Axborot xavfsizligini ta`minlash masalalari

Axborot xavfsizligini ta`minlash masalalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

82 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Axborot xavfsizligini ta`minlash masalalari Reja: 1. Axborot tizimlari va texnologiyalarining asosiy tushunchalari. Boshqaruvning axborot tizimi 2. O`zbekiston Respublikasida ma`lumotlarni himoyalashning me`yoriy- huquqiy va qonunchilik asoslari 3. Axborot –huquqiy tizimlar, ularning turlari va imkoniyatlari 1

www.arxiv.uz Axborotlashtirish soxasidagi davlat siyosati, axborot resurslari, axborot texnologiyalari va axborot tizimlarini rivojlanish va takomillashuvining zamonaviy jahon tamoyillarini hisobga olgan holda milliy axborot tizimlarini yaratishga qaratilgan. Huquqni muhofaza qilish faoliyatining axborot ta`minotini jadallashuvi, tezkor vaziyatni tavsiflovchi, ishonchli ma`lumotlarni muntazam yig`ib borilishi, uning o`z vaqtida va sifatli tahlil qilinishi hozirgi sharoitda jinoyatchilikka qarshi kurashni tashkil etishning muhim shartlaridan bir hisoblanadi. Axborot jarayonlarini avtomatlashtirish kompyuter texnikasini joriy etishga, ma`lumotlarni yig`ish, saqlash, qayta ishlash va uning asosida ma`lumotlarni berish avtomatlashtirilgan tizimlarini yaratishga bevosita bog`liqdir. Huquqni muhofaza qilish faoliyati axborot ta`minotining jadallashtirish masalasini muvaffaqiyatli hal etish uchun axborot texnologiyalaridan foydalanish amaliy ko`nikmalariga ega kadrlar tayyorlash talab etiladi. Yuksak axborot madaniyati faqat chuqur maxsus bilimlar orqali ta`minlanadi. Zamonaviy mutaxassisni malakasi shu bilan belgilanadiki, u shaxsiy kompyuter ishlashining asosiy tamoyili va qurilmalarini tushunishi, ma`lumotlarni yig`ish, saqlash va qayta ishlashning, jumladan telekommunikatsiya (kompyuter tarmog`i) ning zamonaviy tamoyillarini bilishi zarur. Boshqaruv axborotlarining kompyuterda matn protsessorlari va grafik muharrirlar yordamida qayta ishlanishi elektron hujjatlar tayyorlashga, ularni saqlash va kompyuter tarmoqlari orqali uzatishga ketgan mehnat harajatini qisqartirib, mehnat samaradorligini sezilarli darajada oshiradi. Shu sababli har bir xodim uchun matnlar, rasmlar va jadvallarni matn muxarrirlari yordamida qayta ishlash imkoniyatlari va ulardan foydalanish ko`nikmalariga oid bilimlar muhim ahamiyat kasb etadi. Huquqshunoslar o`zining amaliy faoliyatida faqat aniq yuridik faktlar bilangina emas balki yuridik jihatdan ahamiyatli bo`lgan xodisa 2

www.arxiv.uz va jarayonlar bilan ishlashlashlariga to`g`ri keladi. Ularning statistik tahlili huquqshunoslar faoliyatining zaruriy sharti hisoblanadi. Mutaxassis ishining samarasi, uni ish vaqtini qanchalik ratsional sarflanayotganligiga bog`liq bo`lsa, huquqiy axborot tizimlaridan (LexUZ, Pravo, Norma) foydalanish esa vaqtni imkon qadar kam sarflashga va huquqiy aktlarni qidirish uchun zarur bo`lgan harakatlarni qisqartirishga olib keladi. 3

www.arxiv.uz Axborot tizimlari va texnologiyalarining asosiy tushunchalari. Boshqaruvning axborot tizimi O`zbekiston Respublikasining 2002 yil 12 dekabrida qabul qilingan “Axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlari to`g`risida”gi Qonunida quyidagilar asosiy tushunchalar keltirilgan: - axborot – manbalari va taqdim etilish shaklidan qat`i nazar shaxslar, predmetlar, faktlar, voqealar, hodisalar va jarayonlar to`g`risidagi ma`lumotlar; - axborot mulkdori – o`z mablag`iga yoki boshqa qonuniy yo`l bilan olingan axborotga egalik qiluvchi, undan foydalanuvchi va uni tasarruf etuvchi yuridik yoki jismoniy shaxs; - axborotni muhofaza etish – axborot borasidagi xavfsizlikka taxdidlarning oldini olish va ularning oqibatlarini bartaraf etish chora- tadbirlari; - axborot sohasi – subyektlarning axborotni yaratash, qayta ishlash va undan foydalanish bilan bog`liq faoliyati sohasi; - axborot borasidagi xavfsizlik – axborot sohasida shaxs, jamiyat va davlat manfaatlarining himoyalanganlik holati; - axborot egasi – qonunda yoki axborot mulkdori tomonidan belgilangan huquqlar doirasida axborotga egalik qiluvchi, undan foydalanuvchi va uni tasarruf etuvchi yuridik yoki jismoniy shaxs; - maxfiy axborot – foydalanilishi qonun hujjatlariga muvofiq cheklab qo`yiladigan hujjatlashtirilgan axborot; - ommaviy axborot – cheklanmagan doiradagi shaxslar uchun mo`ljallangan hujjatlashtirilgan axborot, bosma, audio, audiovizual hamda boshqa xabarlar va materiallar; - hujjatlashtirilgan axborot – identifikatsiya qilish imkonini beruvchi rekvizitlari qo`yilgan holda moddiy jismda qayd etilgan axborot. 4

