Axborot-kutubxona muassasalarida zamonaviy informatsion texnologiyalar - Informatika va AT - Referatlar

Axborot-kutubxona muassasalarida zamonaviy informatsion texnologiyalar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1256.5 KB

Ko'chirib olish

Axborot-kutubxona muassasalarida zamonaviy informatsion texnologiyalar Reja: 1. Axborot-kutubxona muassasalarida zamonaviy informatsion texnologiyalarning ahamiyati. 2. Zamonaviy informatsion texnologiyalar. 3. Internet tarmog‘i va ulardan foydalanish. 4. Axborotni Internet orqali qidirish. 5. Veb portal tushunchasi. 6. Elektron pochta xizmati va uning avzalliklari. 7. Elektron kutubxonalar va virtuallik.

Axborot-kutubxona muassasalarida zamonaviy informatsion texnologiyalarning ahamiyati Bugungi kunda «axborot olami» degan yangi dunyo paydo bo‘ldi. Zamonaviy texnologiyaga asoslangan olamshumul elektron axborot tarmoqlaridan borgan sari muvaffaqiyat bilan foydalanilmoqda va uning qudrati ortib boryapti. Har birimizning hayotimizda Axborot olamining ahamiyati tobora kuchaymoqda. U olis manzillarni yaqinlashtirib, oraliqdagi masofalarni qisqartirmoqda. Axborot kiber olami deb ataluvchi bu soha rivoj topib borayotgani tufayli dunyoning turli millatlari bir-birlari bilan qadrdonlashmoqda. Chunki mazkur kiber olamda insoniyat tarixida erishilgan barcha bilimlar jamlangan. Tarix, siyosat, madaniyat, san’at, ilm-fan, ta’lim va hokazo sohalarga doir ma’lumotlar dunyoning barcha kishilari uchun qiziqarlidir. Kiber olam ma’lumotlaridan kompyuter va Internet vositasida dunyoning barcha burchaklaridagi kishilar bemalol foydalanishi mumkin. Kompyuter va Internet imkoniyatlaridan foydalana bilish axborot kiber olami bilan kengroq tanishish, bahramand bo‘lishga muyassar etadi. Dunyoning istalgan nuqtasi bilan bir zumda bog‘lanish, muloqot qilish imkonini yaratadi. Faraz qilaylik, sizga biror ma’lumot zarur bo‘lib qoldi. Bu ma’lumot sizning ishingiz uchun juda zarur. Uni topish katta muam mo tug‘diradi. Avval hamkasblaringizdan so‘rab ko‘rasiz, keyin axborot-kutubxonalarga borasiz yoki kitob do‘konlaridan kitob qidirasiz. Holbuki, kitob sizning shahringizda yoki mamlakatingizda bo‘lmasligi mumkin. Nima qilasiz? Maxsus markazlarga xat jo‘natishingiz mumkin. Bu markaz sizga kerak bo‘lgan ma’lumotni topib, sizga jo‘natadi. Bu ma’lumotni topish uchun markaz ham anchagina vaqt va xarajatni sarf qiladi. Nihoyat, siz ma’lumotga ega bo‘lasiz. Holbuki, ma’lumotni olish uchun siz ko‘p vaqt va xarajat sarf qildingiz. Eng ayanchlisi shundaki, ma’lumotni olganingizda, u sizga kerak bo‘lmay qoladi. Chunki ma’lumotning bahosi hozirgi kunda vaqt bilan o‘lchanadi. Vaqt o‘tishi bilan ma’lumot ma’naviy eskiradi. Yoki sizga tanish bo‘lmagan mamlakatga safarga otlandingiz. U holda sizda ob-havo qanaqa, u yerga qanday boriladi kabi savollar tug‘ilishi tabiiy. Bu

ma’lumotlarni qayerdan olasiz? Bir necha yil avval bu muammoni hal etish mumkin emas edi. Afsuski, u paytda kompyuter yo‘q edi. Muammolar ma’lumotning yo‘qligidan yuzaga keladi. Hozir bunday muammolar tug‘ilishi mumkin emas. Chunki yordamga kompyuterlar keldi. Kompyuter haqida ko‘p gapirsa bo‘ladi. Bugun kompyuterlar haqida jajjigina do‘stlarimiz ham bog‘chada o‘zaro gaplashishadi. Kompyuter yordamida siz ma’lumotni bir necha daqiqada topishingiz mumkin. U ma’lumotni dunyoning ixtiyoriy nuqtasidan bir pasda ekraningizda namoyon qiladi. Kompyuter ekranidan dunyo axborot olamiga olib kiradi. Istalgan dunyo kutubxonalarining axborot bazasiga kirish va foydalanish mumkin. Dunyoning eng oxirgi yangiliklari bilan tanishish, tarix sahifalariga sayohat qilish yoki boshqa ma’lumotlarni qisqa vaqt ichida olish imkoniyati muvjud. Buning uchun siz kompyuterning tugmachasini bosishingiz va sizni qiziqtirayotgan mavzuni tanlashingiz yetarlidir. Bir necha daqiqada ma’lumot ko‘z oldingizda namoyon bo‘ladi. Bu mo‘jizani eslatadi. Mana shu mo‘jiza virtuallik deb ataladi. Bu mo‘jizaga faqatgina kompyuter va maxsus tarmoq orqali erishishingiz mumkin. Zamonaviy informatsion texnologiyalar «Ogoh bo‘lsang, olam senniki», – degan edilar g‘azal mulkining sultoni Mir Alisher Navoiy. Haqiqatan, bilim – bu axborotlar majmuyi. Axborot esa bu tushuntirish, izohdir. Bilgan doimo botir, bilmagan johil bo‘lgan. Inson doimo bilimga intilgan. Bu borada barcha vosita va bilimlarini qo‘llagan, yangi vositalarni kashf etgan. Shu tariqa u qalam, yozuv mashinkasini, telegraf, telefon, radio, televideniye, sputnik va, nihoyat, kompyuter va Internetni kashf etdi. Insonning yetukligi uning bilimlari bilan aniqlanadi. Jamiyatning boyligi insonlarning bilimdonligi bilan belgilanadi. Oxirgi yillarda siyosiy va iqtisodiy sohalarda yuz bergan o‘zgarishlar barcha

sohalarga o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. XXI asr axborot texnologiyalari asriga aylandi. Yangi axborot texnologiyalari vositalari – bu kompyuterlar, modemlar, telefon tarmoqlari, audio va video studiyalardir. Jurnalistlar ham bu inqilobdan istisno emas, holbuki, gazetalar, radio va televideniyada materiallarni tayyorlashda, tipografiya maketlarini va grafik tasvirlarni yasashda kompyuterlardan foydalanilmoqda. Shuning uchun axborotlarni yig‘ishda yoki kitobxonlarga yetkazishda butun dunyoda kompyuterlardan foydalanilmoqda. Zamonaviy informatsion texnologiyalar o‘zi nima? Texnologiya bu mahsulotni qayta ishlash, yaratish usullari majmuyidir. Informatsion texnologiyalar bu axborot ustida bajarish mumkin bo‘lgan amallardir. Bular – axborotni saqlash, yig‘ish, ishlash, saralash, uzatish va hokazo. Zamonaviy informatsion texnologiyalar bu axborot ustida bajarish mumkin bo‘lgan zamonaviy texnologiyalardir. Zamonaviy informatsion texnologiyalar: kompyuter texnologiyalari, tarmoqlar, Internet, multimedia. Hozirgi kunda zamonaviy informatsion texnologiyalarning quyidagi guruhlari mavjud: – nashriyotda zamonaviy informatsion texnologiyalar; – radioda zamonaviy informatsion texnologiyalar; – televideniyada zamonaviy informatsion texnologiyalar; – axborot-kutubxona muassasalarida va boshqa sohalarda informatsion texnologiyalar. – Zamonaviy informatsion texnologiyalardan foydalanish axborot-kutubxona faoliyatida aholiga xizmat ko‘rsatishda, axborot so‘roqlarini qondirishda, axborotni qabul qilish va tahlil qilish, axborotni yetkazish, axborot oqimiga bo‘lgan ish sifatini davr talabi darajasida olib borishga imkon beradi, mehnat unumdorligini oshiradi. Hozirgi kunning asosiy talabi axborot-kutubxona mutaxassislarining yuqoridagi texnika vositalaridan erkin foydalanish va axborot oluvchilarga keng imkoniyat yaratib berishdir. – –

Internet tarmog‘i va undan foydalanish – Internet o‘zi nima? Internet – bu jahon kompyuter tarmoqlari majmuyidir. Internet ko‘pgina imkoniyatlarga ega. Internet imkoniyatlari bilan to‘laroq tanishish maqsadida uning tarixiga sayohat qilamiz. – 1960- yillardagi G‘arb mojarosidan so‘ng, AQShning ilmiy markazlaridan biri bo‘lgan «Rand Corporation» korxonasi, birinchi marta butun mamlakatni qamrab oladigan, markazlashmagan kompyuter tarmog‘ini yaratishni taklif qildi. Bu loyihani amalga oshirishdan maqsad harbiy muassasalar, ilmiy va o‘quv markazlari kompyuterlarini bir tarmoqqa birlashtirib, boshqarishni markazlashtirish edi. Maqsad yadro quroli hujumida ham, tarmoqning bir necha qismi ishdan chiqqan holda ham ishlash faoliyatini saqlab qoladigan sistemani yaratish edi. Bunday sistemani tarmoqlar soni ko‘p bo‘lgandagina amalga oshirsa bo‘lar edi. Shunday qilib, Internetga asos solindi. 1964- yili 4 tarmoqdan iborat AQShning eng nufuzli tekshirish institutlarida joylashgan Arpanet tarmog‘i yaratildi. Boshida olimlarning tadqiqot ishlarida foydalanilgan tarmoq keyinchalik ularning safsata sotishning kompyuterlashgan zanjiriga aylandi. Ammo shunday tarmoq yaratishning o‘zi katta muvaffaqiyat edi. 70- yillarda tarmoq ancha o‘sdi. Endi tarmoqning tuzilishi unga xohlagan kompyuterni ulash imkoniyatini berdi. Keyinchalik 1974- yilda tarmoqlarni birlashitiruvchi TCP/IP protokoli tuzildi va tarmoqning rivojlanishiga turtki bo‘ldi. Chunki tarmoqda ixtiyoriy kompyuterni ulash imkoniyati paydo bo‘ldi. 1983- yilda «Arpanet» «Internet» deb atala boshlandi va u juda kuchli, bir-biri bilan bog‘langan kompyuterlar va tarmoqlar to‘plamidan iborat sistemaga aylandi. 1980-yillar Internetning keskin o‘sish davri bo‘ldi. Kompyuterlarning markazlashmagan boshqarish tarmog‘i bilan bog‘lanish sxemasi butun dunyoga tarqaldi va chet el tarmoqlari tashkilotchilari AQSh tarmog‘iga ulanishga rozi bo‘lishdi. Internetning butun dunyoni qamrab olishi quyidagi tarmoqlarning qo‘shilishi hisobiga bo‘ldi: – EUNet – Yevropadagi UNIX mashinalari tarmog‘i (1982- yil);

– EARN – Yevropa O‘quv va ilmiy tekshirish muassasalarining tarmog‘i (1983- yil); – JUNet – Yaponiyadagi UNIX mashinalarining tarmog‘i (1984- yil); – JANet – Buyuk Britaniyaning birlashgan akademik tarmog‘i (1984- yil). 1980- yillar davomida AQShning eng tanilgan korxonalari NS FNET Prinston, Pitteburg, Kaliforniyaning Santa-Barbara universiteti va Kornell universitetida beshta superkompyuter markazlarini tashkil etishdi. Bu besh markazni AQShda «Internet Backbone» (Internet asosi) deb atashadi. NSFNET 56 kbit/s tezlikda axborot uzata olish qobiliyatiga ega edi. Ikki yil ichida Internetning kengayishi va unga bo‘lgan talabning o‘sishi 1988- yili NSFNET tarmog‘ining yangilanishiga va uzatish tezligining 1,544 Mbit/s gacha oshishiga sababchi bo‘ldi. 1987- yili Internetra ulangan kompyuterlar soni 10 000 ta bo‘lgan bo‘lsa, 1989-yili 100 000 taga yetdi. 90- yillar Internetda xizmat tarmoqlari tashkil qilingan davr bo‘ldi. 1990- yili Bill Xilan, Elan Emtij va Piter Deych Archie dasturini ishlab chiqishdi. 1991- yili NSFNET tarmog‘i takomillashtirildi va uzatish tezligi 44 736 mbit/s ga yetdi. Shu yili Bryust er Kaale WAIS dasturini tuzdi, Minnesota universitetida Pol Lindner va Mark Mak-Kayl tomonidan Gopher dasturi tuzildi. Bu voqealardan keyin, 1992- yili Nevada shtati universitetida yaratilgan Veronica sistemasi ishga tushirildi. Shu sababli 1992- yili tarmoqdagi kompyuterlar soni milliondan oshib ketdi. Internetning 1990- yillardagi rivojlanishiga asosiy sabab World Wide WebHHHr (Butun dunyo tarmog‘i) tuzilishi bo‘ldi. 1990- yilning noyabrida Yevropa atomni tekshirish markazi (CERN) xodimi Tim Berne-Li WWW tarmog‘ining birinchi nusxasini yaratdi, lekin u 1992- yilgacha ishga tushirilmadi. 1993- yilning fevralida NCSA (National Center for Supercomputer Applications, Superkompyuterli hisoblash Milliy Markazi) Mosaic dasturining alfa-versiyasini tuzdi. 1993- yilning sentabrida birinchi ishlovchi Mosaic versiyasi ishlab chiqarildi va axborot oqimi WWW bo‘yicha 1 % ni tashkil qildi. 1993- yilning oktabrida 200 ta WWW server ishga tushirildi.

