil-bu mashinalarni guruxlarga bo’linishidir.

Foydalaniladigan adabiyotlar ro’yxati: 1. Kenneth C. Loudon, Jane P. Loudon. Management Information Systems. New York, 2016. Page 669. 2. S. S. Gulomov, B. A. Begalov. Informatika va axborot texnologiyalari. Darslik. -T.: “Fan”. 2010.- 628 bet. 3. Informatsionnie texnologii v ekonomike i upravlenii: uchebnik /pod red. prof. V.V. Trofimova. 2-e izd., pererab. i dop. - M.: Yurayt, 2016.- 482 s. 4. Avtomatizirovannie informatsionnie texnologii v ekonomike: uchebnik / Pod red. prof. G.A. Titorenko. 2-e izd. Pererab. i dop. - M.: Yuniti, 2015. -399 s. 5. Kenjabayev A.T., Jumaniyazova M.Yu., Tillyashayxova M.A. Informatika va axborot texnologiyalari. O’quv qo’llanma. “Iqtisod-moliya”. 2013, 160 bet. Internet sayti: www. http://el.tfi.uz/pdf/mddj22.uzk.pdf - Toshkent moliya instituti elektron kutubxonasi ;

O'xshashlar

Axborot xavfsizligini ta`minlash masalalari

Axborot tushunchasi va uni o’lchash usullari

Internetda axborotlar xavfsizligini ta’minlash asoslari

Axborot komplekslarida axborot ta’minoti

Axborot tarmoqlari va shaxsiy axborot tizimlari. Axborot tarmoqlarining turkumlanishi