www.arxiv.uz O`zbekiston Respublikasining 2003 yil 11 dekabrida qabul qilingan “Axborotlashtirish to`g`risida”gi Qonunida quyidagilar asosiy tushunchalar keltirilgan: - axborotlashtirish - yuridik va jismoniy shaxslarning axborotga bo`lgan extiyojlarini qondirish uchun axborot resurslari, axborot texnologiyalari hamda axborot tizimlaridan foydalangan xolda sharoit yaratishning tashkiliy ijtimoiy iqtisodiy va ilmiy texnikaviy jarayoni; - axborot resursi – axborot tizimi tarkibidagi elektron shaklidagi axborot, ma`lumotlar banki, ma`lumotlar bazasi; - axborot resurslarining yoki axborot tizimlarining mulkdori – axborot resurslariga yoki axborot tizimlariga egalik qiluvchi, ulardan foydalankuvchi va ularni tasarruf etuvchi yuridik yoki jismoniy shaxs; - axborot resurslarining yoki axborot tizimlarining egasi – qonun bilan yoki axborot resurslarining, axborot tizimlarining mulkdori tomonidan belgilangan huquqlar doirasida axborot resurslariga yoxud axborot tizimlariga egalik qiluvchi, ulardan foydalanuvchi va ularni tasarruf etuvchi yuridik yoki jismoniy shaxs; - axborot texnologiyasi – axborotni to`plash, saqlash, izlash, unga ishlov berish va uni tarqatish uchun foydalaniladigan jami uslublar, qurilmalar, usullar va jarayonlar; - axborot tizimi – axborotni to`plash, izlash, saqlash, unga ishlov berish hamda undan foydalanish imkonini beradigan, tashkiliy jixatdan tartibga solingan jami axborot resurslari, axborot texnologiyalari va aloqa vositalari. Ushbu qonunning 4-moddasi axborotlashtirish to`g`risidagi davlat siyosati belgilab qo`yilgan. Axborotlashtirish sohasidagi davlat siyosati axborot resurslari, axborot texnologiyalari, va axborot tizimlarini rivojlantirish hamda takomillashtirishning zamonaviy jaxon tamoiyilllarini hisobga olgan xolda milliy axborot tizimini yaratishga qaratilgan. 5

www.arxiv.uz Axborotlashtirish sohasidagi davlat siyosatining asosiy yo`nalishlari quyidagilardan iborat: — har kimning axborotni erkin olish va tarqatishga konstitutsiyaviy huquqlarini amalga oshirish, axborot resurslaridan erkin foydalanishini ta`minlash; — davlat organlarining axborot tizimlari, tarmoq va hududiy axborot tizimlari, shuningdek yuridik hamda jismoniy shaxslarning axborot tizimlari asosida O`zbekiston Respublikasining yagona axborot makonini yaratish; — xalqaro axborot tarmoqlari va Internet jaxon axborot tarmog`idan erkin foydalanish uchun sharoit yaratish; — davlat axborot resurslarini shakllantirish, axborot tizimlarini yaratish hamda rivojlantirish, ularning bir biriga mosligini va o`zaro aloqada ishlashini ta`minlash; — axborot texnologiyalarining zamonaviy vositalari ishlab chiqarishini tashkil etish; — axborot resurslari, xizmatlari va axborot texnologiyalari bozorini shakllantirishga kumaklashish; — dasturiy maxsulotlar ishlab chiqarish rivojlantirilishini rag`batlantirish; — tadbirkorlikni qo`llab quvvatlash vav raxbatlantirish, investitsiyalarini jalb etish uchun qo`lay sharoit yaratish; — kadrlar tayyorlash va ularning malakasini oshirish, ilmiy tadqiqotlarni rag`batlantirish. Axborot idrok etuvchi subyekt yoki texnik qurilma tomonidan qabul qilinibgina qolmasdan, dastlabki manbadan ajralgan bo`lishi kerak. Natijada axborot ustida amallar bajariladi. Bu amallar to`plami axborot jarayonini tashkil etadi. Axborot jarayonlari – bu axborotlarni qabul qilish, yig`ish, ishlov 6

www.arxiv.uz berish va uzatish jarayonidir. Axborot doimo moddiy-energetik shaklda, jumladan signal ko`rinishida namoyon bo`ladi. Signal turli-tuman fizik tabiatga ega bo`lishi mumkin. Axborot jarayonida, signal manbadan qabul qiluvchiga, undan esa manzilga axborotni tashish vazifasini bajaradi. Axborot uzatish jarayoni — ko`p bosqichli bo`lib, signal har bir etap oralig`ida fizik xususiyatini o`zgartirishi mumkin. Bunda axborotni tashuvchi signalning o`zaro bir qiymatliligi, uzatishning obyektivligi va batafsilligi, qabul qiluvchi subyektning qabul qilish imkoniyati to`g`risidagi masalalar yuzaga keladi. Axborot uzatilishi – bu axborot jarayonining bir qismini tashkil etadi. Aslida axborot jarayoni u yoki bu manbada joylashgan axborotni qabul qilish va qayd etishdan boshlanadi. Axborot turli shovqinlardan ajratiladi. Signalni shakllanish jarayoni tugallanib, uning yordamida axborot uzatiladi. Signal diskret shaklda ifodalanishi mumkin bo`lgan aniq tuzilishga ega. Kompyuterning ishlashi diskretlashtirilgan signallarni uzatish tamoyiliga asoslangan bo`lib, u formal-mantiqiy amallarni bajaradi. Obyektlar obrazini subyektiv qabul qiladigan insondan farqli o`laroq, kompyuter obyektning turli belgilari kodlarini qabul qiladi. Inson va kompyuterning axborotni qabul qilishdagi prinsipial farqqa qaramasdan ikkalasida ham axborot jarayoni ma`lumotni qabul qilish va uni ajratishdan boshlanadi. Axborotning o`zi — elektr, akustik, optik va shular kabi fizik kanallar orqali uzatish uchun qulay bo`lgan signal mazmunidir. Axborotni qabul qilish — uni boshqa subyekt yoki qabul qilish qurilmasi tomonidan ikkilamchi qabul qilinishidir. Axborotlarga ishlov berish inson yoki texnik qurilma, jumladan kompyuter tomonidan amalga oshiriladi. Kompyuterda axborotlarga ishlov berishning ma`nosi - qat`iy dastur yoki algoritm bo`yicha kelayotgan ma`lumotlarni raqamli yoki analogli qilib o`zgartirishdir. Ma`lumotlarga ishlov berish va biror masalani yechish uchun kompyuterda uncha ko`p bo`lmagan o`zgaruvchilar to`plami bo`lishi kerak. Kompyuterdan farqli o`laroq, inson ma`lumotlarni fikran va mantiqan qayta ishlash qobiliyatiga ega. Axborot jarayoni iste`molchiga axborotni 7