Keyingi yillarda Internet va WWW ning rivojlanishi yanada tezroq sur’atda kechadi. WWW serveri va tarmoqdagi kompyuterlarning aniq sonini aytish qiyin, chunki u har kuni o‘zgarib turadi. O‘rtacha Internet dagi kompyuterlar soni 1995- yilning iyunida 6,5 million deb hisoblangan va kompyuterl arning aksariyati AQShda joylashgan. Internet tushunchasi. Internet bu yagona standart asosida faoliyat ko‘rsatuvchi jahon global kompyuter tarmog‘idir. Uning nomi ikki xil talqin qilinadi, ya’ni «International Network» – «Xalqaro tarmoq» va «Interconnected networks» «Tarmoqlararo» degan ma’noni anglatadi. U mahalliy (lokal) kompyuter tarmoqlarni birlashtiruvchi axborot tizimi bo‘lib, o‘zining alohida axborot maydoniga ega bo‘lgan virtual to‘plamdan tashkil topadi. Internet tarmog‘i unga ulangan barcha kompyuterlarning o‘zaro ma’lumotlar almashish imkoniyatini yaratib beradi. Internet tarmog‘ining har bir mijozi o‘zining shaxsiy kompyuteri orqali boshqa shahar yoki mamlakatga axborot uzatishi mumkin. Masalan, Vashingtondagi Kongress kutubxonasi katalogini ko‘rib chiqis h, Nyu-Yorkdagi Metropoliten muzeyining oxirgi ko‘rgazmasiga qo‘yilgan suratlar bilan tanishish, xalqaro anjumanlarda ishtirok etish, bank muomalalarini amalga oshirishi va hatto boshqa mamlakatlarda istiqomat qiluvchi Internet tarmog‘i mijozlari bilan shaxmat o‘ynash mumkin. Global tarmoq tushunchasi. Internet tarmog‘ining asosiy yacheykalari (qismlari) bu shaxsiy kompyuterlar va ularni o‘zaro bog‘lovchi lokal tarmoqlardir. Internet tarmog‘i bu global tarmoq vakili hisoblanadi. Internet alohida kompyuterlar o‘rtasida aloqa o‘rnatibgina qolmay, balki kompyuterlar guruhini o‘zaro birlashtirish imkonini ham beradi. Agar biron-bir mahalliy tarmoq bevosita Internetga ulangan bo‘lsa, u holda mazkur tarmoqning har bir ishchi stansiyasi (kompyuteri) Internet xizmatlaridan foydalanishi mumkin. Shuningdek, Internet tarmog‘iga mustaqil ravishda ulangan kompyuterlar ham mavjud bo‘lib, ularni host kompyuterlar (host – asosiy hisoblash mashinasi) deb atashadi. Tarmoqqa ulangan har bir kompyuter o‘z manziliga ega va u yordamida

dunyoning istalgan nuqtasidagi istalgan foydalanuvchi bilan muloqot qila olishi mumkin. 76- rasm. Kompyuterlarning global tarmoqqa ulanishi. Internet tarmog‘ining tuzilishi. Internet o‘z-o‘zini shakllantiruvchi va boshqaruvchi murakkab tizim bo‘lib, asosan, uchta tarkibiy qismdan tashkil topgan: – texnik; – dasturiy; – axborot. Internet tarmog‘ining texnik ta’minoti har xil turdagi kompyuterlar, aloqa kanallari (telefon, sun’iy yo‘ldosh, shisha tolali va boshqa turdagi tarmoq kanallari) hamda tarmoqning texnik vositalari majmuyidan tashkil topgan. Internet tarmog‘ining dasturiy ta’minoti (tarkibiy qismi) – tarmoqqa ulangan xilma-xil kompyuterlar va tarmoq vositalarini yagona standart asosida (yagona tilda) ishlashni ta’minlovchi dasturlar. Internet tarmog‘ining axborot ta’minoti Internet tarmog‘ida mavjud bo‘lgan turli elektron hujjatlar, grafik rasm, audioyozuv, videotasvir, veb sayt va hokazo ko‘rinishdagi axborotlar majmuasidan tashkil topgan. Internetning ikkita asosiy vazifasi bo‘lib, buning birinchisi axborot makoni bo‘lsa, ikkinchisi esa kommunikatsion vositasidir. Internetning keskin rivojlanishi va WWW bo‘ylab sayohatlarning ommaviylashishi shunga olib keldiki, ularni bir xil deb tushuna boshlashdi. Kelinglar, avvalo, shuni hal qilib olaylik. Internet va butun dunyo tarmog‘i bir xil emas. Internet butun dunyo kompyu terlar tarmoqlarining to‘plamini belgilaydi. Internet turli xil kompyuter xizmatlarini ko‘rsatadi. Bu – elektron pochta, Usenet telekonferensiyalari, FTP ma’lumot fayllarini uzatish sistemasi, Telnet uzoqdan terminalga kirish sistemasi, Gopher sistemasi va Butun Dunyo tapmog‘i – WWW.

Demak, WWW Internetning faqatgina bir qismidir. Lekin u juda tez rivojlanmoqda. Vebning asosiy rivojlanish pog‘onalaridan biri 1993- yilda chiqarilgan Mosaic for Windows brauzer dasturiga to‘g‘ri keladi. 2- avlod dasturi Netscape brauzeri bozorda Mosaic for Windowsdan keyin darhol paydo bo‘ldi. Mosaic for Windows World Wide Web dunyosi eshigini foydalanuvchilarga biroz ochib bergan bo‘lsa, Netscape o‘zining funksional imkoniyatlari bilan bu eshikni millionlab foydalanuvchilarga keng ochib yubordi. WWW – Internetning eng ommabop xizmat turidir. Unga ulanish uchun kompyuter bilan modem yetarlidir. Shuning uchun Butun dunyo tarmog‘i butun olam axborotlar ombori – kutubxonaga aylanib qoldi va u dunyoga yoyildi. WWWda ma’lumotlar sahifalarda joylanadi. WWW sahifalari soni oxirgi 3- yilda yuz milliondan oshib ketdi. Bu sahifalarning egasi kim? Ular yirik korporatsiyalar yoki kichik korxonalar, universitet va maktablar, tashkilotlar, jurnal va ro‘znomalar yoki oddiy kishilardir. Bu sahifalarda turli-tuman ma’lumotlar joylanadi. Hozirgi kunda WWW axborot olishning va tarqatishning eng qulay vositasidir. Demak, Internet bu kompyuter tarmoqlari majmuyi bo‘lib, un ing ko‘plab imkoniyatlari mavjud. Ineternetda ishlashni nimadan boshlash kerak? Avvalambor, Internet bilan ishlash uchun maxsus dasturga ega bo‘lgan multimedia kompyuter va kompyuterlarni bog‘lovchi modem bo‘lishi shart. Modem telefon tarmog‘i orqali server bilan bog‘lanadi. Server, odatda, Internet provayderda joylashgan bo‘ladi. Internet provayder bu Internet tarmog‘ining mahalliy vakili hisoblanadi. U sizning Internet bilan ishlashingizni ta’minlaydi: Internet ishini ta’minlaydi, Internet bilan bog‘laydi. Internetga ega bo‘lishingiz uchun Internet provayderga murojaat etishingiz zarur. Nihoyat, Internet kompyuteringizga o‘rnatildi. Ish stolingizda bog‘lanish belgisi paydo bo‘ladi. Sichqoncha ko‘rsatkichini unga bosishingiz bilan Internetga bog‘lanasiz.

Asosiy serverga hududiy tarmoqlar ulangan, ular esa lokal tarmoqlar bilan o‘zaro muloqotda bo‘ladi. Internetda ishlashni nimadan boshlash kerak? Avvalambor, Internet bilan bog‘lanishingiz va Internet Explorer dasturini ishga tushirib, sizni qiziqtirgan ma’lum otni topishingiz mumkin. Internetga ulanish. Internet tarmog‘iga ulanish ajratilgan aloqa kanali (optik tola, sun’iy yo‘ldosh aloqasi, radiokanal, ajratilgan kommutatsiyalanmaydigan telefon liniyasi) bo‘yicha doimiy ulanish, shuningdek, kommutatsiyalanadigan, ya’ni uzib-ulanadigan ulanish (Dial-ur access, Dial-ur) ko‘rinishida amalga oshiriladi. Internetga bog‘lanishning bir necha usuli bor. Ularning ko‘pgina imkoniyatlari va tezligi oshishi bilan, narxi ham oshadi. Ularni narxi kamayishi tartibida keltiramiz: – to‘g‘ridan to‘g‘ri kirish ( выделенная линия ); – SLIP va RRR yordamida; – «Chaqiruv» yordamida bog‘lanish (Dial-up Access, Dial-up); – UUCP yordamida; – boshqa tarmoqlar orqali kirish. Telefon liniyasi orqali Internetga ulanish. Internet tarmog‘iga oddiy telefon tarmoqlari orqali standart modem qurilmalari yordamida ulanish mumkin. Telefon liniyasi orqali Internetga ulanishda modem qurilmasidan tashqari maxsus dastur (protokol)dan ham foydalaniladi. Bunda ushbu dastur yordamida Internetga ulanganda telefon liniyasi band qilinadi, seans tugaganidan so‘ng telefon tarmog‘i bo‘shatiladi va undan boshqa foydalanuvchi foydalanishi mumkin. Internetga ulanishni amalga oshiruvchi dasturning yutug‘i shundaki, ular Internetga to‘g‘ridan to‘g‘ri ulanishga imkon beradi. Telefon liniyasi orqali «Chaqiruv» bo‘yicha Internetga bog‘lanish Internet xizmatlarini taqdim etuvchi provayder bilan mijoz o‘rtasida amalga oshiriladi. Bunda foydalanuvchi mantiqiy nom (login) va maxfiy belgi (parol) yordamida Internetga to‘g‘ridan to‘g‘ri ulanadi.

Bu bog‘lanishning eng sifatli usuli bo‘lib juda qimmat baholanadi. Siz server yordamida boshqa mahalliy kompyuterlarni Internetga bog‘lashingiz mumkin. Har bir kompyuter Internetning barcha imkoniyatlaridan to‘la foydalanishi mumkin. 77- rasm. Kompyuterlarning telefon liniyasi orqali Internetga ulanishi. SLIP va PPP orqali ulanish. Oddiy telefon tarmoqlarida standart modem yordamida ishlovchi Internet dastur ta’minotlarining turlaridir. SLIP va PPPda siz ish seansini tugatganingizdan so‘ng liniyani bo‘shatasiz va unda boshqa foydalanuvchilar ishlashi mumkin. SLIP va PPPning yutug‘i shundaki, ular Internetga to‘g‘ridan to‘g‘ri kirishga imkon beradi. SLIP bu oddiy telefon tarmog‘i va modemdan foydalanadigan Internet protokoldir. PPP – bu SLIPga o‘xshash va undan keyinroq chiqqan protokol. «Chaqiruv» bo‘yicha ulanish. «Chaqiruv» bo‘yicha bog‘lanish (Dial – up access, Dial-up) Internetga kirishga imkon beradi, mantiqiy nom (login) va kompyuter paroli kiritilganida Internetga to‘g‘ridan to‘g‘ri kirib, uzoqdan ishlashga imkon beradi. Internet bilan bog‘lanish davomida uning imkoniyatlaridan to‘la foydalanish mumkin. «Chaqiruv» bo‘yicha bog‘lanishni o‘rnatishjuda oddiy. Respublikamizda ko‘proq shu bog‘lanishdan foydalaniladi. UUCP yordamida ulanish. UNIX operatsion sistemasi UUCP deb ataluvchi servisdan foydalanadi va ma’lumotlarni standart telefon liniyalar bo‘yicha uzatish imkoniga ega. UUCP faqat fayllarni bir sistemadan boshqasiga uzata oladi, Internet pochtasi va USENET bilan ishlashga imkon beradi. Boshqa tarmoqlar orqali kirish . Internet ga bog‘langan turli tarmoqlar unda turli darajada joylashadi. Shuning uchun ayrim xizmatlar (masalan, Bitnet yoki

CompuServe) tarmoq imkoniyatlariga ega. Ular maxsus qurilmaga ega bo‘lib, elektron pochta va Internetga bog‘lanish imkoniyatlarini bera oladi. Internetra oid muhim bo‘lgan ba’zi bir tushunchalar izohini keltiramiz. Protokol – bu kompyuterlar orasidagi aloqa o‘rnatilishida, ma’lumotlarni qabul qilish va uzatishda foydalaniladigan kelishilgan signallardir. Ya’ni kompyuterlar protokol yordamida bir-biri bilan bog‘lanadi. Protokol to‘g‘ri bo‘lsagina, kompyuterlar o‘rtasida aloqa o‘rnatiladi. Bu kopmyuterlarning bog‘lanish tartibi yoki standartidir. Server – bu boshqa kompyuter yoki dasturlarga xizmat ko‘rsatadigan kompyuter yoki dasturdir. Masalan, boshqa kompyuterlarga o‘zining fayllaridan foydalanishga ruxsat beruvchi kompyuter Serverdir. Bitta kompyuterda bir nechta server ishlashi mumkin. Masalan, ftp, WWW, elektron pochta serverlari. Mijoz – server resurslaridan va xizmatidan foydalanuvchi kompyuter yoki dasturdir. Xuddi server kabi bitta kompyuterda birdaniga bir nechta mijoz ishlashi (odatda, shunday bo‘ladi) mumkin. Masalan, kompyuter fayl – serverning mijozi bo‘lishi (serverda joylashgan fayllarni ko‘rishi va foydalanishi) mumkin shu bilan bir vaqtda, elektron pochta dasturi bilan ishlashi mumkin. Ya’ni bir necha serverning mijozi bo‘lishi mumkin. Geparmatn muhiti. Internetda ma’lumotlar gipermatn yordamida bayon etiladi. Gipermatn bu matnni giperko‘rsatma yordamida tushuntirishdir. Ya’ni matndagi biror so‘z yoki atamani sharhlashda boshqa matn yoki sahifadan foydalaniladi. Izoh matnli, grafikli, audio yoki video ma’lumot bo‘lishi mumkin. URL (Uniform Resource Locator) Internetga murojaat qilishning eng oddiy va qulay usuli bo‘lib, u manzilni ifodalaydi. URL manzilidan ixtiyoriy foydalanuvchi foydalanishi mumkin. Ya’ni bu manzildagi ma’lumotdan siz boshqa xonadagi yoki, masalan, Avstraliyadagi hamkasbingiz ham foydalanishi mumkin. Bu – ma’lumot joylashgan manzilning nomi. URL quyidagi formatga ega: «bog‘lanish sxemasi»: «bog‘lanish sxemasi»ga bog‘liq ma’lumot. «Bog‘lanish sxemasi» bu – http, ftp va gopherlardir.

Bog‘lanish sxemasi quyidagi ma’lumotlarga ega: – foydalanilayotgan ilova haqida; – siz foydalanmoqchi bo‘lgan resurs turi haqida (masa-lan,WWW – sahifa, fayl, menyu yoki Gopher hujjati); – resursga kirish mexanizmi haqida (masalan, WWW ko‘rish dasturi orqali, FTPning fayllarini almashtirish dasturi yoki Gopher sistemasining mijozlar dasturi orqali). URLning ikkinchi qismi «kirish sxemasiga bog‘liq axborot» quyidagini aniqlaydi: – ma’lumotlar joylangan tarmoqning uzoqdagi kompyuterini; – faylning uzoqdagi kompyuter fayl sistemasidagi to‘liq ko‘rsatilgan manzilini. Bu sxemaning ko‘plab foydalanuvchilarga tanish bo‘lgan boshqacha tasviri shunday ko‘rinishga ega: Bog‘lanish sxemasi: // mashina nomi / domen nomi / faylning to‘liq nomi Bog‘lanish sxemasi nomi Internet va kompyuter manzili bilan ikkita qiya chiziq bilan chegaralanadi, u esa bitta qiya chiziq orqali faylning to‘liq nomi bilan ajratiladi. Ko‘pchilik hollarda URL – http, FTP va Gopherlar ko‘rsatilgan ko‘rinishiga ega. URLni batafsilroq tushunish uchun real misoldan foydalanamiz. Misol uchun quyidagi manzil bilan tanishamiz: http: // www. city – net. com / ~ gagrimes / gaenl. html Bu URL manzilni qanday qismlarga ajralishini ko‘rib chiqaylik: – http – resursdan foydalanishda gipermatn (HuperTeht Trnsfer Protocol) protokoli ishlatilyapti. www. city-net, com; – ushbu ma’lumot joylashgan Internet manzili nomi. /~ gagrimes / galenl. html – faylning kompyuterdagi to‘la nomi. Ko‘pchilik WWW sahifalar nomlanishi shu sxemaga mos keladi. Ba’zan http, ftp yoki gopher tipidagi resurslarga murojaat qilinganida, faylning to‘liq nomi bitta qiya chiziq bilan tugallanadi. Bu aniq faylga emas, balki belgilangan katalog ostiga murojaat etilganida bo‘lishi mumkin. Bu manzilga murojat qilinganida,

kompyuter mazkur katalog va faylga mos standart indeksli faylni beradi. http ning standart indeksli fayli, odatda, index. html (yoki index. htm ) deb ataladi. Shu bilan birga, u yana home. html, homepage. html, welcome. html yoki deault. html deb atalishi mumkin. Internet servislari. Internet servesi yoki xizmatlari deganda tarmoqdagi serverlar tushuniladi. Bu quyidagi servislardir: – telnet – kompyuterga uzoqdan bog‘lanish; – ftp – fayllarni uzatish; – e-mail – xabarlarni uzatish; – Usenet – elektron e’lonlar taxtasi; – telekonferensiyalar; – gopher – matnli hujjatlarni ko‘rish va topish; WWW – grafik, audio va video materiallarni o‘z ichiga olgan gipermatnli hujjatlarni ko‘rish va topish. WWW tushunchasi. WWW (World Wide Web) – «butun jahon o‘rgamchak to‘ri» deb nomlanuvchi tarmoq. WWW – bu Internetga ulangan turli kompyuterlarda joylashgan o‘zaro bog‘langan hujjatlarga murojaat qilishni ta’minlab beruvchi tarqoq tizimdir. Aynan mana shu xizmat Internetdan foydalanishni soddalashtirdi va ommaviylashtirdi. WWW asosida to‘rtta poydevor mavjud: 1) barcha hujjatlarning yagona formati (shakli); 2) gipermatn; 3) hujjatlarni ko‘rish uchun maxsus dasturlar (brouzer); 4) yagona manzilni ko‘rsatish tizimi (domen); Internet provayderlari va ularning vazifalari. Internet provayder – Internet tarmog‘i xizmatlarini taqdim etuvchi tashkilotdir. Hozirgi kunda Internet provayderlarining ikki turi mavjud: Internetga ulanish va ulanish kanallarini taqdim etuvchi provayder hamda Internet xizmatlarini taqdim etuvchi provayder. Internet xizmatlarini taqdim etuvchi provayderlar tomonidan www, elektron pochta, hosting (veb resurslarni joylashtirish) kabi Internet xizmatlari ko‘rsatilmoqda. Internetga ulangan tarmoqlarni qurishda undagi kompyuterlarga

beriladigan manzillar (IP manzil) provayder tomonidan taqdim etilgan oraliqdan tanlab olinadi. Provayder tomonidan berilgan manzillarga ega bo‘lmagan kompyuterlar mahalliy tarmoqlar uchun zaxiralangan oraliqdagi manzillarga ega bo‘lishi va mahalliy tarmoq kompyuterlar bilan ishlashi mumkin: 192. 16 0. 1–192. 16 255. 255 172. 16. 0. 1–172. 16. 255. 255 10. 0. 0. 1–10. 255. 255. 255 Hozirgi kunda O‘zbekiston Respublikasida bir qancha Internet provayderlari xizmat ko‘rsatmoqda, bular: UzNet, Sarkor Telecom, Sharq Telecom, TPS, ARS Inform, Cron Telecom va boshqalar. Internetning ishlash sifati uni sizga o‘rnatuvchi provayderga bog‘liq. Shuning uchun provayderni tanlashda quyidagilarni hisobga olish maqsadga muvofiq: – provayder qanday tarmoqdan foydalanadi, qanday tarmoqlar bilan ma’lumot almashadi, tarmoqning ma’lumotni o‘tkaza olish qobiliyati qanday? – aloqa sifati, provayder modemiga telefon qila olish qobiliyati, provayder modemi turi (bir xil korxona modemlari muntazam aloqani o‘rnatadi); – bog‘lanish va ma’lumotlarni uzatish tezligi; – texnik xizmat ko‘rsatilishi; – xizmatlar ro‘yxati va ularning bahosi. 1997- yildan boshlab O‘zbekistonda Internet provayderlar xizmat ko‘rsata boshladi. Quyida ularning ba’zilari nomini va sahifasi manzilini keltiramiz. ZiyoNET http://www. Ziyonet. uz UZPAK http://www. uz/ Globalnet http://www. glb. net/ Uzbekistan FreeNET http://www. freenet. uz / Ishonch http://www. ishonch. uz/ Naytov http://www. naytov. com/

Perdca http: //www. silk. org/ UZNET http ://www. uznet, net/ TV Inform http://www. eanetways. com Internet tarmog‘i xizmatlari va ulardan foydalanish. Internet tarmog‘i abonentlariga amaliy protokollar tomonidan taqdim etiluvchi funksional imkoniyatlar quyidagilar: veb-hujjatlarni o‘qish, elektron pochta, fayllarni uzatish va qabul qilish, muloqotda bo‘lish, tarmoqda hujjatlarni saqlash va ular bilan ishlash. Foydalanuvchilar uchun quyidagi xizmatlar mavjud: tarmoqdan foydalanish, Internet resurslarini yaratish, tashkiliy va axborot ta’minoti, tarmoqqa reklamani joylashtirish. Katta hajmdagi ma’lumotlarni saqlash va ularni masofadagi kompyuterlarga uzatish uchun xizmat qiluvchi Internetning FTR (fayllarni uzatish protokoli) xizmatidan foydalanish mumkin. Bunda FTR serverda yangi yig‘ma jild yaratish, unga ma’lumotlarni joylashtirish va ularni qayta ko‘chirib olish mumkin. WWW xizmati masofadan suhbatlashish imkoniyatini yaratuvchi chat dasturlari, uzoq masofadagi do‘stlar bilan suhbatlashishda telefon aloqasi o‘rnini bosmoqda. Buning uchun internetga bog‘langan kompyuterda tovush karnaylari hamda mikrofonlar bo‘lishi kifoya. Internetdan axborot qidirish tizimlari. Qidiruv tushunchasi. Internet tarmog‘idagi qidiruv tushunchasi shuni anglatadiki, bunda har bir foydalanuvchi o‘ziga kerakli bo‘lgan biror ma’lumot yoki materialni maxsus qidiruv tizimlari orqali topish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Internet tarmog‘i foydalanuvchilari qidiruvni Internet muhitida joylashgan veb saytlar, ularning manzili va ichki ma’lumotlari bo‘yicha olib borishi mumkin. Bu esa foydalanuvchiga kerakli bo‘lgan axborotni samarali qidirish va tez topish imkoniyatini beradi.

Axborotlarni qidirish. Internet tarmog‘i shunday bir muhitki u o‘zida turli ko‘rinishdagi va turli tillardagi ko‘plab axborotlarni jamlagan. Bunda ushbu axborotlar ichidan kerakli bo‘lgan ma’lumotlarni qidirib topish muammosi paydo bo‘ladi. Internet tarmog‘ida har bir foydalanuvchi axborotni qidirish uchun o‘zbek, rus, ingliz yoki boshqa tillardagi bir yoki bir necha so‘zdan tashkil topgan so‘rovlardan foydalanadi. Ya’ni ma’lumotlarni uning sarlavhasi yoki uning tarkibida ishtirok etgan so‘zlar va jumlalar bo‘yicha qidirib topish mumkin. Bunda foydalauvchi tomonidan Internet qidiruv tizimi qidiruv maydoniga kerakli ma’lumotga doir so‘z yoki jumla kiritiladi va qidiruv tizimi ishga tushiriladi. Shundan so‘ng qidiruv tizimi foydalanuvchiga o‘zi tomonidan kiritilgan so‘z yoki jumlaga mos keluvchi ma’lumotlarni qidirib topadi va kompyuter ekranida ularning ro‘yxatini hosil qiladi. Va nihoyat, ro‘yxatdagi ma’lumotlar ketma-ket ko‘rib chiqilib kerakli bo‘lganlari kompyuterga saqlab olinadi. Axborotlarni ko‘rsatkichlari bo‘yicha qidirish. Ko‘rib o‘tilganidek, har bir foydalanuvchi Internet tarmog‘i orqali o‘ziga kerakli bo‘lgan ma’lumotlarni uning mavzusi hamda tarkibidagi so‘z yoki jumla bo‘yicha qidirib topishi mumkin. Lekin Internet tarmog‘ida ma’lumotlar shunchalik ko‘pki, ba’zida ta’kidlab o‘tilgan usul samara bermasligi mumkin. Bunday hollarda Internet qidiruv tizimlari qidiruvning bir qancha qo‘shimcha usullari bo‘yicha qidiruvni taqdim etadi, bular: 1) ma’lumotlarni uning tili bo‘yicha qidiruv; 2) ma’lumotlarni uning turi (matn, rasm, musiqa, video) bo‘yicha qidiruv; 3) ma’lumotlarni uning joylashgan mintaqasi bo‘yicha qidiruv; 4) ma’lumotlarni uning joylashtirilgan sanasi bo‘yicha qidiruv; 5) ma’lumotlarni uning joylashgan Internet zonasi bo‘yicha qidiruv; 6) ma’lumotlarni xavfsiz qidiruv. Rasmlarni qidirish. Rasmlar ma’lumotlarning grafik yoki tasvir ko‘rinishi hisoblanadi. Internet tarmog‘ida grafik ma’lumotlarning ko‘plab turlari uchraydi, ya’ni chizma (vektor), foto (rasm), harakatlanuvchi (animatsiya) hamda siqilgan rasmlar. Bunday grafik ma’lumotlar tarkibida matnli axborot mavjud bo‘lmaydi.

Shundan ko‘rinib turibdiki, demak rasm ko‘rinishidagi ma’lumotlar ustida faqatgina uning nomi yoki turi bo‘yicha qidiruv olib borish mumkin. Ko‘pgina Internet qidiruv tizimlari grafik yoki tasvir ko‘rinishidagi ma’lumotlarni qidirish uchun alohida bo‘limga ega bo‘lib, bu bo‘lim orqali ixtiyoriy turdagi rasmlarni ularning nomlari bo‘yicha qidiruvni amalga oshirish mumkin. Musiqa va filmlarni qidirish. Internet tamog‘ida matnli yoki rasm ko‘rinishidagi ma’lumotlardan tashqari, musiqa va video ma’lumotlarning ham ko‘plab manbalari mavjud. Internet tarmog‘i orqali har bir foydalanuvchi musiqa eshitishi, radio tinglashi, teledasturlar yoki videofilmlarni tomosha qilishi mumkin. Internet orqali radioeshittirish va teledasturlar namoyishi ma’lum ushbu turdagi xizmatlarni taqdim etuvchi tizimlar (serverlar) tomonidan amalga oshiriladi. Internet orqali radio tinglash yoki teleko‘rsatuvni tomosha qilish uchun ushbu tizimga bog‘lanishning o‘zi kifoyadir. Ammo musiqa va filmlar Internet tarmog‘iga ulangan kompyuterlarda alohida material ko‘rinishida saqlanadi. Ularni tinglash, tomosha qilish yoki kompyuterga ko‘chirib olish uchun, avvalo, keraklisini qidirib topish zarur. Musiqa va video materiallari ustida ham grafik (rasm) materiallar kabi uning nomi yoki izohi bo‘yicha qidiruv olib borish mumkin. Bunda musiqa va filmlarni qidirib topish uchun qidiruv tizimi maydoniga materialning nomi yoki uning izohiga taalluqli biror jumla kiritiladi va qidiruv tizimi ishga tushiriladi. Shundan so‘ng qidiruv tizimi tomonidan kiritilgan jumlaga mos keluvchi musiqa va video materiallar joylashgan veb saytlarning ro‘yhati shakllantiriladi. Ro‘yxatdagi veb saytlar foydalanuvchi tomonidan birin-ketin ko‘rib chiqiladi va kerakli materiallar kompyuterga saqlab olinadi. WWW. UZ milliy axborot qidiruv tizimi . WWW. UZ – bu barcha foydalanuvchilar uchun yurtimizning Internet tarmog‘idagi milliy segmenti axborotlaridan qulay tarzda foydalanish imkoniyatini beruvchi tizimdir. Milliy axborot qidiruv tizimini rivojlantirish ishlari axborot va kompyuter texnologiyalarini rivojlantirish va joriy etuvchi UZINFOCOM Markazi tomonidan olib boriladi. Milliy axborot qidiruv tizimining asosiy xususiyatlaridan biri un ing

ko‘p tilli axborot qidiruvi (ruscha, o‘zbekcha) va boshqa milliy axborot tizimlari va ma’lumot omborlari bilan o‘zaro ishlay olishidadir. WWW. UZ Internet tarmog‘i foydalanuvchilariga milliy sigmentda joylashgan veb saytlar bo‘yicha qidiruv xizmatini taqdim etadi va qidiruvni veb sayt manzili va ichki ma’lumotlari bo‘yicha olib borishi mumkin. Bu esa foydalanuvchiga kerakli bo‘lgan axborotni samarali qidirish va topish imkoniyatini beradi. Bundan tashqari, shu WWW. UZ qidiruv tizimi Internet resurslari (veb saytlari) katalogini va veb saytlar reytingini yuritadi, saytlar bo‘yicha jamlangan statistik ma’lumotlarni to‘playdi hamda axborot texnologiyaari sohasidagi yangiliklar va maqolalarni yoritib boradi. WWW. UZ «Katalog» bo‘limi – Internet tarmog‘ida ochiq holda joylashgan, O‘zbekiston Respublikasiga aloqador bo‘lgan, ro‘yxatga olingan, izohlari keltirilgan va katalog rejasi bo‘yicha saralangan veb saytlar to‘plami. WWW. UZ katalogi foydalanuvchilari o‘zlariga kerak bo‘lgan saytni reja bo‘yicha (iqtisod, OAV, madaniyat va boshqalar) qidirish orqali tezroq topishlari mumkin. Katalog har kuni qidiruv tizimining faol foydalanuvchilari tomonidan yangi saytlar bilan boyitib boriladi. Shu bilan birga, WWW. UZning har bir foydalanuvchisi «Top-reyting» bo‘limiga kirib, barcha ro‘yxatga olingan saytlar reytingini ko‘rishi, «Jamlangan statistika» bo‘limida esa ularning statistikasi bilan tanishib chiqishi mumkin. Mashhur Internet qidiruv tizimlari. Internet tarmog‘i yir ik ma’lumotlar ombori hisoblanadi. Undan kerakli ma’lumotlarni qidirib topish foydalanuvchining oldiga qo‘yilgan eng asosiy masalalardan biridir. Bunday hollarda yirik ma’lumotlar omboridan kerakli ma’lumotlarni qidirib topishda axborot qidiruv tizimlari muhim ahamiyatga ega. Internet tarmog‘ida bunday tizimlarning ko‘plab turlarini uchratish mumkin. Bulardan Google, Rambler, Yandex, Yahoo tizimlari o‘zbek, rus va ingliz tillarida qidiruvni olib boradigan eng mashhurlari hisoblanadi. Bular: http://www. google. ru, http://www. rambler. ru; http://www. yahoo. com; http://www. yahoo. com.