www.arxiv.uz taqdim etish, ya`ni turli ko`rinishdagi tasvirlarni namoyish va qaror qabul qilish bilan tugallanadi. Ma`lumotlarni saqlash muhim bosqich bo`lib, u boshqa bosqichlar oralig`idagi holatni egallaydi va axborot jarayonining ixtiyoriy etapida amalga oshirilishi mumkin. Shunday qilib, kompyuter ma`lumotni qabul qilishdan boshlab to unga ishlov berishning tugallanishigacha bo`lgan axborot jarayonining ixtiyoriy bosqichida qo`llaniladi. Har bir axborot jarayonining mazmuni ushbu axborotga ishlov berilayotgan soha faoliyati bilan aniqlanadi. Axborot jarayonlari murakkablik darajasi bilan farqlanadi. Axborot jaryonining ancha sodda bo`lgan ko`rinishi – ma`lumotlardan nusxa olishdir. Boshqaruv jarayonlari esa eng murakkab ko`rinishiga taalluqlidir Boshqaruv — bu axborot jaryoni bo`lib, qo`yilgan maqsadga erishishga olib keluvchi tizim holatining o`zgarishidir. Bunda to`g`ri va teskari bog`lanish tamoyili amalga oshiriladi. Tamoyil faqatgina kutilayotgan natijalarni o`rnatishnigina emas, jarayonning haqqoniy borishining ham hisob va nazoratini olib borish hamda tizimni mo`ljallangan parametrlaridan eng kam og`ishiga erishish maqsadida kutilayotgan o`zgarishlar yo`nalishida tizimga ta`sir ko`rsatish imkonini beradi. Ma`lumotlar ustida amallarni bajarish qidirish, kodlash, himoyalash, saqlash va boshqa muammolarni keltirib chiqaradi. Amaldagi boshqaruv tizimlari o`ta murakkab va judda xilma-xilligi bilan ajralib turadi. Ular boshqaruv axborotlari va qayta aloqaga ega bo`lgan bir necha kanallardan tuzilgan bo`lishi mumkin. Tizim deganda bir vaqtni o`zida ham bir butun, ham maqsadga erishish yo`lida turdosh bo`lmagan elementlar to`plami birlashmasi sifatida qaraladigan har qanday obyekt tushuniladi Tizimlar bir-biridan tuzilmasiga hamda unga qo`yilgan asosiy maqsadlariga ko`ra farqalanadi. Informatikada «tizim» tushunchasi texnik vositalar va dasturlar yig`imlariga nisbatan ko`proq qo`llaniladi. Tizim tushunchasini kompyuterning qurilmalariga nisbatan 8

www.arxiv.uz ham qo`llash mumkin. Bundan tashqari, aniq masalalarni yechishga mo`ljallangan, hujjat ishlarini yuritish va boshqaruv hisob-kitoblari protseduralari bilan to`ldirilgan ko`plab dasturlar ham tizim bo`lib hisoblanishi mumkin. «Tizim» tushunchasiga «axborot» so`zini qo`shilishi uning yaratish va faoliyat yuritish maqsadini anglatadi. Axborot tizimlari ixtiyoriy sohada qaror qabul qabul qilish jarayonida zarur bo`ladigan ma`lumotlarni yig`ish, saqlash, qayta ishlash, qidirish va uzatishni ta`minlaydi. Ular muammolarni tahlil qilish va yangi mahsulotlarni yaratishga yordamlashadi. Axborot tizimlari - ma`lumotlarni saqlash, qidirish va foydalanuvchilar so`roviga binoan ularni taqdim etish vazifasini bajaruvchi tizimdir. Axborot tizimlarini zamonaviy talqini shaxsiy kompyuterni axborotlarni qayta ishlashda qo`llaniladigan asosiy texnik vosita sifatida nazarda tutadi. Agar, axborotga ishlov berishda insonning roli inobatga olinmasa, axborot tizimlarining texnik jihatdan tadbiq etilishi o`z-o`zidan hech qanday ma`no kasb etmaydi. Boshqaruv axborot tizimlari – ma`lumotlar, iqtisodiy – matematik metodlar va modellar, texnik, dasturiy va boshqa texnologik vositalar va mutaxassislar iborat bo`lib, ma`lumotlarni qayta ishlash va boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun mo`ljallangan. Axborot boshqaruv tizimi strategik va taktik rejalarning joriy masalalarini va tashkilotni tezkor boshqarishni hal etmog`i lozim. Avtomatlashtirilgan axborot tizimlari ish faoliyati davomida olingan tezkor ma`lumotlar asosida rahbar tashkilotning resurslarini (moddiy, moliyaviy va kadrlar) rejalashtirishi, balansga keltirishi, resurslardan foydalanib, boshqaruv qarorlarining natijalarini hisobini olishi va baholashi, qo`yilgan vazifani bajarilishi ustidan tezkor boshqaruvni o`rnatishi va shu kabi ishlarni amalga oshirishi mumkin. Boshqaruv axborot tizimlari quyidagi imkoniyatlarni beradi: 9

www.arxiv.uz – ma`lumotlarni tezkor yig`ish, uzatish va qayta ishlash hisobiga qabul qilingan qarorlarning asoslanganlik darajasini oshirish; – tashkilot boshqaruvi bo`yicha o`z vaqtida qaror qabul qilinishini ta`minlash; – barcha rahbarlar tarkibiga yagona axborot fondidan zaruriy ma`lumotlarni o`z vaqtida taqdim qilinishi evaziga boshqaruv samaradorligini oshirishga erishish; – boshqaruvning har qanday sathida va turli tuzilmalar bo`linmalarida qabul qilingan qarorlarni mutanosablashtirish. Boshqaruv axborot tizimlarini tasniflash boshqaruv jarayonlarining turlariga, boshqaruv sathiga, o`rganilayotgan obyektning faoliyat sohasiga va obyektning tashkil etilishiga, boshqaruvning avtomatlashtirilganlik darajasiga bog`liq. Avtomatlashtirilgan axborot tizimlari — turli-tuman tashkilotlar boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun zarur bo`lgan, avtomatlashtirilgan tarzda ma`lumotlarni yig`ish, qayta ishlash va uzatishni ta`minlovchi inson- mashina tizimidir. Avtomatlashtirilgan axborot tizimlari, ma`lumotlarni qayta ishlash bo`yicha barcha amallar avtomat tarzda, inson aralashuvisiz, lekin unga nazorat vazifalari qoldirilgan holda bajarilishi bilan tavsiflanadi. Avtomatlashtirilgan axborot tizimlarining asosiy tashkil etuvchisi axborot teznologiyalari (AT) bo`lib, uning takomillashuvi axborot tizimlarining rivojlanishi va faoliyati bilan uzviy bog`liqdir. Avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalarining asosiy maqsadi — dastlabki ma`lumotlarni qayta ishlash vositasida yangi sifatga ega bo`lgan axborotlarni olish bo`lib, shuning asosida optimal boshqaruv qarorlarini ishlab chiqishdan iboratdir. Bunga axborotning integratsiyalashuvi, uning dolzarbligi va bir-birini inkor etmasligini ta`minlanishi, boshqaruv apparati faoliyatini qo`llab-quvvatlashning sifat jihatdan yangi shakllarini joriy qilish va ishlatish uchun zamonaviy texnik vositalardan 10

www.arxiv.uz foydalanish hisobiga erishiladi. Axborot texnologiyalari qayta ishlanayotgan axborotlar hajmining shiddat bilan ortishiga qaramasdan bu axborotlarni qayta ishlash muddatini sezilarli qisqartirilishiga olib keladi. AT boshqaruvda axborot resurslaridan foydalanish jarayonida eng muhim tashkil etuvchilaridan hisoblanadi. Axborot texnologiyalari uchun avtomatlashtirilgan axborot tizimlari – ma`lumotlarni o`zgartirish uchun qo`llaniladigan vosita va usullardan tashkil topgan muhitdir. Axborot texnologiyalari axborot tizimida aylanuvchi axborotlar ustida bajariladan aniq reglamentlangan qoidalardan iborat jarayondir. Axborot texnologiyalari tashkiliy boshqaruv axborot tizimlarining asosiy tashkil etuvchisi hisoblanadi, u bevosita IIOlari bo`linmalari ish faoliyatining o`ziga xos xususiyatlari bilan uzviy bog`liqdir. Tashkiliy boshqaruv axborot tizimlari va texnologiyalarni joriy etishda, tashkilotning ko`lami va uning faoliyat yuritish sohasi ham asosiy kriteriyalardan hisoblanadi. Ushbu kriteriyalarni hisobga olgan holda, aniq vazifali masalalarni yechish asosida mos keluvchi boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun axborot texnologiyalarining dasturiy- qurilmaviy ta`minotini tanlash amalga oshiriladi. Axborot tizimlari va axborot texnologiyalarini yaratish murakkab loyihalashtirish jarayonidir. U tashkilotda yangi yaratilayotgan axborot – texnologik muhit orqali boshqaruv apparati faoliyatini qisman yoki to`liq qayta ko`rib chiqishni o`z ichiga oladi. Shu sababli loyihalashtirishning maqsadi loyiha hujjatlarini tayyorlash va tashkilot boshqaruvining inson- mashina tizimini joriy etishdan iborat. Bunday tizim asosini mutaxassis- menendjerlarga ma`lumot jihatdan xizmat ko`rsatish uchun zarur bo`lgan natijaviy axborotni olishning avtomatlashgan texnologiyasi hamda ularni real vaqt rejimida asoslangan qarorlar qabul qilishlari uchun ko`pvariantli hisob- kitoblar bilan ta`minlash tashkil etadi. Loyihalashtirish jarayonida IIO lari bo`linmasining muhim bo`lgan 11

www.arxiv.uz tavsiflari aniqlanadi, uning ichki va tashqi axborot oqimlari o`rganiladi, o`rganilayotgan tizim va uni elementlarining matematik va fizik analoglari yaratiladi, inson va boshqaruvning texnik vositalarining o`zaro munosabat sharoitlari o`rnatiladi. Asosiy e`tibor, axborot tizimlarining umumiy arxitekturasini batafsil ishlab chiqish hamda uning alohida obyekt va elementlari bo`yicha loyiha qarorlari, ularning tahlili, amaliy aprobatsiyasi va joriy etilishiga qaratiladi. Axborot tizimlarini texnologik jihatdan qarab chiqilganda boshqaruv apparatini alohida ajratish mumkin. Qolgan tashkil etuvchilar — axborot texnologiyalari, funksional masalalarni yechishning axborot tizimi (FMEAT) va qaror qabul qilishni qo`llab-quvvatlash tizimi (QQQQQT) — axborot va texnologik jihatdan o`zaro bog`langan bo`lib, axborot tizimi arixitekturasining asosini tashkil etadi. Axborot texnologiyalarining loyihalashtirish obyekti sifatida, ma`lumotlarni yig`ish, uzatish, to`plash va saqlash protsedurasini amalga oshiruvchi, ularni foydalanuvchiga qulay ko`rinishda qayta ishlash va hisob- kitoblar natijalarini shakllantiruvchi ta`minot tizimlari olinishi mumkin. Axborot texnologiyalari FMEAT va QQQQQT ish faoliyati uchun axborot texnologik bazisni tashkil etib beradi. FMEAT ning loyihalashtirish obyektlari funksional masalalarni yechishni avtomatlashtirish jarayoni hisoblanadi. Axborot texnologiyalarning atroflicha loyihalashtirilgan texnologik ta`minoti, faqatgina boshqaruvning funksional masalalarini muvaffaqiyatli hal etilishigina emas, balki tashkilot rahbarlariga QQQQQT doirasida keyingi boshqaruv qarorlari uchun interaktiv rejimda analitik va bashorat ishlarini olib borishga imkon yaratadi. 12

www.arxiv.uz O`zbekiston Respublikasida ma`lumotlarni himoyalashning me`yoriy-huquqiy va qonunchilik asoslari Amaldagi qonunchilik mavjud axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining (AKT) rivojlanish darajasini tartibga soladi, telekommunikatsiya va axborot texnologiyalari bozoriga kirish tartibini aniqlaydi, bu bozordagi subyektlarning umumiy faoliyat tamoyilini o`rnatadi, ularning soliq to`lash shartlarini, qonunchilik buzilishiga javobgarlik darajasini belgilaydi. Hozirgi kunda ushbu soha faoliyati 17 tadan oshiq qonunlar, jumladan Konstitutsiya, fuqarolik, jinoiy va soliq kodekslari, ma`muriy javobgarlik to`g`risidagi kodeks bilan tartibga solinadi. Quyida O`zbekistonning AKT sohasidagi siyosatini aniqlovchi maxsus qonunlar ro`yxati keltirilgan: – “Aloqa to`g`risida”gi Qonun; – “Telekommunikatsiya to`g`risida”gi Qonun; – “Radiochastota spektri haqida”gi Qonun; – “Ommaviy axborot vositalari to`g`risida”gi Qonun; – “Axborotlashtirish to`g`risida”gi Qonun; – “Axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlari to`g`risida”gi Qonun; – “Mualliflik huquqi va aralash huquq to`g`risida”gi Qonun; – “Ayrim faoliyat turlarni litsenziyalash to`g`risida”gi Qonun; 13