Ushbu mashhur qidiruv tizimlarining har biri oddiy va batafsil kengaytrilgan qidiruv hamda matnli, rasm, musiqa, video va boshqa turli shakldagi axborotlarni qidirish imkoniyatini taqdim etadi. Bu turdagi axborot qidiruv tizimlaridan foydalanib, ixtiyoriy foydalanuvchi o‘ziga kerakli bo‘lgan ixtiyoriy turdagi ma’lumotni qidirib topishi va undan foydalanishi mumkin. Agar sizga biror ma’lumot kerak bo‘lib qolsa-yu, lekin uning qayerda va qanday ko‘rinishda joylashganligini bilmasangiz, u holda shu kabi axborot qidiruv tizimlaridan foydalaning. Ixtisoslashgan axborot qidiruv tizimlari. Axborot qidiruv tizimlari – bu veb sayt hisoblanib Internet tarmog‘ida axborotlarni qidirish imkoniyatini taqdim etadi. Bunda, yuqorida sanab o‘tilganidek, Google va Yahoo dunyodagi eng mashhur qidiruv tizimlaridan hisoblanadi. Bizning mamlakatimizda WWW. UZ axborot qidiruv tizimi qidiruv so‘rovlari bo‘yicha ilg‘orlardan biridir. Bundan tashqari, Internet tarmog‘ida ma’lum sohada ishlaydigan ixtisoslashgan qidiruv tizimlari ham mavjud. Bulardan eng ommaboplari: «KtoTam » – insonlar to‘g‘risidagi axborotlarni qidirishga mo‘ljallangan yangi turdagi axborot qidiruv tizimi. Bunda kishilarni ismi, sharifi, familiyasi, kasbi, lavozimi va unvoni bo‘yicha hamda tashkilot va boshqa kishilar orqali topish mumkin. «Tagoo » – musiqalarni qidirishga mo‘ljallangan qidiruv tizimi. Boshqa qidiruv tizimlariga nisbatan ushbu tizim o‘zining kengaytirilgan musiqa bazasidan va boshqa saytlarning MP3 resruslaridan qidirib ularning ro‘yxatini shakllantiradi. So‘rovda musiqa nomini, uning ijrochisini hamda albom nomlarini ham kiritish mumkin. «Truveo » – Internetning turli resurslaridagi videomateriallarni qidirishga ixtisoslashgan axborot qidiruv tizimi. Bu tizim orqali onlayn video hamda teledasturlar namoyishlarini ham qidirib topish mumkin. «Kinopoisk » – filmlar to‘g‘risidagi axborotlarni qidirish tizimi. Qidiruv vaqtida filmning nomi, chiqqan yili, janri, ishlab chiqqan davlat nomi, kompaniya

nomi, aktyorlar ismlari hamda rejissyorlar va senariy mualliflari ism-shariflaridan ham foydalanish mumkin. « Ebdb » – elektron kutubxonalardan kitoblarni qidirishga ixtisoslashgan axborot qidiruv tizimi. Ushbu saytning ma’lumotlar bazasida elektron ko‘rinishda tarqatiladigan adabiyotlarning ko‘plab turlari to‘plangan. Qidiruv natijalari kitob nomlari bo‘yicha guruhlanadi. « Ulov-Umov » – rezume va vakant joylarni qidirish tizimi. Bunda qidiruv jarayonida karyera va ishga bag‘ishlangan hamda ijtimoiy tarmoq va boshqa saytlar vakansiyalari tekshiriladi va ro‘yxati shakllantiriladi. Qidiruv tizimlaridan to‘g‘ri maqsadda foydalanish. Ha, afsuski, bugungi kunda kompyuterga va Internetga yoshlar tomonidan, birinchi navbatda, ko‘ngilochar vosita deb qaralmoqda. Ayniqsa, bolalar kompyuterga ko‘zi tushgan zahoti, darrov o‘yinlarni so‘rashadi, ko‘pchillik yoshlar esa Internetga ulangani zahoti esa rasmlar tomosha qilishni so‘rashadi. Internet resurslari xilma-xildir. Ularning ichida foydali bo‘lgan ma’lumotlar ham, zararli bo‘lgan ma’lumotlar ham uchraydi. Internet tarmog‘idagi axborot qidiruv tizimlari esa Internet resurslari ichidan so‘ralgan ixtiyoriy ma’lumotlarni qidirib topib berish imkoniyatiga ega. Chunki bunday qidiruv tizimlari kalit so‘zlar bo‘yicha qidirishni amalga oshiradi. Foydalanuvchi tomonidan qan day so‘rov kiritilsa, xuddi shu so‘rovga mos ma’lumotlarni qidirib topadi. Shu narsani eslatib o‘tish kerakki, har qanday axborot ham foydali va to‘g‘ri, rost hisoblanavermaydi. Axborot qidiruv tizimlaridan faqatgina to‘g‘ri va foydali maqsadda foydalanish maqsadga muvofiqdir. Turli nojo‘ya ma’lumotlardan foydalanishdan va tarqatishdan saqlanish kerak. Faraz qilaylik, siz Internetda biror sahifani ochib ko‘rmoqchisiz. Manzilni kiritdingiz va sahifani ochdingiz. Qanday qilib bir necha daqiqada sahifa sizning ekraningizda paydo bo‘ladi? Bu sahifalarni topish uchun sizning WWW ko‘rish dasturingiz URLdan qanday foydalandi? Sahifani topish uchun dastur provayderda joylashgan domen nomlari xizmati dasturlar majmuyidan foydalanadi. U DNS (Domain Name Service) deb ataladi va u kompyuteringizga Internet o‘rnatilganda

kiritiladi. Bizning misolimizda domen nomi citu-net. com. Netscape Windows bilan birgalikda ishlayotganda, sizning TCP/IP protokolingizni bu domen nomi DNS servsrinigizga uzatadi. E’tibor bergan bo‘lsangiz, domenlar nomi ko‘pchilik holda com, edu yoki org bilan tugaydi. Quyida eng ko‘p uchraydigan identifikatorlar, ularning ishlatish misollari bilan keltirilgan. *. sot tijorat tashkilotlari uchun ishlatiladi, masalan, microsoft. com, ibm. com, fedex. com; *. edu o‘quv muassasalari uchun ishlatiladi, masalan, psu. edu (Pansilvaniya shtati universiteti), cmu. edu (Kornegi-Mellon universiteti), rpi. edu (Renseller politexnika instituti); *. gov davlat muassasalari (AQSh) uchun ishlatiladi, masalan, whitehouse. gov (Ok uy); *. org no tijorat tashkilotlar uchun ishlatiladi, masalan, red-cross. org (Amerika Qizil xoch jamiyati); *. net Internetning xizmat provayderlari uchun ishlatiladi, masalan, internic. net (InterNIC), si. net (Sprint International). Agar domen nomida davlatni izohlovchi identifikatori bo‘lmasa, bu domen AQShda ekanligini bildiradi. Internet bilan ishlashni Internet Explorer yoki Netscape Navigator dasturlari ta’minlaydi. Ular deyarli bir-biriga o‘xshash. Ular bilan ishlash juda oson va qulay. Internet Explorer bilan ishlash. Internet Explorer dasturi belgisiga sichqoncha ko‘rsatkichini to‘g‘rilab ikki marta bosing. Natijada ekranda dasturning quyidagi darchasi hosil bo‘ladi. Darcha boshida menyu satri joylashadi. Dastur menyusi Файл , Правка , Вид , Переход , Избранное va Справка komandalaridan tashkil topgan. Keyingi satrda asboblar paneli tugmachalari joylashgan. Internet bilan ishlaganda ko‘proq asboblar paneli tugmachalaridan foydalaniladi. Shuning uchun quyida asboblar paneli tugmachalari bilan tanishamiz.

– avvalgi darchadagi ma’lumotni ekranga Back qaytaradi; – keyingi darchadagi ma’lumotni ekranga Forward chiqaradi; – ishni to‘xtatadi; – ma’lumotni qidirish xizmatini ishga tushiradi; – kanallarni ekranga chiqaradi. Keyin Адрес satri joylashgan va, nihoyat, asosiy darcha – ma’lumotlar darchasi joylashgan. Internetda biror ma’lumotni o‘qish uchun Адрес satriga tanishmoqchi bo‘lgan sahifangiz manzilini kiritasiz. Masalan, manzillar satrida Yahoo manzilini kiritib ko‘ring. Natijada shu sahifa qidiriladi. Pastki holatlar satr ida «Adres topildi. Javobni kuting» degan yozuv paydo bo‘ladi. Ekranda bir necha daqiqadan so‘ng sahifa paydo bo‘ladi. Zarur bo‘lgan ma’lumotlarni tanlab o‘qishingiz mumkin. Gipermatn tagiga chizilgan bo‘ladi. Gipermatnni o‘qish uchun unga sichqoncha ko‘rsatkichini to‘g‘rilab, tugmachasini bir marta bosing. Zarur ma’lumotni sichqoncha yordamida tanlab o‘qishingiz mumkin. Agar orqaga qaytmoqchi bo‘lsangiz, tugmachasini bosing. Oldinga o‘tish uchun ham sichqoncha tugmachasi bosiladi. Internetda ishlash shunchalik oson va zavqliki, Inter netdagi bir sahifadan boshqa sahifaga tez o‘tasiz va vaqtning o‘tganini ham sezmaysiz. Internet sizni ta momila boshqa olamga boshlaydi – bu butun dunyo axborotlar olamidir. Dunyoning ixtiyoriy nuqtasidagi ma’lumot ekraningizda namoyon bo‘ladi. Biror ma’lumot sizga zarur bo‘lsa, siz uni ko‘chirib olishingiz mumkin. Buning uchun Файл , Копирование menyularidan foydalanishingiz zarur. Ma’lumot ko‘chirilayotganda, faylda ma’lumot ko‘chirilayotganligi haqidagi darcha paydo bo‘ladi. Sahifadan doimo foydalansangiz, uni jildga kiritib qo‘yishingiz mumkin. Buning uchun maxsus tugmachani bosish kerak. Internet Explorer dasturidan chiqish . Dastur ishini to‘xtatish uchun dastur darchasidagi Закрыт tugmachasini bosish yetarli.

Internetda axborotni internet orqali qidirish Hozirgi vaqtda Internet millionlab kompyuter va tasavvur qilib bo‘lmaydigan son-sanoqsiz axborotni o‘z ichiga olgan, shu bilan birga, har soatda kompyuterlar va axborot hajmi ko‘paymoqda. Tabiiyki, bu dengizda adashmaslik kerak. Buning uchun Internet da maxsus qidiruv bilan shug‘ullanadigan serverlar mavjud. Ular ko‘p emas, lekin juda ommabop. Ular katta xotira va tezlikka ega. Shuning uchun birdaniga bir necha so‘rovlarga javob bera oladi. Ko‘p hollarda bitta server bir necha (o‘nlab) kompyuterlardan tuziladi. Har bir qidiruv serveri tarmoq sahifalari bo‘yicha ma’lumotlar omborini tashkil qiladi. Omborda axborotning turgan joyi, qisqacha izohi, annotatsiya va boshqalar joylanadi. Ombor millionlab sahifalar to‘g‘risida ma’lumotga ega va u, haqiqatan, juda kattadir. Qidiruv serverlarining omborlari foydalanuvchilar haqidagi ma’lumot bilan ham to‘ldirib turiladi. Bu – foydalanuvchi manzili, ochilgan sahifalar nomi, foydalanilgan qidiruv sistemalari nomi. Agar bizga biror ma’lumot zarur bo‘lsa, uni topish uchun ma’lumot joylashgan sahifa manzilini bilsak, bu muammo bir pasda hal bo‘ladi. Sahifa to‘liq manzilini Адрес maydonida kiritamiz, qidirilayotgan ma’lumot ekranda namoyon bo‘ladi. Bu maydon asboblar panelidan pastda joylashadi. Manzilni kiritib Enter tugmachasini bosish zarur. Bir necha daqiqadan so‘ng so‘ralgan ma’lumot ekranda paydo bo‘ladi. Masalan, www. cnn. com sahifasini ochish zarur. U holda Адрес maydonida shu nomni yozasiz va Enter ni bosasiz. Natijada ekranda sahifa keltiriladi. Ba’zi hollarda ma’lumotning topilmaganligi sabablari keltiriladi. Masalan, manzil topilmaganligi yoki hozircha unga ulanish mumkinmasligi haqida ma’lumot chiqadi. Sahifa nomi noma’lum bo‘lsa-chi? Lekin siz qanday ma’lumot zarurligini, uning mavzusini bilasiz. U holda Internetning maxsus qidirish sistemasidan foydalanish mumkin. WWW da bir necha qidirish sistemalari mavjud. Asboblar

panelidagi Поиск tugmachasini bosing. Ekranda maxsus qidiruv sahifasi hosil bo‘ladi. U sizga ma’lumotni topish uchun mavzu nomini maxsus maydonga kiritishingizni so‘raydi va mavzuni server obmoridan qidiradi. Qidir ish natijasi ekranda hosil bo‘ladi. Ro‘yxatdan keraklisini tanlashingiz mumkin. Masalan, agar jurnalistikaga oid ma’lumotlar zarur bo‘lsa, jurnalistika so‘zini qidirish maydoniga yozasiz. Natija hosil bo‘ladi. Mavzu aniq bo‘lsa, javob tezda va aniq bo‘ladi. Masalan, jurnalistika bo‘yicha konferensiya materiallari kerak bo‘lsa, u holda javob tezroq topiladi. Yana bir usul – bu manzillar maydonida kerakli mavzuni kiritish mumkin. Yana bir usul – SIMPLE QUERY so‘rovi. SIMPLE QUERY so‘zlardan va atamalardan tashkil topgan. Bunda mavzuni topish uchun so‘zni kiritish yetarli. So‘zdan oldin «+» belgisi bo‘lsa, bu qidirilayotgan so‘z shu hujjatda borligini, «–» belgisi esa shu so‘zning yo‘qligini bildiradi. Topilishi zarur bo‘lgan jumla qo‘shtirnoq ichiga olinadi. Agar so‘rov kichik harfda berilsa, natija kichik va bosh harfli so‘zlarni o‘z ichiga oladi. Ya’ni abc so‘rovi natijasi – abc, Abs, ABC , ammo ABC so‘rovi abc ni topib bermaydi. Masalan, quyidagi so‘rov: abc + ABCD – mm + «Sahifa» abc, Abc, ABC (shunga o‘xshash) va ABCD so‘zlari bo‘lgan. mm, MM (va shunga o‘xshash) so‘zlari bo‘lmagan hamda «sahifa» jumlasi bo‘lgan barcha sahifalarni topish, yoki qidiruv sistemalar idan foydalanish mumkin. Masalan, juda qulay va taniqli Yahoo sistemasidan foyd alanishingiz mumkin. Buning uchun manzillar maydoniga www. yahoo. com manzilini kiritib Enter ni bosish kerak. So‘rov natijalari ro‘yxat shaklidagi ilovalar va ularning kichikroq tavsifi bo‘ladi. Unda ma’lumotlar bo‘limlarga, bo‘limlar esa bo‘linmalarga bo‘lingan bo‘ladi. Masalan, yangi kitoblar bilan tanishmoqchi bo‘lsangiz, kerakli satrga sichqoncha tugmachasini bosishingiz yetarli. Ekranda kitoblar ro‘yxatining qisqacha tavsifi bilan keltiriladi.