www.arxiv.uz – “Elektron hisoblash mashinalari va ma`lumotlar bazasi uchun dasturlarni huquqiy qo`riqlash to`g`risida”gi Qonun; – “Elektron raqamli imzo to`g`risida”gi Qonun; – “Elektron hujjatlar aylanishi to`g`risida”gi Qonun; – “Elektron tijorat to`g`risida”gi Qonun. Qonunchilik blokining katta qismini Prezident farmonlari va davlat qarorlari hamda AKTning rivojlanishini tartibga solib turuvchi sohaviy me`yoriy aktlar tashkil qiladi. Axborotlashtirishning yangi xizmat ko`rsatish turlarini rivojlantirish va tartibga solishning huquqiy asosini ta`minlash maqsadida O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan quyidagi qonunlar qabul qilindi: «Elektron raqamli imzo to`g`risida», «Elektron hujjatlar aylanishi to`g`risida», «Elektron tijorat to`g`risida», yangi tahrirdagi «Axborotlashtirish to`g`risida». AKTning rivojlanishi bilan axborot texnologiyalaridan foydalanib davlat va insonlar zarar yetkazishi mumkin bo`lgan noqonuniy xarakatlarni sodir etish xavfi ortmoqda. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining «Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish to`g`risida»gi 2002 yil 30 maydagi PF-3080 - sonli Farmoni, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining «Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish chora-tadbirlari to`g`risida»gi 2002 yil 6 iyundagi 200-sonli Qarorlari asosida ishlab chiqilgan «O`zbekiston Respublikasida axborotlashtirishni rivojlantirish konsepsiyasi»ga asosan quyidagi axborot xavfsizligini ta`minlash vazifalari aniqlangan: – axborot xavfsizligi sohasida me`yoriy–huquqiy bazani takomillashtirish; – O`zbekiston Respublikasida axborot va kompyuter texnologiyalari sohasidagi axborot xavfsizligini ta`minlash tizimini yaratish va ma`lumotlar uzatish tarmog`iga kiritilgan himoyalash vositalarining samaradorligini baholash, loyihalarni axborot xavfsizligi talablariga 14

www.arxiv.uz javob berishini tekshirish maqsadida ekspertiza o`tkazish hamda axborotlarni himoyalash bo`yicha takliflarni ishlab chiqish; – axborotlarni kriptografik himoya qilishning vositalarini ishlab chiqish va ma`lumotlar uzatish tarmog`ida hamda Internet tarmog`iga kirishda axborotlarni himoyalash vositalari tizimini qo`llash; – kiberxavfsizlik madaniyatini joriy qilish va qo`llash; – shaxsiy hayotning dahlsizligi va himoyasini ta`minlash. Bu vazifalarni bajarish axborot resurslarini butunligini ta`minlashga, noqonuniy yo`q qilish, shaklini o`zgartirish, buzish, nusxa olish, axborotni to`sib qo`yish hamda boshqa axborot tizim va tarmoqlariga noqonuniy aralashishning oldini olishga omil bo`ladi. Hukumat tomonidan aloqa va axborotlashtirish sohasidagi faoliyatlarni tashkillashtirish va takomillashtirish hamda axborot xavfsizligi masalasi bo`yicha qator qarorlar qabul qilingan. Milliy axborot-kommunikatsiya tizimlari xavfsizligini ta`minlash maqsadida 2005 yili Kompyuter insidentlariga javob berish xizmati (UZCERT) (Slujba reagirovaniya na kompyuterniye insidenti) tashkil etilgan. UZ-CERT milliy axborot tizimi va Internet tarmog`i segmentida kompyuter insidenti (mojorasi) bo`yicha axborotlarni yig`ish va tahlil qilishni ta`minlovchi, foydalanuvchiga axborot xavfsizligini bartaraf qilishda maslahat berish va texnik ko`maklashish bo`yicha yagona markaz hisoblanadi. Axborot xavfsizligi bo`yicha UZ-CERTning statistik ma`lumotiga ko`ra: – 20% sindirishlar forumga to`g`ri keladi; – 35% sindirishlar administratorning e`tiborsizligi natijasida sodir etilgan. Administratorlar serverda foydalanilmaydigan standart parollarni o`z ichiga olgan yozuvlarni qoldirganlar yoki saytni boshqarishda oddiy parollardan foydalanganlar; 15

www.arxiv.uz – 15% sindirishlar, odatda buyurtma asosida dizayn-studiya tomonidan ishlab chiqilgan veb-ilovaning boshlang`ich kodidagi xato va kamchiliklar natijasida amalga oshgan; – 20% sindirishlar, foydalanuvchilarni identifikatsiyalovchi axborotlarni va ularning shaxsiy ma`lumotlarini, jumladan parolini o`g`irlash uchun mo`ljallangan zarar keltiruvchi kodli dasturlarni pochta orqali jo`natish hisobiga sodir bo`lgan; – 10% sindirishlar serverdagi dastur ta`minotining zaifligi va dastur versiyalarining vaqtida yangilanmaganligi hisobiga sodir bo`lgan. UZ-CERT doirasida Internet tarmog`i milliy segmenti foydalanuvchlariga o`z veb- saytlarining axborot xavfsizligi bilan ta`minlanganlik holatini tekshirish imkonini beruvchi UZ-CERTified dasturi ishlatilmoqda. Axborotni muhofaza qilishning kriptografik vositalar va kriptografik tizimdan foydalangan holda maxfiy yoki davlat sirlaridan iborat bo`lgan ma`lumotlar bayon etilgan axborotni muhofaza qilish faoliyatini tartibga solish maqsadida O`zbekiston Respublikasi Prezidentining «O`zbekiton Respublikasida axborotni kriptografik muhofaza qilishni tashkil etish chora-tadbirlari to`g`risida» 2007 yil 3 aprel 614-sonli qaroriga asosan O`zbekiston Respublikasi Milliy xavfsizlik xizmati axborotni kriptografik muhofaza qilish sohasida yagona davlat siyosatini amalga oshiruvchi va maxsulotlar (xizmatlar)ni sertifikatlashni ta`minlovchi vakolatli organ hisoblangan. 3. Axborot–huquqiy tizimlar, ularning turlari va imkoniyatlari Har qanday taraqqiy topgan jamiyatning normal faoliyati uchun huquqiy axborot zarurdir, shuning uchun ham bunday axborotni tarqatish va 16