Sahifaning o‘rtasida bo‘sh yo‘l joylashgan bo‘lib, bu Search tugmachasi maydonidir. Unda mavzu nomini kiritish va qidiruv natijasini olish mumkin. Pastda esa shu informatsion ombori bo‘limlari nomlari keltiriladi. Masalan, Arts Architecture and Photography bo‘ linmalaridan iborat. Bu bo‘linmalarda qidiruv sahifasi, tematik qidiruv sistemasi, Yahoo ilovalari, sport, ob-havo va boshqalar bor. Brouzer tushunchasi va ularning vazifasi. Internet tarmog‘idan foydalanuvchilarga tarmoq resurslaridan erkin foydalanish imkoniyatini berish uchun Veb serverlar quriladi. Bunday serverlarda Internetda taqdim etilgan axborotning katta qismi jamlanadi. Foydalanuvchining ixtiyoriy axborotni olish tezligi bunday serverlarni qanday qurishga bog‘liq. Veb-texnologiyasining hozirgi kunda brouzerlar deb ataladigan axborotni ko‘rish uchun mo‘ljallangan o‘ndan ortiq turli vositalar mavjud. Brouzer veb- sahifalarni ko‘rish dasturi hisoblanadi. Bunda brouzerga yuklangan veb sahifadagi giperbog‘lanishga sichqoncha ko‘rsatkichi bosilsa, avtomatik ravishga ushbu bog‘lanishda ko‘rsatilagan sahifa brouzerga yuklanadi. Bunday hollarda hech qanday sahifaning manzilini kiritish shart emas, chunki giperbog‘lanish barcha kerakli ma’lumotga ega hisoblanadi. Brouzer veb sahifada HTML teglarini topib, ular talabi bo‘yicha ma’lumotni ekranga chiqaradi. Teglarning o‘zi esa ekranda aks ettirilmaydi. Bugungi kunda brouzerlarning juda ko‘plab turlari mavjud. Eng mashhurlari: Internet Explorer (Windows operatsion tizimi tarkibidagi dastur), Opera, FireFox. Internet Explorer Opera Firefox 78- rasm. Internetda axborotni qidirish tarmoqlari. Internet radio va televideniye. WWW tarmog‘idagi ma’lumotlardan foydalanish uchun faqatgina brouzerlarning xizmati kamlik qiladi. Ya’ni audio

hamda video hujjatlarni aks ettiruvchi tezkor dasturlar ham mavjuddir. Bu dasturlar serverlarda joylashgan yoki to‘g‘ridan to‘g‘ri uzatilayotgan audio hamda video hujjatlardan foydalanishga imkoniyat yaratadi. Real pleyer, Quck pleyer, Cosmo rlayer, Media pleyer dasturlari shu kabi vazifalarni bajaradi. Hozirgi kunda O‘zbekistonda ham Internet texnologiyalarining rivojlanishi natijasida ko‘pgina radioeshittirishlarni Internet orqali tinglash mumkin. Avvaliga brouzer yordamida kerakli radiokanalning veb sahifasi topiladi va shundan so‘ng eshittirish to‘g‘ridan to‘g‘ri Internet tarmog‘iga uzatilayotgan kanalga bog‘lanadi. Shunda operatsion tizimda mavjud bo‘lgan namoyish dasturlaridan biri ishga tushishi natijasida foydalanuvchi ushbu radiokanalni tinglash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bundan tashqari, Internet tarmog‘i orqali televizion ko‘rsatuvlarni ham tomosha qilish mumkin. Ushbu holatda ham radioeshittirishlar kabi ma’lum veb saytlarga bog‘lanish va ular orqali ko‘rsatuvlarni tomosha qilish imkoni mavjud. Bunday veb saytlarga mtrk. uz, oriat. uz saytlarini misol sifatida keltirish mumkin. Hosting xizmati va axborotlarni joylashtirish. Foydalanuvchi veb sahifalarini Internet provayderi (hosting provayderi) serverida joylashtirish va joriy qilish amali hosting deb ataladi. Hosting so‘zi to‘laqonli ikki tomonlama aloqa bilan ta’minlangan tarmoqdagi kompyuterni bildiruvchi host so‘zidan olingan. Hosting xizmati pulli va tekin hamda oddiy va mukammallashgan bo‘lishi mumkin. Hosting xizmati quyidagi imkoniyatlarni taqdim etishi zarur: 1) axborot makoni; 2) Internet kanalining o‘tkazish qobiliyati (kengligi); 3) fayllarni boshqarish usullari; 4) standart skriptlar to‘plami; 5) server tomonidan dasturlash mumkinligi; 6) serverda ma’lumotlar bazalaridan foydalanish; 7) bir yoki bir necha pochta qutilarini tashkil etish;8) uzluksiz elektr energiyasi bilan ta’minlash.

Proksi xizmati, anonim proksilar va ularning vazifalari, ijobiy va salbiy tomonlari. Proksi – kompyuter tarmog‘i xizmatidir. Bunda proksi xizmati orqali kompyuter tarmoqlari mijozlariga boshqa tarmoq xizmatlaridan bevosita foydalanish imkoni beriladi. Mijoz avval proksi serverga ulanadi va u orqali boshqa serverda joylashgan biron-bir resursga murojaat qiladi. Bunga misol tariqasida shuni keltirish mumkinki, ko‘pgina hollarda kompyuter tarmoqlaridagi bir guruh foydalanuvchilar yagona Internetga ulangan kompyuter orqali kompyuter xizmatlaridan foydalanishadi. Ba’zi hollarda mijoz so‘rovi yoki server javobi proksi server tomonidan muayyan maqsadlarda o‘zgartirilishi yoki to‘xtatilishi mumkin. Proksi server, shuningdek, mijoz kompyuterini ba’zi tarmoq hujumlaridan himoyalashga imkon beradi. Anonim proksi serverlar (Anonymous Proxy Servers). Anonim proksi serverlar ba’zi manzillarni berkitish yoki biror hujjatlarni olishda o‘zini oshkor qilmaslik imkonini beradi. Yuklash va ko‘chirib olish (upload, download) tushunchalari. Internet tarmog‘ida ma’lumotlar bilan ishlash vaqtida « upload» va «download» tushunchalariga juda ko‘p duch kelinadi. Ushbu atamalarga quyidagi tushunchalarni keltirish mumkin: – upload – yuklab qo‘yish. Ma’lumotlarni (fayllarni) kompyuterdan tarmoqdagi yoki Internetdagi boshqa kompyuterga yoki serverga yuklab qo‘yish; – download – yuklab olish. Ma’lumotlarni (odatda, faylni) tarmoqdagi yoki Internetdagi boshqa kompyuterlar va serverlardan o‘z kompyuteriga yuklab olish. Internet konferensiyalar. Internet konferensiyalar – bu muayyan muammoni hal qilayotgan guruh ishtirokchilarining Internet tarmog‘i orqali konferens aloqasi yordamida o‘zaro axborot almashinish jarayonidir. Tabiiyki, bu texnologiyadan foydalanish huquqiga ega bo‘lgan shaxslar doirasi cheklangan bo‘ladi. Kompyuter konferensiyasi ishtirokchilari soni audio- va videokonferensiyalar ishtirokchilari sonidan ancha ko‘p bo‘lishi mumkin. Adabiyotlarda telekonferensiya atamasini

ko‘p uchratish mumkin. Telekonferensiya o‘z ichiga konferensiyalarning uch turini: audio-, video- va kompyuter konferensiyalarni oladi. Audiokonferensiyalar. Tashkilot yoki firmaning hududiy jihatdan uzoqda joylashgan xodimlari yoki bo‘linmalari o‘rtasida kommunikatsiyalarni saqlab turish uchun audioaloqadan foydalaniladi. Audiokonferensiyalarni o‘tkazishning eng oddiy texnika vositasi so‘zlashuvda ikkitadan ko‘p ishtirokchi qatnashuvini ta’minlaydigan qo‘shimcha qurilmalar bilan jihozlangan telefon aloqasi hisoblanadi. Audiokonferensiyalarni tashkil etish kompyuter bo‘lishini talab etmaydi, faqatgina uning ishtirokchilari o‘rtasida ikki tomonlama audioaloqadan foydalanishni ko‘zda tutadi. Audiokonferensiyalardan foydalanish qarorlar qabul qilish jarayonini yengillashtiradi. U arzon hamda qulay. Videokonferensiyalar. Ular ham audiokonferensiyalar qanday maqsadlarga mo‘ljallangan bo‘lsa, shunday maqsadlarga mo‘ljallangan, lekin bunda videoapparatura qo‘llaniladi. Ularni o‘tkazish kompyuter bo‘lishini talab etadi. Videokonferensiya jarayonida bir-biridan ancha uzoq masofada bo‘lgan ishtirokchilar televizor ekranida o‘zlarini va boshqa ishtirokchilarni ko‘rib turadilar. Televizion tasvir bilan bir vaqtda ovoz ham eshitilib turadi. Videokonferensiyalar transport va xizmat safari xarajatlarini ancha qisqartirish imkonini bersa ham, aksariyat tashkilot yoki firmalar ularni faqat shu sabablarga ko‘ra qo‘llamaydilar. Bu firmalar bunday konferensiyalarda muammoni hal qilishga hududiy jihatdan ofisdan ancha uzoqda joylashgan ko‘p sonli menejerlarni va boshqa xodimlarni ham jalb etish imkoniyatidan foydalanadilar. Veb sahifa tushunchasi va shakli – Internet manzili (URL) bilan bir xil ma’noda belgilanuvchi mantiqiy birlik. U veb saytning tarkibiy qismidir. Veb sahifa biror voqelik, hodisa yoki obyekt to‘g‘risida ma’lumotlarni o‘zida jamlagan ma’lumotlar faylidir. Veb serverlar bazasi veb saytlardan iborat bo‘lsa, veb saytlar esa, o‘z navbatida, sahifalardan iborat bo‘ladi. Fizik nuqtayi nazardan uHTML turidagi fayldir. Veb sahifalar matn, tasvirlar, animatsiya va dastur kodlari va boshqa elementlardan iborat bo‘lishi mumkin. Sahifa statik va dinamik

shakllantirilgan bo‘lishi mumkin. Freymlardan (qismlar) iborat sahifalarda har bir freymga alohida sahifa mos keladi. Veb sayt tushunchasi va shakli. Sayt inglizcha site ( «joy», «joylashish») so‘zining o‘zbekcha talaffuzi. Umumjaxon o‘rgimchak to‘ri – ma’lum axborotni topish mumkin bo‘lgan va noyob URL manzillar bilan belgilangan virtual joy. Mazkur manzil veb saytning bosh sahifasi manzilini ko‘rsatadi. O‘z navbatida, bosh sahifada veb saytning boshqa sahifalari yoki boshqa saytlarga murojaatlari mavjud bo‘ladi. Veb sayt sahifalari HTML, ASP, PHP, JSP, texnologiyalari yordamida yaratilib, matn, grafikka, dastur kodi va boshqa ma’lumotlardan tashkil topgan bo‘lishi mumkin. Veb saytni ochish uchun brouzer dasturidan foydalanib, uning manzil may- doniga kerakli veb saytning manzili kiritiladi. Veb sayt shaxsiy, tijorat, axborot va boshqa ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin. Veb portal tushunchasi Veb portal (inglizcha portal – «darvoza» so‘zidan olingan) – bu Internet foydalanuvchisiga turli interaktiv xizmatlarni (pochta, qidiruv, yangiliklar, forumlar va h. k.) ko‘rsatuvchi yirik veb sayt. Portallar gorizontal (ko‘p rejani qamrovchi) va vertikal (ma’lum mavzuga bag‘ishlangan, masalan, avtomobil portali, yangiliklar portali), xalqaro va mintaqaviy (masalan, Uznet yoki Runetga tegishli bo‘lgan), shuningdek, ommaviy va korporativ bo‘lishi mumkin. Veb saytlarning toifalari va vazifalari. Veb saytlarning asosiy vazifasi shundan iboratki, ular biror faoliyat, voqea va hodisa yoki biror shaxsning Internetdagi imijini yaratadi. Internet tarmog‘ida mavjud bo‘lgan saytlarni bir necha xil toifalarga ajratish mumkin: 1. Ta’lim saytlari. Bu turdagi saytlarga ta’lim muassasalari, ilmiy-tadqiqot muassasalari va masofaviy ta’lim saytlari kiradi, masalan, edu. uz, eduportal. uz.

2. Reklama saytlari. Bu turdagi saytlarga, asosan, reklama agentliklari va reklamalarni joriy qilish saytlari kiradi. 3. Tijorat saytlari. Bu turdagi saytlarga Internet do‘konlari, Internet to‘lov tizimlari va Internet konvertatsiya tizimlari saytlari kiradi, masalan, websum. uz, webmoney. ru, egold. com 4. Ko‘ngilochar saytlar. Bu turdagi saytlarga kompyuter o‘yinlariga, fotogalereyalarga, sayohat va turizmga, musiqa va kino namoyishlarga bag‘ishlangan saytlarni kiritish mumkin, masalan, mp3. uz, melody. uz, cinema. uz 5. Ijtimoiy tarmoqlar saytlari. Bu turdagi saytlarga tanishish, do‘stlarni qidirish, anketalarni joylashtirish va o‘zaro muloqot o‘rnatishga bag‘ishlangan saytlarni kiritish mumkin, masalan, sinfdosh. uz, id. uz, odnoklassniki. ru Korxona va tashkilotlar saytlari. Bu turdagi saytlarga davlat korxonalari, xo‘jalik va boshqaruv organlari saytlari kiritiladi. Internetga resurslarni joylashtirish va ko‘chirib olish. Axborotni serverga joylashtirish bir necha usullarda amalga oshiriladi. Masalan, Plesk tizimi, FTP mijoz dasturlari yoki veb interfeys orqali resurslarni internetga joylashtirish mumkin. Bunda barcha yuklanayotgan ma’lumotlar server kompyuter xotirasidagi ajratilgan joyga joylashtiriladi. Biror ma’lumotni Internetdagi biror kompyuterga joylashtirish uchun foydalanuvchi, albatta, shu tizimda qayd qilingan bo‘lishi shart, aks holda, yuklashga ruxsat berilmaydi. Ma’lumotlarni yuklab olish veb interfeys orqali yoki maxsus dasturlar orqali amalga oshiriladi. Bunda ko‘rilgan veb saytdagi ma’lumotlarni Internet brouzerning saqlash amali yordamida yuklab olish mumkin. Agar fayl ko‘rinishidagi ma’lumotlarni yuklab olish kerak bo‘lsa, u holda fayllarni yuklab olishga mo‘ljallangan maxsus dasturlardan foydalaniladi. Internetda manzil tushunchasi va Internet resurslari manzili . Sahifa, fayl yoki boshqa resursning Internetda joylashishini aniqlovchi noyob manzil URL deb ataladi. Internetdagi manzil, odatda, quyidagi elementlardan tarkib topadi: resursdan foydalanish protokoli (masalan, http://, ftp://) va domen nomi (masalan, domain. uz). Internetdagi manzil, shuningdek, URL manzil deb ham ataladi.

Kompyuter domen manzilining namunaviy ko‘rinishi quyidagicha: http://www. tuit. uz, http://www. aci. uz. Odatda, hujjatlarda manzilni anglatuvchi ma’lumotlarning tagiga chiziladi. Namunadan ko‘rinib turibdiki, kompyuter manzili bir necha qismlardan iborat. O‘ng tomondan manzilning birinchi qismi (namunada uz) domenning birinchi sathi deb qabul qilinadi, keyingisi (namunada tuit) – domenning ikkinchi sathi va hokazo. Internetda manzillar ko‘p qavatli domen tizimida qurilgan. Birinchi sath domenlar umumjahon reja yoki geografik joylar bo‘yicha nomlanadi. Saytlar nomlari quyidagicha umumiy ko‘rinishda ifodalanadi: http://www. sayt nomi. sayt sohasi. davlat kodi. O‘zbekiston Respublikasi Hukumat portali. O‘zbekiston Re- spublikasi Vazirlar Mahkamasining «Internet tarmog‘ida O‘zbekiston Respublikasining Hukumat portalini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida» 2007- yil 17- dekabrdagi 259- sonli Qaroriga asosan, Hukumat portali Internet tarmog‘ida O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining rasmiy davlat axborot resursi hisoblanadi. Bu bilan Hukumat portalida chop etilgan axborot ommaviy axborot vositalarida chop etilgan axborot bilan teng kuchga ega ekanligi belgilab berilgan. Asosiy maqsadlari : 1. Respublika aholisi hamda xalqaro jamoatchilikning O‘zbekiston Respublikasi Hukumati faoliyati to‘g‘risida, respublikaning ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy hayotida amalga oshirilayotgan islohotlardan xabardorligini ta’minlash. 2. Tashkilotlarning yuridik va jismoniy shaxslar bilan o‘zaro hamkorligi samaradorligini oshirishga ko‘maklashish. 3. Axborotlarni ayirboshlash va tarqatish tezligi darajasi, tashkilotlarning xabardorligi darajasi o‘sishi hisobiga tashkilotlar faoliyatining sifati va samaradorligini oshirishga ko‘maklashish. 4. Axborotlarni idoralararo elektron ayirboshlashni bir xillashtirish.

O‘tgan vaqt mobaynida portal yangi ma’lumotlar bilan to‘ldirilib, kengaytirib borildi. Portalning funksional imkoniyatlarini mukammallashtirish, foydalanuvchilar qulayligi uchun do‘stona interfeys yaratish hamda davlat hokimiyati va boshqaruv organlari faoliyati to‘g‘risida dolzarb va tezkor ma’lumotlarni joylashtirish bo‘yicha ishlar olib borildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009- yil 20- yanvarda qabul qilingan «Ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani yanada rivojlantirish yuzasidan qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida» PQ № 1041- sonli Qaroriga asosan, «Qo‘shimcha modullar (G to V va G to S) kiritilgan yangi platformadagi yangi Hukumat portalini ishga tushirish» loyihasini amalga oshirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Hukumat portalining yangi versiyasi ishlab chiqildi va 2009- yil 1- oktabrdagi Internet tarmog‘ida asosiy domen www. gov. uz manzili bo‘yicha joylashtirildi. ZiyoNET ta’lim tarmog‘i va undan foydalanish. ZiyoNET jamoat axborot ta’lim tarmog‘i 2005- yil 28- sentabrda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimovning «O‘zbekiston Respublikasining jamoat ta’lim axborot tarmog‘ini tashkil etish to‘g‘risida»gi Qaroriga muvofiq tashkil topgan. ZiyoNET tarmog‘ining asosiy maqsadi ta’lim tizimida respublika yoshlari hamda ta’lim oluvchilarga ularning bilim olish jarayonida axborot- kommunikatsiya xizmatlarini ko‘rsatishdan iborat. ZiyoNET portali . ZiyoNET axborot ta’lim tarmog‘i yoshlarni, murabbiylarni, shuningdek, aholining turli qatlamini kerakli axborot bilan ta’minlash, AT sohasida kerakli ma’lumotlarni berish, muloqot qilish va tajriba almashishlari uchun zarur imkoniyatlarni yaratib berishni o‘z zimmasiga oladi. Foydalanuvchilar. ID. UZ tizimida ro‘yxatdan o‘tgan foydalanuvchilarga ZiyoNET portali o‘z imkoniyatlarini namoyon qilishlari uchun barcha sharoitlarni yaratib beradi. Jumladan, – ZiyoNET portalining kutubxonasiga axborot-ta’limiy ma’lumotlarni joylashtirish; – uchinchi darajali «zn. uz» domenida sayt-satelitlarni yaratish;

– ZiyoNET portalining yopiq bo‘limlariga kirish va u yerdan ma’lumot olish; – ZiyoNET axborot-resurs tarmog‘ining turli tanlovlarida qatnashish. ZiyoNET tarmog‘iga ulanish. Hukumat qaroriga muvofiq barcha ta’lim muassasalari (ulanish obyektlari) ZiyoNET axborot ta’limiy tarmog‘i negizida birlashishlari kerak. Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vaziriligi, O‘rta-maxsus kasb-hunar ta’limi markazi, Xalq ta’limi vaziriligi va Davlat test markazi veb saytlari va ulardan foydalanish. Ushbu ta’lim vazirliklari saytlari o‘zida oliy ta’lim va uning faoliyati, oliy ta’lim muaasasalari, o‘rta-maxsus, kasb-hunar ta’limi va uning faoliyati, o‘rta- maxsus, kasb-hunar ta’lim muassasalari, xalq ta’limi va u ning faoliyati, respublika maktablari, ta’limning me’yoriy hujjatlari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni mujassamlashtirgan. Ta’lim muassasalari vazirliklarining saytlari manzillari: 1. Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vaziriligi veb sayti: www. edu. uz. 2. O‘rta-maxsus kasb-hunar ta’lim markazi: www. markaz. uz. 3. Xalq ta’limi vaziriligi veb sayti: www. eduportal. uz. 4. Davlat test markazi veb sayti: www. dtm. uz. Masofaviy ta’lim va uning ahamiyati. Masofaviy ta’lim – bu o‘qituvchi va o‘quvchi bir-biri bilan masofa yoki vaqt orqali ajratilganligi sababli axborot texnologiyalardan fodalangan holda ta’lim berish mexinizmi. Bu ta’lim turining bir necha modellari mavjud. Ular masofaviy ta’limning tashkil qilinishiga sabab bo‘lgan vaziyatlari bilan farqlanadi: geografik sabablar (mamlakat maydoni, markazlardan geografik uzoqlashgan hududlar mavjudligi), mamlakatni kompyuterlashtirish va informatsiyalashtirish darajasi, transport va kommunikatsiyalar rivojlanish darajasi, masofaviy ta’lim uchun mutaxasislar mavjudligi, ta’lim sohasida informatsion va kommunikatsion texnologiyalardan foydalanish darajasi, mamlakatning ta’lim sohasidagi qoidalari. Masofaviy ta’lim modellari: 1) birlamchi model; 2) ikkilamchi model;3) aralashgan model; 4) konsortsium;

5) franchayzing; 6) validatsiya;7) uzoqlashgan auditoriyalar; 8) loyiha (proyekt)lar. Salbiy va ijobiy resurslarga ega bo‘lgan veb saytlar va ularning ahamiyati. Internetning ichki tahdidlari tarmoq axborot makonining ahvoli va rivojlanishi uchun salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan tahdidlardir. Bular: tarmoqning ortiqcha yuklanganligi tufayli axborot kollapsi (qulashi); xakerlarning ma’lumotlarni yo‘q qilishi yoki o‘zgartirishi, bog‘lamalar va trafikni «chetlab o‘tish» yo‘nalishlarini blokirovkalash maqsadida uyushtirgan hujumlari; kommunikatsiya kanallarining tasodifiy yoki uyushtirilgan avariyalari; axborot qidiruv tizimlarining mukammal emasligi; protokollarning «ma’naviy» eskirib qolishi va boshqalar. Internetning tashqi tahdidlari foydalanuvchilar uchun salbiy oqibatlarga ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan tahdidlardir. Tashqi tahdidlar texnologik va ijtimoiy bo‘lishi mumkin: – texnologik: tezligi sekin kanallar; tarmoqqa ulanishning unumsiz uslublari; olib keltirilgan viruslar; axborot «toshqini» va h. k.; – ijtimoiy: foydalanuvchilarning jismoniy va ruhiy sog‘lig‘iga bo‘lgan ta’sir; insonlarning shaxsiy ongiga bo‘lgan ta’sir; axborot terrori, jinoyati va boshqalar. Forum tushunchasi. Internet tarmog‘ida forumlar veb sayt ko‘rinishida bo‘ladi va veb forum deb ataladi. Veb forum – veb sayt tashrif buyuruvchilarining o‘zaro muloqotini tashkil etish uchun mo‘ljallangan veb sayt sahifalari va uskunalari majmuyi. Qisqacha aytganda, forum – bu veb saytning tashrif buyuruvchilari muloqot o‘rnatadigan maydonchasi. Bunda ixtiyoriy foydalanuvchi forum veb saytiga tashrif buyurib, o‘zini qiziqtirgan mavzuni o‘rtaga tashlashi va veb saytning boshqa tashrif buyuruvchilari bilan muhokama qilishi mumkin. Forum muloqotning yana bir oddiy turi bo‘lib, bu muloqotda ixtiyoriy vaqtda ixtiyoriy joydan qatnashish ham mumkin. Bunda biror-bir mavzu tanlanadi va u muhokamaga qo‘yiladi. Qatnashuvchilar muzokara bilan tanishib, o‘z fikrlarini jo‘natishlarimumkin. Bu usulda siz muhokamada qatnashayotganlarni ko‘rmaysiz, faqatgina ularning fikrlari bilan tanishib chiqishingiz mumkin. Forumda turli-

tuman reja muhokama qilinadi. Bunda siz biror mavzuni tanlab, ularning muhokamasida ishtirok etishingiz mumkin. Milliy va xalqaro Internet forumlari. Internet forumlari alohida yo‘nalishlarga ixtisoslashgan yoki umumiy bo‘lishi mumkin. Ixtisoslashgan Internet forumlarga tibbiyot, dasturlash texnologiyalari, dizayn va moda, kompyuter o‘yinlari va transport vositalariga bag‘ishlangan forumlar misol bo‘ladi. Ixtisoslashgan forumlarda faqatgina mo‘ljallangan sohaga oid reja muhokama qilinadi, umumiy forumlarda esa ixtiyoriy mavzuni o‘rtaga tashlash mumkin. Xalqaro forumlar sifatida quyidagilarni keltirish mumkin: – Medicinform. Ru forumi – ushbu forum tibbiyot sohasiga ixtisoslashgan bo‘lib, u orqali kasalliklar va ularni davolash, dori vositalar va ularni to‘g‘ri qo‘llash hamda tibbiyot bo‘yicha yuridik maslahat olish mumkin; – Progz. ru forumi – ushbu forum dasturlash texnologiyalaridan foydalanish, kompyuter dasturiy vositalarini ishlab chiqish va dasturlash bilan bog‘liq yuzaga kelgan muammolarni muhokama qilishga mo‘ljallangan; – Avtomobili. by forumi – ushbu forum avtomobil ishqibozlari forumi bo‘lib, unda avtomobillar brendlari, markalari va turlari hamda ularni ta’mirlash va xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq masalalarni muhokama qilish mumkin; – Stopforum. ru forumi – bu kompyuter o‘yinlari forumidir. Bunda o‘yinlarning turlari, ularni o‘ynash sirlari va yuzaga kelgan – muammolar muhokama qilinadi WildDesign. ru forumi – bu forumda dizayn, moda va tasviriy san’at ixlosmandlari va ijodkorlari fikr almashishadi. Bundan tashqari, ijodkorlar asarlaridan bahramand bo‘lish mumkin. Uforum. uz milliy forumi. Uforum. uz milliy forum hisoblanib, bunda respublikamizning axborot texnologiyalari, ta’lim, madaniyat, moliya, sog‘liqni saqlash sohalarida hamda davlat sektori va elektron hukumat tuzilmasida ro‘y berayotgan o‘zgarish va yangiliklar muhokama qilinadi. Forumlarda ishtirok etish tartibi:

Chat – bu bir vaqtning o‘zida bir necha foydalanuvchining Internet orqali muloqotidir. Bunda foydalanuvchilar, odatda, matn yozishish orqali yangiliklar bilan almashishadi yoki biror mavzuni muhokama qilishadi, yoki gaplashishadi. Chat tizimida barcha foydalanuvchilar o‘zaro yozuv ko‘rinishidagi xabarlarni almashish orqali muloqot qiladi. Internet orqali so‘zlashuv. Internet orqali o‘zaro muloqot deganda ikki yoki undan ortiq foydalanuvchilarning bir vaqtning o‘zida, bir-birlari bilan internet tarmog‘i orqali aloqa o‘rnatishi tushuniladi. Bunday muloqot jarayonida foydalanuvchilarning joylashuv o‘rni ahamiyatga ega emas, ya’ni foydalanuvchilar qayerda bo‘lishlaridan qat’i nazar, Internet tarmog‘i orqali muloqot o‘rnata oladilar. Bunday so‘zlashuvlarni amalga oshirish uchun maxsus dasturlar bo‘lishi talab qilinadi. Bunday dasturlarga Skayp, Mail Agent, Google Talk, ICQ dasturlari kiradi. Internet orqali so‘zlashuv jarayonida mikrofon va eshitish qurilmasini kompyuterga ulab, yuqorida aytilgan dasturlar yordamida foydalanuvchilar so‘zlashib muloqot qilishlari mumkin. Bunda Internet orqali muloqot jarayoni foynalanuvchiga tezkorligi, arzonligi hamda sifatliligi bilan qulayliklar yaratib beradi. Internet orqali video muloqot. Internet orqali video muloqotda foydalanuvchilar bir-birlarini kompyuter ekranida (on-layn tarzda) ko‘rib turadilar, ya’ni foydalanuvchilarning harakatli tasvirlari bir-biriga uzatiladi. Bu video aloqani amalga oshirib beruvchi qurilma veb kamera deb nomlanadi. Internet orqali video muloqot jarayonida muloqotda qatnashayotgan barcha foydalanuvchilar bir-birining gapini eshitibgina qolmay, balki bir-birlarini ko‘rib ham turishadi. Veb kamera va uning ahamiyati. Veb kamera alohida qurilma bo‘lib, u kompyuterga ulanadi va Internet tarmog‘i orqali muloqotlarda ishlatiladi.