www.arxiv.uz ulardan keng ommani foydalanishiga imkon berishni ta`minlash davlatning asosiy vazifalaridan hisoblanadi. Huquqiy axborotning an`anaviy manbai bo`lib doimiy nashrlar, kitoblar, broshyuralar, kurslar, ma`ruzalar, munozaralar va mutaxassislarning maslahatlari hisoblanadi. Bunday axborotlar hajmining hozirgi sharoitda keskin ravishda o`sib borishida ular o`z qiymatini saqlaydi, biroq ular huquqiy masalalarni tezkor yechish imkonini bermaydi. Kun sayin ko`plab yangi huquqiy normalarni o`rnatuvchi yoki avvalgilarini o`zgartiruvchi hukumat va idoraviy normativ hujjatlar qabul qilinadi. Ayrim huquqiy hujjatlar ko`p marta o`zgartiriladi, biroq matbuotda, odatda hujjatning o`zgartirilgan qismigina chop etiladi. Hozirda huquqiy axborotlashtirish muammosi kompyuterli huquqiy tizim ma`lumotnomasi (HTM) ishlab chiqilgani va ommaviy tarqatilgani tufayli muvaffaqiyatli hal etilgan. HTM hozirgi sharoitda huquqiy axborot bilan ta`minlash darajasiga qo`yilgan qo`yidagi asosiy talablarga javob beradi: – to`liqlik; – dolzarblik; – hammabop; – yangi axborotlarni tezkor olishlik; – samarali qidirish imkoniyati. Huquqiy tizim ma`lumotnomasi – bu qonunchilik bo`yicha to`liq, tizimlashtirilgan va tezkor yangilanuvchi axborot hamda ushbu axborotlardan foydalanish imkonini beruvchi kompyuter vositalaridir. O`zbekistonda ma`lum va keng tarqalgan «LexUz», «PRAVO» va «NORMA» huquqiy axborot tizimlari mavjud. Foydalanuvchi interfeysini tashkil etishdagi ayrim tafovutlarga qaramay, imkoniyatlari va qidirish tezligi bo`yicha, hajmi va yig`ilgan axborotlar sifati bo`yicha, barcha tizimlar o`xshash funksional tuzilishga ega. O`ziga xos huquqiy axborot tizimi tarkibiga quyidagilar kiradi: 17

www.arxiv.uz – kontekst va rubrikator bo`yicha hujjatlarni qidiruv vositalari; – rekvizitlar bo`yicha hujjatlarni qidiruv vositalari; – gipermatn havolalar bo`yicha ma`lumotlar bazasidagi navigatsiya mexanizmi; – hujjatning matn va ruyxatlari bilan ishlash modullari; – ma`lumotlar bazasini yangilash mexanizmi. O`zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari ma`lumotlari milliy bazasining axborot qidirish tizimi (QHMMB AQT «LexUz», yoki «LexUZ») O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 5 avgustdagi 304-son «Qonun hujjatlarini turkumlashni takomillashtirish va huquqiy axborotlarni tarqatishni tartibga solish chora-tadbirlari to`g`risida»gi qarorini bajarish yuzasidan yaratilgan. QHMMB AQT «LexUz»ning maqsadi – aholining huquqiy madaniyati darajasini ko`tarish, normativ huquqiy hujjatlaridan yuridik va jismoniy shaxslarning keng foydalanish imkoniyatini ta`minlash, jamiyatni huquqiy axborotlashtirish tizimini takomillashtirish. LexUZ foydalanuvchilarga QHMMBda Internet orqali foydalanish imkoniyatini ta`minlaydi va bunda: - normativ-huquqiy hujjatlarni tarkibiy qismlari va rekvizitlari, shuningdek, yuridik tahlil kartochkalaridagi ma`lumotlari asosida, ya`ni: – O`zbekiston Respublikasi qonunchilik tarmoqlari umumhuquqiy klassifikatori bo`yicha; – qonunchilikning mavzuli ma`lumotnomasi bo`yicha; – tushuncha va terminlar ma`lumotnomasi bo`yicha; – alfavit-predmetli ko`rsatgich bo`yicha ko`pmezonli, kengqamrovli qidirish imkonini beradi. - izlash natijalarini jadval qatorlari ko`rinishida aks ettiriladi va ular bilan ishlashning quyidagi imkoniyatlari mavjud: – tanlangan hujjatlarning rekvizitlari bo`yicha saralash; – tanlangan hujjatlarning rekvizitlari bo`yicha guruhlash; 18

www.arxiv.uz – hujjatlar bilan ishlash uchun natijaviy jadvalda ularni tanlash; – izlash natijasida tanlangan hujjatlarga oid barcha ma`lumotlarni olish; – hujjatlarga kiritilgan qo`shimcha va o`zgartirishlarning xronologik tarixini ko`rish; – hujjat matnini alohida oynada ochish; – hujjat matnining foydalanuvchi tanlagan sanadagi holatini ko`rsatish; – «havolalar xaritasi» - tanlangan hujjatga nisbatan korrespondent / respondent hujjatlar ro`yxati; – hujjat tarkibida rasmiy matn qatorida norasmiy axborotlarni (tushuntirish va izohlar kabi) aks ettirish; – hujjat tarkibida matn, jadval, rasmlar va grafiklarni aks ettirish. - foydalanuvchi ishlagan hujjatlar tarixini avtomatik tarzda tizimda saqlab qolish va bunda: – tanlangan hujjatlar ro`yxatini saqlab qolish; – izlash shartlarini saqlab qolish; – foydalanuvchi ishlagan hujjatlar tarixini tizimda saqlash; – foydalanuvchi ma`lumotlarini va interfeysini o`zbek va rus tillarida olib borish; – bazaga kiritilgan hujjatlar haqida elektron pochta orqali xabar yo`llash. «LexUZ» QHMMB AQTga 15500 dan ortiq hujjatlar, jumladan, Konstitutsiya, 15ta kodeks, O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qonunlari va qarorlari, O`zbekiston Respublikasi Prezitentining Farmon va qarorlari, O`zbekiston Respublikasi Hukumatining qarorlari, idoraviy me`yoriy–huquqiy hujjatlar o`zbek va rus tillarida kiritilgan. PRAVO funksional tizimi «Aviabrok-Konsaud» firmasi tomonidan ishlab chiqilgan. Ushbu firma 1992 yildan buyon yangi kompyuter texnologiyalaridan foydalangan holda foydalanuvchilarning keng doirasi uchun PRAVO - Huquqiy axborot tizimi orqali o`zining mijozlariga axborot- huquqiy ko`mak bermoqda. PRAVO tizimi barcha turdagi kompyuterlarda ishlaydi. 1995 19

www.arxiv.uz yilda firma Apple Macintosh kompyuterlari uchun tizim versiyasini ishlab chiqardi, 1997 yilda esa texnologiyalarning rivojlanishi va foydalanuvchilarning Windows platformasiga ommaviy o`tishi munosabati bilan Windows qobig`i uchun versiya yaratildi. 1996 yildan PRAVO tizimi http://www.pravo.uz manzili bo`yicha Internet tarmog`i foydalanuvchilari tomonidan qo`llanilishiga imkon berildi. PRAVO tizimi – bu huquqiy axborotlar bazasi bo`lib, unda O`zbekiston Respublikasi qonunchiligining barcha bo`limlari bo`yicha hujjatlarning to`liq majmuasi mujassamlangan hamda undan rahbarlar, buxgalterlar, bankirlar va huquqshunoslar huquqiy muammolarni hal qilish vositasi sifatida foydalanadilar. Ushbu tizim huquqiy axborotlar bilan ishlovchi barcha mutaxassislar uchun yaratilgan bo`lib, undan ta`lim muassasalarining yuridik va iqtisod sohalari tinglovchi va talabalariga ta`lim berish jarayonida ham foydalanish mumkin. PRAVO tizimi to`liq huquqiy xizmatning vazifasini bajarishga qodir: sheriklar bilan xo`jalik tortishuvlarini tezkor hal etishda yordam beradi, soliqqa oid, auditor va boshqa tekshiruvlar o`tkazishda vaqtni, kuch va vositalarni tejaydi, eskirgan yoki noaniq huquqiy ma`lumotlarni qo`llashdan himoyalaydi. Davlat hokimiyati va boshqaruv organlari bilan to`g`ridan-to`g`ri muloqat mavjudligi bois hujjatlarning universal tanlovi har xaftada yangilanadi, bu esa foydalanuvchilarga eng yangi huquqiy ma`lumotlarni olish va dolzarb holatda ushlab turish imkonini beradi. PRAVO tizimi o`zida o`zbek, rus va ingliz tillaridagi ma`lumotlar bazalarini mujassamlagan. Ushbu tizimda 8 ta asosiy ma`lumotlar bazalari mavjud. Bank faoliyatini boshqarish, buxgalterlik hisoblarini yuritish qoidalari, xorijiy investitsiyalar, bojxona to`lovlari, imtiyozlar berish, tashkilotlarni ro`yxatdan o`tkazish, birja faoliyati, mulkchilikning huquqiy munosabatlari, mehnat shartnomasi, narx belgilanishi, xo`jalik 20

www.arxiv.uz masalalari «O`zbekiston Respublikasining iqtisodiy qonunchiligi» bazasida to`liq yoritilgan. Ixtisoslashtirilgan «O`zbekiston Respublikasining jinoiy, ma`muriy huquqi» ma`lumotlar bazasi – huquqni muhofaza qilish organlari xodimlari, huquqshunoslar, advokatlar uchun mo`ljallangan. «Sud amaliyoti» ma`lumotlar banki – yuristlar, advokatlar, shartnoma va e`tiroz-da`vo ishlari bo`yicha faoliyat ko`rsatuvchi barcha tashkilot rahbarlari va mutaxassislari uchun mo`ljallangan. Unda sud va huquqni tadbiq etish amaliyoti, yuqori sud instansiyalarining hujjatlari, ko`rilgan ishlar bo`yicha birinchi sud instansiyasi qarorlari yoritilgan. «Xalqaro huquq» bazasi o`zida O`zbekiston ishtirokidagi 2500 dan ortiq universal va ikki tomonlama xalqaro shartnomalar, kelishuvlar hamda boshqa hujjatlarni jamlagan. Ushbu baza tashqi siyosat va xalqaro munosabatlar sohasida boshqaruv bo`yicha, soliqqa tortish sohasida, bojxona boshqaruvi, xalqaro xavfsizlikni ta`minlash sohasida ko`plab vazifalarni har tomonlama o`rganish va hal etishda yordam beradi. «Iqtisodiy-huquqiy ma`lumotnoma» bazasi ko`p jihatdan huquqshunos maslahatlari o`rnini bosa oladi, soliq organlari bilan o`zaro munosabatlarni to`g`ri tashkillashtirishga ko`maklashadi. Xorijiy hamkorlar bilan ishlashda «O`zbekiston qonunchiligi ingliz tilida» ma`lumotlar bazasining o`rni beqiyosdir. PRAVO tizimida hujjatlarni rasmiylashtirishni yengillashtirish uchun «Huquqiy hujjatlar namunalari» ma`lumotlar bazasi yaratilgan. Unda buxgalter, huquqshunos, tadbirkorlarga mo`ljallangan, hukumat va boshqaruv organlari tomonidan tasdiqlangan, 3500 dan ortiq hujjat namunalari hamda namunali shartnomalar mavjud. «Arxiv» bazasiga hozirgi vaqtda kelib o`z kuchini yo`qotgan barcha hujjatlar joylashtiriladi. «NORMA» axborot-huquqiy tizimi «Norma-Hamkor» mas`uliyati cheklangan jamiyat tomonidan ishlab chiqilgan va O`zbekiston Respublikasi Davlat patent idorasida 1999 yil 1 noyabrda ro`yxatdan o`tkazilgan. U elektron davriy nashrlar va boshqa 21

www.arxiv.uz ma`lumotlar bazalarini, jumladan tushuntirish-uslubiy jihatdagi ma`lumotlarni o`zida jamlagan. Ma`lumotlar bazalarini takomillashtirish va dastur ta`minotini yaxshilash ishlari tinimsiz olib borilmokda. «NORMA» axborot-huquqiy tizimi – bu zamonaviy texnologiya yutuqlari asosida tayyorlangan universal qobiqli, tarkibi bir nechta mavzuiy bazalardan iborat, o`zaro havolalar va kuchli qidiruv imkoniyatiga ega bo`lgan ko`p funksiyali gipermatn muhitida ishlashni amalga oshiruvchi ma`lumotlar bankidir. «NORMA» – tizimi Windows muhiti imkoniyatlaridan foydalanish hisobiga foydalanuvchi bilan do`stona muloqotni amalga oshirishga yo`naltirilgan. Ushbu tizimda atiga ikki-uch soat davomida ishlash natijasida foydalanuvchi tizim bilan ishlashning asosiy ko`nikmalariga ega bo`ladi. Hujjatlar bilan ishlash, qidiruvdan foydalanish, havolalar hosil qilish va zamonaviy poligrafiya talablariga mos ravishda hujjatlarni chop etish uchun bu ko`nikmalar yetarli bo`ladi. «NORMA» axborot-huquqiy tizimining asosiy ustunligi quyidagilar hisoblanadi: – Windows 95 va undan keyingi operatsion tizimlar bilan ishlashga mo`ljallanganligi; – ochiladigan hujjatlarning oyna o`lchamini moslash (avtoformat), bu esa ekranning ishchi sohasidan to`la foydalanish imkonini beradi; – bazadagi hujjatlar jadvallarga (oddiy, murakkab, rangli va h.k.) ega bo`lishi mumkin; – katta hajmdagi ma`lumotlar bazasida kerakli hujjatlarni tezkor topish imkonini beruvchi kuchli qidiruv vositalari ishlab chiqilgan; – foydalanuvchi tomonidan muntazam ishlatiluvchi hujjatlarga ularni qidirishni yengillashtirish uchun belgilar qo`yish; 22