Veb kameradan foydalanish va u orqali muloqot qilish uchun kompyuter Internet tarmog‘iga ulangan bo‘lishi hamda har bir foydalanuvchi kompyuterida veb 79- rasm. Veb kamera. kamera qurilmasi o‘rnatilgan bo‘lishi shart. Veb kamera foydalanuvchilarga juda ham ko‘p qulayliklarni yaratib beradi, ya’ni suhbat jarayonida foydalanuvchilar qayerda joylashganligidan qat’i nazar, bir-birlarini ko‘rib turadilar. Internet tarmog‘i orqali video muloqotlar Skayp, Mail Agent, Google Talk, ICQ dasturlari orqali amalga oshiriladi. Skayp, Mail Agent, Google Talk, ICQ dasturlari va ular orqali muloqot o‘rnatish. Skayp dasturi. Skayp – bu Internet orqali kompyuterlararo so‘zlashuv aloqasini ta’minlab beruvchi tizimdir. Skayp tizimi Internet orqali mobil va uy telefonlariga pullik qo‘ng‘iroq qilish xizmatlarini ham ko‘rsatadi. Bundan tashqari, Skayp tizimi yordamida chat sifatida matn ko‘rinishidagi xabarlarni yuborish, videoqo‘ng‘iroqlarni amalga oshirish hamda konferens aloqani ham amalga oshirish mumkin. Videoqo‘ng‘iroqlarni amalga oshirishda veb kameradan foydalaniladi. Internetdagi qiziqarli sahifalar. Internetda qiziqarli sahifalar juda ko‘p. Masalan, dunyoning turli-tuman yangiliklari, tabiat, hayvonot olami, o‘simliklar, muzeylar ko‘z oldingizda namoyon bo‘ladi Masalan, Luvr mo‘jizalarini http://www. louvre. fr, sahifasi yordamida ko‘rishingiz mumkin. Dunyo madaniyati bilan http://www. nirvanet. fr yordamida tanishingiz mumkin. Disneylend qahramonlari bilan sehrli mamlakatga sayohat qilishingiz yoki Uolt Disney bilan rtfm. mit. edu sahifasida uchrashishingiz mumkin. Oq uyda nima bo‘layotganini bilmoqchi bo‘lsangiz, www. white house sahifasiga kiring. U yerda AQShning siyosiy, iqtisodiy va Oq uy yangiliklari bilan

tanishingiz mumkin. Bundan tashqari, Oq uy kutubxonasiga ham kirishingiz mumkin. AQSh musiqa asarlari bilan www. microserve. net/vradio/ sahifasi yordamida tanishishingiz mumkin. Internetda o‘yinlar ham mavjud. O‘yinlar, odatda, Games yoki Игры bo‘linmalarida keltiriladi. Bu o‘yinlarga kirib o‘ynashingiz mumkin. Masalan. www. games. yahoo. com Kelajakka sayohat qilmoqchi bo‘lsangiz, www. cybertown. com sahifasini oching, kibershahar ko‘z oldingizda namoyon bo‘ladi. Internet yordamida dunyoning turli nuqtalaridan do‘st topishingiz mumkin. Buning uchun Usenet, ftp. tamu. edu sahifalariga kirishingiz zarur. Bu sahifalarda do‘stlar haqida to‘la ma’lumotlar: ismi-familiyasi, manzili, qiziqishlari va ish faoliyatlari va hokazo. Maxsus chat dasturi yordamida Internetdan suhbatdosh qidirayotgan kimsa bilan ham gaplashish mumkin. Misol uchun www. choyhona. umid. uz – «UMID» dasturining rasmiy gap sotish manzili. Umuman olganda, sizga qiziqarli bo‘lgan sahifani topish juda oson. Buning uchun kerakli mavzuni qidirish sistemasi yordamida tezda topib olishi mumkin. Elektron pochta xizmati va uning afzalliklari Internet xalqaro tarmog‘ining asosini Electronic mail (E-mail) – elektron pochta xizmati tashkil qiladi. Elektron pochta xuddi odatdagi pochtadek bo‘lib, faqat bunda xatni qog‘ozga emas, balki kompyuter klaviaturasidan harf va so‘zlarni terib, ma’lum elektron yozuv ko‘rinishiga keltiriladi. Elektron pochta maxsus dastur bo‘lib, uning yordamida Internet tarmog‘i orqali dunyoning ixtiyoriy joyidagi elektron manzilga xat, hujjat, ya’ni ixtiyoriy ma’lumotni tezda (bir necha soniya va daqiqalarda) jo‘natish va qabul qilib olish mumkin. Elektron pochtadan foydalanish uchun xat jo‘natuvchi va qabul qiluvchining har ikkalasi ham foydalanayotgan kompyuterlar Internet tarmog‘iga ulangan bo‘lishi zarur.

Xabar va pochta qutisi tushunchalari. Xabar, umuman olganda, foydalanuvchi pochta orqali yuborishi kerak bo‘lgan ma’lumot hisoblanadi va oldindan boshqa dasturda (masalan, Word) tayyorlanib, keyin elektron pochta orqali jo‘natilishi maqsadga muvofiqdir. Pochta serveri ham o‘zining matn terish darchasiga ham ega bo‘lib, xabarni shu darchaga yozish mumkin. Pochta qutisi – bu foydalanuvchi uchun elektron pochta xizmatini taqdim etuvchi kompyuterda qayd qilingan nomdir. Ushbu nom kompyuter xotirasida yig‘ma jild ko‘rinishida shakllantiriladi va u o‘zida kiruvchi va chiquvchi xabarlarni vaqtinchalik saqlaydi. Elektron pochta manzillaridagi elektron pochta manzili belgisidan ( ______ @ ________. __) oldin kelgan yozuv pochta qutisi nomini anglatadi. Xabarlarning turlari. Xabarlar turli ko‘rinishda bo‘lishi mumkin, masalan, matn, grafika, rasm, ovoz va videoma’lumotlar. Yuborilishi rejalashtirilayotgan ma’lumotlarning hajmi bo‘yicha ham chegaralanish mavjud. Har bir pochta provayderi o‘zining siyosatiga ega bo‘lib, bitta xabarning 2, 5, 10Mb hajmigacha bo‘lgan qismini yuborishni ta’minlaydi. Agarda bu hajm oshib ketsa, katta hajmdagi xabarlarni Rar yoki Zip dasturlari yordamida arxivlab yuborish tavsiya etiladi. Elektron pochta manzili. Elektron manzil @ belgisi bilan ajratilgan ikki qismdan iborat, ya’ni manzilgoh @ foydalanuvchi nomi. Elektron manzilga misol tariqasida tuit@tuit. uz, tuit@inbox. uz larni keltirish mumkin, bu elektron manzillar «tuit» nomli ishlatuvchining http://mail. tuit. uz, http://inbox. uz pochta serverida joylashgan pochta qutisi hisoblanadi. Xabarlarni uzatish va qabul qilish. Tashkil qilingan elektron pochta orqali boshqa elektron manzilga xat jo‘natish ketma-ketligini ko‘rib chiqamiz: dastlab, mail. ru Web sahifasi ishga tushiriladi va ekranda hosil bo‘lgan ishchi oynaning Имя darchasida foydalanuvchi elektron manzili va Пароль darchasida paroli kiritiladi va В a йти tugmachasi bosiladi. Кому darchasiga xat jo‘natilishi kerak bo‘lgan elektron manzil, Копия darchasiga agar shu xat boshqa manzilga ham jo‘natilishi kerak bo‘lsa, o‘sha manzil, Тема darchasiga xat mavzusi yoziladi. Xat

mazmuni pastki bo‘sh oynaga yoziladi va Отправит tugmachasi bosiladi. Agar xat to‘g‘ri jo‘natilgan bo‘lsa, u holda ekranda Успешно отправлен yozuvi paydo bo‘ladi. Foydalanuvchi elektron manzil orqali kompyut er xotirasidagi ixtiyoriy fayllarni ham jo‘natishi mumkin. Buning uchun Прикрепит tugmachasi bosiladi. Agar bir nechta faylni jo‘natish kerak bo‘lsa, qolgan fayllar ham shu tartibda tanlanadi. Foydalanuvchi elektron pochtasiga kelgan xatlarni ko‘rish uchun Входяшие buyrug‘ini tanlaydi, natijada ekranda pochtaga kelgan xatlar ro‘yxati paydo bo‘ladi. Unda xat kimdan kelgani, mavzusi, pochtaga qachon kelib tushgan va fayl o‘lchami to‘g‘risida ma’lumotlar saqlanadi. Foydalanuvchi xatni o‘qishi uchun Тема bandiga sichqonchaning chap tugmachasi bosiladi. Ekranda xat mazmuni paydo bo‘ladi. Foydalanuvchi xatni o‘qishi va agar zaruriyat bo‘lsa Файл @ Печат buyrug‘i orqali printerda chop etishi mumkin. Elektron pochtadagi keraksiz xatni o‘chirish uchun dastlab u belgilanadi va Удалит tugmachasi bosiladi. o‘chirilgan fayl Корзина ga borib tushadi. Korzinani tozalash Очистит корзина buyrug‘i orqali amalga oshiriladi. Xabarlarni ko‘pchilikka yuborish. Ma’lum bir sabablarga ko‘ra bir xil mazmundagi xabarlarni bir necha manzil yoki pochta qutisiga yuborish zaruriyati paydo bo‘ladi. Shunda Кому darchasiga xat jo‘natilishi kerak bo‘lgan elektron manzillar nuqta vergul ( ; ) bilan ajratiladi, masalan, tuit@tuit. uz; tuit@inbox. uz; va boshqa manzillar, Копия darchasiga, agar shu xat boshqa manzilga ham jo‘natilishi kerak bo‘lsa, o‘sha manzil, Тема darchasiga xat mavzusi yoziladi. Ushbu usuldan biror e’lon yoki yangilikni ko‘pchillikka barobar yuborish uchun foydalaniladi. Spam tushunchasi, spamlarning turlari va ularga qarshi kurashish. «Spam» atamasi yangi mazmunda «jonga teguvchi elektron tarqatmalar» yoki «pochta chiqindilari» degan ma’noni anglatadi. Spamlar 1993- yilda paydo bo‘lgan. Usenet kompyuter tarmog‘i administratori Richard Depyu yaratgan dasturdagi xato 1993- yil 31- mart kuni konferensiyalardan biriga ikki yuzta bir xil xat jo‘natilishini keltirib chiqardi. Uning norozi suhbatdoshlari jonga teguvchi

xabarlarga tezda «spam» degan nom topdilar. «Kasperskiy Laboratoriyasi» tushunchasiga ko‘ra, spam – bu so‘ralmagan anonim ommaviy tarqatmalardir. Spam (foydalanuvchi tomonidan so‘ralmagan axborot) jo‘natuvchining (spamer) maqsadi va vazifalariga qarab, tijorat axborotiga ega bo‘lishi yoki unga hech qanday aloqasi bo‘lmasligi mumkin. Shunday qilib, xabarlar mazmuniga qarab «tijorat» spami – «unsolicited commercial e-mail» (umumiy qabul qilingan abbreviaturasi – UCE) va «notijorat» spami – «unsolicited bulk e-mail» (UBE) kabi turlarga bo‘linadi. Anonim – barcha ko‘pincha aynan yashirin yoki qalbakilashtirilgan qayta aloqa manzili ko‘rsatilgan avtomatik tarqatmalardan jabrlanadi. Ommaviy – ushbu tarqatmalar aynan ommaviy va faqatgina shular spamerlar uchun haqiqiy biznes hamda foydalanuvchilar uchun haqiqiy muammo hisoblanadi. So‘ralmagan – imzolangan tarqatmalar va konferensiyalar bizning tushunchamizga kirmasligi kerakligi yaqqol tushunarli. Har bir elektron pochta xizmati o‘zining foydalanuvchilariga spamdan himoyalanish vositalarini taklif qilishadi. Ya’ni spamga taalluqli bo‘lgan elektron manzillar spam filtriga kiritiladi va ushbu manzillardan kelayotgan spamlar xabarlar vaqtincha saqlanuvchi katalogga avtomatik tarzda joylashtiriladi va 30 kundan keyin o‘chirib tashlanadi. Filtrlar va qora ro‘yxat. Filtrlar, asosan, kelayotgan xatlarni saralash, tartiblash funksiyasini bajaradi. Qora ro‘yxat esa xat yuboruvchi manzilini maxsus jurnalga kiritib, bu manzildan boshqa xat olmaslik maqsadida ishlatiladi. Milliy elektron pochta xizmatlari. Hozirgi kunda milliy pochta xizmatlari ham ancha rivojlanib bormoqda. O‘zbekistondagi har bir Internet provayderi o‘zining pochta serveri va xizmatiga ega bo‘lib, asosan, o‘zining mijozlariga xizmat ko‘rsatadi, ularning ichidan mail. uz, inbox. uz kabilari ochiq hisoblanadi va bu tizimdan xohlovchilar bepul foydalanib, xat va xabarlar jo‘natib, qabul qilishlari mumkin.