www.arxiv.uz – bazadagi hujjatlar o`zaro kesishgan havolalar orqali bog`langan. Bu esa bir hujjatdan boshqasiga ularning ochilish tartibi bo`yicha navbat bilan o`tishda, bir oynada bir nechta hujjatlarni ko`rish va har biri bilan alohida ishlash imkonini beradi; – foydalanuvchi ishlash uchun bir vaqtda bir nechta hujjat oynasini, har birini o`z oynasida, ochishi mumkin; – hujjatlar katalogida foydalanuvchi o`zining shaxsiy hujjatlarini saqlashi va ular bilan ishlashi, shuningdek unda hujjatlar orasida havolaga ega bo`lgan o`zining xususiy bazasini hosil qilish imkoniyati mavjud; – hujjatlar bilan ishlashda shriftlarning o`lchamlarini (kattalashtirish, kichiklashtirish) o`zgartirish imkoniyati nazarda tutilgan; – o`zbek, rus, ingliz tillarida hujjatlar bilan ishlash; – bir nechta ma`lumotlar bazalari bilan ishlash imkoniyati; – almashish buferi orqali ma`lumotlar bazasi dasturida mavjud bo`lgan hujjatlar yoki ularning bo`laklaridan nusha olish va keyinchalik ulardan Windows ning boshqa ilovalarida (Word va boshqalar) ishlashda foydalanish; – tizimning ma`lumotlar bazasida saqlanuvchi hujjatlar yoki ularning bo`laklarini chop etish; – ma`lumotlar bazalari hujjatlarini RTF formatidagi fayllarda saqlash. Foydalanuvchilarning axborot tizimlariga murojaati ko`p jihatdan hujjatni faqat topishgagina emas, balki qo`yilgan topshiriq yoki muammoni to`g`ri ifodalashga bog`liqligidan kelib chiqadi. Shuning uchun, juda tezkor va malakali qaror qabul qilish quroli bo`lib xizmat qiluvchi axborot tizimi mukammal hisoblanadi. Foydalanuvchi uchun huquqiy axborot tizimining muhim jixati bo`lib, tizimida joylashgan hujjatlar soni va spektri, qidirish turlarining har xilligi, hujjatlar bilan tahliliy ishlash imkoniyatlari va huquqiy axborot tizimlarining servis funksiyalari hisoblanadi. Mutaxassisning ish unumdorligi uning ish vaqti qanchalik ratsional 23

www.arxiv.uz sarflanishiga bog`liq, huquqiy axborot tizimidan foydalanish esa kerakli huquqiy hujjatlarni qidirish uchun zarur bo`lgan vaqtni kamaytirishga hamda amallarni qisqartirishga imkon yaratadi. Kompyuter tizimi qanchalik ko`p axborot yetkazish imkoniyatiga ega bo`lsa, barcha kerakli hujjatlarning qo`l ostida bo`lishi ehtimoli shunchalik ko`p bo`ladi. Huquqiy axborot tizimida saqlanadigan materiallar miqdori ma`lumotlarni qayta ishlovchining axborot imkoniyatini va uning mahsulini ko`rsatadi. Shu bilan birgalikda foydalanuvchining qayday turdagi va ko`rinishdagi huquqiy axborot olishi mumkinligi ham juda muhim ahamiyatga ega. Kirish mumkin bo`lgan axborot spektri qanchalik keng bo`lsa, huquqiy boshqaruvning barcha qismlari va jihatlarini e`tiborga olgan holda, huquqiy muammolarni hal etishga shunchalik jiddiy va asosli yondashish kerak. Xulosa Ilmiy texnik taraqqiyotning inson faoliyati barcha sohalariga tasir qilishning asosiy omillaridan biri yangi axborot texnologiyalarini keng qo`llashdir. Jamiyatni axborotlashtirish - jahon miqyosidagi muhim muammolardan biri, insoniyat taraqqiyotining, hozirgi zamon fan-texnika taraqqiyotining hayotiy zarur bo`lgan muammolari majmuasi demakdir. Bu soha turli xildagi axborotlarni tayyorlash, ulardan foydalanish, hisoblash texnikasining zamonaviy tizimlarini tashkil qilish va boshqa muhim ishlar bilan shug`ullanadi. Shu bilan birga, mazkur soha xalq xo`jaligining bir qator tarmoqlarini o`z ichiga oladi va axborotlashtirish industriyasining majmuasini tashkil qiladi. Unda axborot texnologiyasi- elektron-hisoblash mashinalari (EHM), shaxsiy kompyuterlar, protsessorlar, aloqa hamda elektron aloqa vositalari va tarmoqlarini ishlab chiqadigan korxonalar, birlashmalar markaziy o`rinni egallaydi. Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati: 24

www.arxiv.uz 1. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – T., 2003. 2. Karimov I.A. O`zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.1. –T., 1996. 3. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. T. 2. – T., 1996. 4. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T. 3. – T., 1996. 5. Karimov I.A. Bunyodkorlik yo`lidan. T.4. –T., 1996. 6. Karimov I.A. Yangicha ishlash va fikrlash – davr talabi. T. 5. – T., 1997. 7. Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo`lida. T. 6. – T., 1998. 8. Karimov I.A. Biz kelajagimizni o`z qo`limiz bilan quramiz. T. 7. –T., 1999. 9. Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz . T.8. –T., 2000. 10. Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas`ulmiz. T. 9. – T., 2001. 11. Karimov I.A. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. T. 10. – T., 2002. 12. Karimov I.A. Biz tanlagan yo`l – demokratik taraqqiyot va ma`rifiy dunyo bilan hamkorlik yo`li. T. 11. – T., 2003. 13. Karimov I.A. Tinchlik va xavfsizligimiz o`z kuch-qudratimizga, hamjihatligimiz va qat`iy irodamizga bog`liq. T. 12. – T., 2004. 14. Karimov I.A. O`zbek xalqi hech qachon, hech kimga qaram bo`lmaydi. T. 13. – T., 2005. 25

O'xshashlar

Axborot soxasida milliy xavfsizlikni ta`minlash tizimining mohiyati va unsurlari

Ochiq axborot tizimlarida axboriy-psixologik xavfsizlikni ta`minlash faniga kirish

Foydalanuvchi bilan mulokotni ta`minlash. Foydalanuvchi interfeysini yaratish. Asosiy qoidalar

Axborot jarayonlarining texnik va programma ta`minoti

O`zbekiston ommaviy axborot vositalari va jamiyat axborot-psixologik xavfsizligining ta`minlanishi