Xalqaro pochta xizmatlari: mail. ru, gmail. com, yahoo. com. Elektron pochta orqali ma’lumot yuborish uchun ikki yo‘nalish mavjud. Bulardan biri bepul elektron pochta xizmati deb yuritilib, undan foydalanish uchun Internetda ma’lum bir Web sahifalari mavjuddir. Bular: mail. ru, yahoo. som, mail. uz, gmail. com va hokazo. Foydalanuvchi dastlab pochta manziliga ega bo‘lishi kerak. Pochta manzilini tashkil qilish uchun Internet Explorer dasturining asosiy oynasiga ushbu Web sahifalaridan biri chaqiriladi va ishga tushiriladi. Elektron pochtadan foydalanish va elektron xabarlarni almashish madaniyati. Hayotdagi etika kabi elektron pochtada ham etika mavjud. Ularning ba’zilariga to‘xtalib o‘tamiz: – pochtangizni tez-tez o‘qib turing. Ko‘pchillik foydalanuvchilar o‘z xatlarini faqatgina bo‘sh vaqtlaridagina o‘qiydilar. Bu korrespondentlarga nisbatan bo‘lgan behurmatlikdir. Buning oqibatida siz juda ham muhim bo‘lgan axborotni qo‘ldan boy berishingiz mumkin. Foydalanuvchi pochtasini har doim, o‘z vaqtida o‘qib borishi lozim; – xatda, albatta, sarlavha (subject) ko‘rsatish zarurdir. Bu mijoz-larni ortiqcha ishlardan qutqaradi; – xatingizni oluvchini biling va hurmat qiling; – xatni xatosiz yozing. Grammatik va orfografik xatolar bilan yozilgan xat jo‘natuvchi to‘g‘risida yaxshi taassurot qoldirmaydi; – qisqa yozing. Elektron pochtada yozayotgan xatingizning mazmunini qisqa va aniq bayon qila biling. Xatingizdagi xatolar va mavzu doirasidan chiqib ketish, birinchi o‘rinda xatingizni emas, balki sizning o‘zingizni xarakterlaydi; – o‘z xatingizni boshqa manzillarga ko‘chirishdan saqlan ing. O‘z xatingizni faqatgina shu xat tegishli bo‘lgan manzillarga jo‘nating. Aks holda, xatlarni ko‘p manzillarga jo‘natish hamkorlaringizda yaxshi taassurot uyg‘otmasligi mumkin; – kerak bo‘lmagan taqdirda o‘z xatingizga javob va so‘rovlar yo‘llamang. Kerak bo‘lmagan taqdirda «iltimos javob bering» yoki «iltimos xatni tasdiqlang» kabi so‘rovlarni yo‘llamang;

– so‘rovlarga to‘liq javob bering. So‘rovlarga javob berishda qisqa «ha» yoki «yo‘q» kabi javob bermang. Bu hol xat oluvchida tushunmovchiliklar keltirib chiqarishi mumkin. Elektron kutubxonalar va virtuallik Elektron kutubxona – Internetning ajoyib imkoniyatlaridan biridir. Bu kutubxonaning elektron shaklidir. Kutubxona deganda, odatda, ko‘z oldimizga kitoblar turgan uzundan uzun kitob javonli katta xonalar keladi. Elektr on kutubxonada javonlar vazifasini jildlar, kitoblar vazifasini Internet sahifalar bajaradi. Bu kutubxona ma’lumotlari elektron ko‘rinishda bo‘ladi va kompyuterda joylashadi. Bu kutubxonadan foydalanish juda qulay. Siz dunyoning ixtiyoriy nuqtasidan elektron kutubxona ma’lumotlaridan foydalana olishingiz mumkin. Yana bir qulay tomoni, zarur ma’lumot nusxasini ko‘chirib olishing iz mumkin. Elektron kutubxonadan foydalanishingiz uchun kompyuter, modem va Internet tarmog‘i bo‘lishi yetarli. Faraz qilaylik, elektron kutubxonadan foydalanmoqchisiz. Biror ma’lumot bilan tanishmoqchisiz. Kompyuter va Int ernet yordamida ma’lumotni bir necha daqiqada topish mumk in. Ma’lumot dunyoning ixtiyoriy nuqtasidan bir pasda ekranda tasvirlanadi. Buning uchun siz kompyuterning tugmachasini bosishingiz va elektron kutubxonaga kirishingiz kifoya. Bir necha daqiqada ma’lumot ko‘z oldingizda namoyon bo‘ladi. Bu mo‘jizani eslatadi. Bu mo‘jiza virtuallik deb ataladi Bunga faqat kompyuter va maxsus tarmoq orqali erishish mumkin. Bir necha yil avval bir maqolani topishga bir necha oy vaqt sarflash zarur edi. Hozirgi kunda boshqa shaharga borish va vaqt sarflash zarurati yo‘qoldi, buning uchun elektron kutubxonalar yordamga keldi. Elektron kutubxonalarni turlicha nomlashadi: – elektron kutubxona; – virtual kutubxona;

– e-kutubxona; – e-library; – digital library; Virtual kutubxona o‘zi nima? Oxirgi paytlarda «virtual dunyo», «virtual olam», «virtual do‘st» kabi so‘zlar paydo bo‘ldi. Virtual so‘zining ma’nosi bu tasavvur qilishdir. Virtu al kutubxona bu odatdagi kutubxonaning mavhum ko‘rinishidir. Bu kutubxona kitoblari, jurnallari va ro‘znomalari kitob javonlarda emas, balki kompyuter xotirasiga joylangan bo‘ladi. Bu kompyuterda yoki kompyuter maxsus qurilmalarida raqamli formatda saqlanadigan ma’lumotlarning to‘plamidir. Bu bosma, audio, vid eo va multimedia ma’lumotlardir. Ma’lumotlar hajmiga qarab, serverlar bitta yoki tarmoq bilan bog‘langan bir necha kompyuterlardan iborat bo‘ladi. Elektron kutubxonada kutubxonachi bo‘lmaydi, shuning uchun zarur kitob yoki ma’lumotni kompyuter javonlaridan Siz o‘zingiz qidirasiz. Elektron kutubxona odatdagi kutubxonadan bir qancha qulayliklarga ega: – joyning tejalishi, ya’ni kitoblarni saqlash uchun maxsus joyning zarurati yo‘qligi; – nodir asar va ma’ulomotlarni saqlash va ulardan foydalana o lish imkoniyatining mavjudligi; – foydalanishning qulayligi va yengilligi; – qidiruv tizimlarining mavjudligi; – ma’lumotlar hajmining cheklanmaganligi; – ma’lumotni audio, video va kompyuter grafikasi yordamida sifatli va yaxshiroq aks ettirish mumkinligi; – vaqtning tejalishi va cheklanmaganligi, ya’ni undan 24 soat mobaynida foydalanishingiz mumkin; – qo‘shimcha xizmatlarning mavjudligi. Demak, elektron kutubxona bu turli ma’lumotlar jamlangan Internet sahifasidir. Bu sahifani kutubxonalardagi maxsus markaz mutaxassislari

ma’lumotlarni muntazam ravishda kompyuterga kiritadi va yig‘adi. Ya’ni ma’lumotl ar doimo yangilanib turiladi, natijada kutubxona hajmi kengayib boradi. Kutubxona bilan qanday ishlash mumkin? Buning uchun kutubxona manzilini Адрес maydoniga yozishingiz zarur. Odatdagi kutubxona singari, elektron kutubxona ma’lumotlari mavzu yoki alifbo bo‘yicha tartiblanadi. Shuning uchun zarur ma’lumotni shu tartibda topish mumkin. Virtual kutubxona haqida batafsil ma’lumot bilan yoki http://vlibrarv. freenet. uz sahifasida tanishishingiz mumkin. Hozirgi kunda elektron kutubxonalar son-sanoqsizdir. Kutubxonalar, universitetlar, ba’zi tashkilotlar o‘z elektron kutubxonalariga ega. O‘zbekistonda ham bunday kutubxonal ar mavjud. Quyida ba’zi elektron kutubxona manzillari va tavsifini keltiramiz. Kongress virtual kutubxonasi. http://lcweb. loc. gov – Kongress kutubxonasining elektron manzili bo‘lib, u dunyodagi eng yirik virtual kutubxonalardan biridir. Kongress kutubxonasi 1800- yil 24- aprelda tashkil etilgan. Unda 115 milliondan ziyod kitob va hujjatlar yig‘ilgan. Virtual kutubxonada tarixga oid ma’lumotlar, turli kolleksiyalar, rasmlar, informatsiyalar, yangiliklar mavjud. Bu kutubxona bo‘ylab sayr qilganingizda, unda mujassamlangan kitoblar orqali o‘tmish va kelajak bo‘ylab safar qilgandek bo‘lasiz. WWW virtual kutubxonasi. http://www. vlib. org – WWW virtual kutubxonasi turli-tuman ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi: qishloq xo‘jaligi, iqtisod va biznes, kompyuter texnologiyalari, aloqalar, informatsiya va jurnalistika, qonunlar, ta’lim, ilm-fan va hokazolar. Kutubxonaning quyidagi bo‘linmalari ham mavjud: Pansilvaniya davlat universiteti (USA), Buyuk Britaniya (UK), Shveytsariya (Switzerland) va Argentina. Kutubxonada alifbo bo‘yicha, so‘z va jumlalar bo‘yicha qidirish tizimi ishlaydi. GPO Access. http://gpo. gov – US Goverment Printing Office markazi millionlab ma’lumotlarni o‘zida jamlagan. Unda siz AQShdagi turli-tuman

hujjatlar, kitoblar, yangiliklar bilan tanishishingiz mumkin. Har oyda bu kutubxona 28 000 000 ta hujjat bilan to‘ldirib boriladi. Bu vazifani maxsus elektron ma’lumotlar bo‘linmasi bajaradi. Bunda maxsus elektron kataloglar ham ishlab chiqariladi. Konsultatsiyalar va buyurtmalar telefon va elektron pochta orqali bajariladi. Kuniga bir necha minglab foydalanuvchilar bu xizmatdan foydalanadi. Bu kutubxonadan davlat va nodavlat korxonalari keng foydalanadi. Kutubxonada bolalar uchun maxsus bo‘linma bor. Bu bo‘limda bolalar o‘ziga zarur va qiziqarli ma’lumotlarni olishi mumkin. Bu tarixga oid, qonunlarga oid, ta’limga oid zar ur to‘plam va ma’lumotlardir. Bu bo‘limning nomi AQSh hukumatining bolalar uchun sahifasi – Ben’s Guide to the U. S. Goverment for kids, manzili – http://bensguide. gpo. gov. Marketing va reklama bo‘limi kutubxona kataloglarini ishlab chiqadi va ularni dunyo bo‘ylab tarqatadi: http://vcu. librarv. edu. Virginia Commonwealth University elektron kutubxonasi. Bu kutubxona universitetning elektron kutubxonasidir. Bu kutubxona o‘zida ko‘pgina kitob, maqolalar, jurnallar, audio va video ma’lumotlarni jamlagan. Kutubxona barcha konferensiyalar, anjuman va ma’ruzalar haqidagi ma’lumotlarni muntazam e’lon qilib turadi. Vashington universiteti virtual kutubxonasi (www. library. wustl. edu). Ushbu kutubxonada quyidagi mavzulardagi ma’lumotlar mavjud: san’at va arxitektura, biologiya, biznes, kimyo, ilm-fan, tibbiyot, qonunlar, matematika va hokazolar. Kutubxon aning qidirish tizimi mavjud. Kutubxona ma’lumotlarga buyurtmalar qabul qiladi. Rossiya Milliy elektron kutubxonasi. http://www. nns. ru – dunyodagi eng yirik rus tilidagi ommaviy informatsiya vositalarining elektron to‘plamidir. Unda matbuotdagi nashrlar, informatsiya agentliklari xabarlari, tele va radiodasturlar izohlari va analitik ma’lumotl ar keltirilgan. Ma’lumotlar 2 500 dan ko‘p Ular Rossiya, MDH va Boltiqbo‘yi davlatlari informatsiya manbalaridan olinadi va doimo yangilanib turiladi. Kutubxonaga kuniga 6 500 dan o shiq hujjatlar kelib

tushadi va ular to‘la hajmda kutubxon a fondiga kiritiladi. Kutubxonada 4 000 000 dan oshiq hujjatlar yig‘ilgan. Kutubxonada qidiruv tizimi mavjud bo‘lib, u ma’lumotlarni so‘z va iboralar bo‘yicha topish imkoniyatni beradi. Kutubxonadan ixtiyoriy paytda foydalanish mumkin. Kutubxona manbalaridan tijorat maqsadlarida ham foydalanish mumkin. Kutubxona Rossiyadagi eng yirik ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy yangiliklar serveri hisoblanadi. Moliyaviy informatsiyalar agentligi virtual kutubxonasi. 2000- yilda Yevroosiyo fondining moliyaviy ko‘magi yordamida tashkil etildi. Virtual kutubxona tadbirkorlar, jurnalistlar va ommaviy axborot vositalari mutaxassislarini axborot bilan ta’minlash uchun yaratilgan. Kutubxona axborotni olish, yig‘ish va uzatish uchun zamonaviy kompyuter va informatsion vositalar bilan ta’minlangan. Virt ual kutubxona zamonaviy usullarda xabar va ma’lumotlar tarqatadi. Virtual kutubxonada kitobxonlarga respublikamizda va xorijda yuz berayotgan zamonaviy texnologiyalar hamda iqtisodiy jarayonlar haqida ma’lumotlar olish uchun maxsus to‘plamlar yaratilgan.

Foydalanilgan adabiyotlar I. A. Karimov. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – T.: O‘zbekison, 2011. I. A. Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Respublika aholisining Axborot- kutubxona bilan ta’minlashni tashkil etish to‘g‘risida»gi PQ–381- sonli Qarori. 20- iyun 2006- yil. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «2011–2015- yillarda axborot- kommunikatsion texnologiyalari bazasida axborot-kutubxona va axborot-resurs xizmatlari sifatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ № 1487- sonli Qarori. 2011- yil 23- fevral. «O‘zbekiston Respublikasining «Axborot-kutubxona faoliyati to‘g‘risida»gi 2011- yil 13- apereldagi O‘RQ № 280- sonli Qonuni Axborot-kutubxona va axborot-resurs markazlari ishini tashkil qilish. Hujjatlar to‘plami. – T.: A. Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubx onasi nashriyoti, 2007. B. O. Mannonov, Y. O. Mannonov. Madaniy-ma’rifiy ishda texnika vositalaridan foydalanish. Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma. – T.: TuronIqbol, 2006. B. O. Mannonov. Madaniy-ma’rifiy muassasalarda texnika vositalaridan foydalanish. O‘quv qo‘llanma. – T., 2002. X. Akbarov. Kino-tele rejissura, montaj. O‘quv qo‘llanma. – T.: Ilm-Ziyo, 2007. V. L. Braydo. Ofis texnikasi – boshqarish va ish yuritish uchun. Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma – T.: Mehnat, 2001. S. I. Rahmonqulova, F. Z. Roziyev. Vertual kutubxona. – T., 2000

O'xshashlar

Axborot-kutubxona muassasalarida zamonaviy proyeksion apparatlar

Axborot-kutubxona muassasalarida axborot-kutubxona texnologiyasidan foydalanishning uslubiy tavsifi

Axborot-kutubxona muassasalarida ovozli texnika vositalari

Axborot-kutubxona muassasalarida transport texnika vositalari

Axborot-kutubxona muassasalarida fondlarning gigiyenasi va restavratsiyasi