Axborot-kutubxona muassasalarid axborot va ular bilan ishlash - Informatika va AT - Referatlar

Axborot-kutubxona muassasalarid axborot va ular bilan ishlash

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

997.5 KB

Ko'chirib olish

Axborot-kutubxona muassasalarid axborot va ular bilan ishlash Reja: 1. Axborot tushunchasi. 2. Axborotning turlari. 3.Axborotbirlikl,ariaxborotning o‘lchov va hajm tushunchalari. 4. Fayl tushunchasi va ularning turlari. 5. Axborot resurslari va axborot tizimlari. 6. Boshqa axborot tizimlari. 7. Avtomatlashtirilgan axborot tizimlarining tarkibiy qismlari. 8. Axborot tizimidagi jarayonlar va ularni joriy etish.

Axborot tushunchasi O‘zbekiston Respublikasining 2002- yil 12- dekabrdagi 439–II sonli «Axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlari to‘g‘risida»gi Qonuniga binoan, axborot – manbalari va taqdim etilish shaklidan qat’i nazar, shaxslar, predmetlar, faktlar, voqealar, hodisalar va jarayonlar to‘g‘risidagi ma’lumotlardir. Axborot keng qamrovli tushuncha bo‘lib, unga quyidagicha ta’riflar ham berish mumkin: 1. Dalil, voqea, hodisa, predmet, jarayon kabi obyektlar haqidagi bilim hamda tushunchalar yoki buyruqlar. 2. Ma’lum xos matnda aniq ma’noga ega tushunchalarni ichiga olgan dalil, voqea, hodisa, predmet, jarayon, taqdimot kabi obyektlar haqidagi bilimlar majmuyi. 3. Qiziqish uyg‘otishi mumkin bo‘lgan, saqlanishi va qayta ishlanishi lozim bo‘lgan jami dalil va ma’lumotlar. Kitob matni, ilm iy formulalar, bank hisob raqamidan foydalanish va to‘lovlar, dars jadvali, o‘lchash majmualarining yer va fazo stansiyasi o‘rtasidagi masofa to‘g‘risidagi ma’lumotlar va hokazolar axborot bo‘lishi mumkin. Axborotlar quyidagi xossalarga ega: 1) mazmunga; 2) ehtiyojga; 3) qiymatga; Axborotlarni uzatish. Axborotni uzatish deganda, ehtiyojdan kelib chiqib, uni bir kishidan ikkinchi kishiga yoki bir kompyuterdan ikkinchi kompyuterga turli vositalar yordamida yetkazib berish tushiniladi. Axborotlarni uzatishning turli xil usullari mavjud bo‘lib, ular kompyuter dasturlari yordamida, pochta orqali, transport vositalari yordamida, aloqa tarmog‘i orqali uzatilishi mumkin. Aloqa tarmog‘i orqali axborotlarni qisqa vaqt ichida uzoq masofaga uzatish mumkin. Bunda ma’lumotlarni uzatish vaqti sezilarli darajada qisqaradi.

Axborotning turlari Axborotning turlari: matn, tasvir, animatsiya, audio va video. Ma’lumki, axborotlarni insonlar bir-biriga uzatish jarayonida matn ko‘rinishdagi, jadval ko‘rinishdagi, tovush ko‘rinishdagi va tasvir ko‘rinishdagi ma’lumotlardan foydalanadi. Matn . Matn bu ma’lumotlarni ifodalash shakli bo‘lib, u mazmunan yagona, yaxlit va tanlangan tilning belgilari ketma-ketligidan iborat. Matn hujjat asosidir. Axborot tizimiga matn kiritish klaviatura, nurli pero, mikrofon yoki skaner yordamida amalga oshiriladi. Matnlarga ishlov berish matn muharriri deb ataluvchi maxsus amaliy dasturlar majmuasi tomonidan amalga oshiriladi. Matnlar tarmoq orqali ma’lumotlar bo‘laklari ko‘rinishida uzatiladi. Tasvir. Tasvir – bu biror voqea, hodisa yoki jarayonlarni o‘zida ifodalagan rasm bo‘laklari va ranglardan iborat ma’lumotdir. Foto, manzara, matematik funksiyalar grafigi, statistik ma’lumotlar diagrammasi va shunga o‘xshash ma’lumotlar tasvir hisoblanadi. Kompyuter yordamida tasvirlarga ishlov berishni to‘rt guruhga ajratish maqsadga muvofiq hisoblanadi: 1) kulrang va rangli tasvirlar; 2) ikki xil va bir necha «rangli» tasvirlar; 3) uzluksiz egri va to‘g‘ri chiziqlar; 4) nuqtalar yoki ko‘pburchaklardan iborat tasvirlar. Bu turkumlash tasvirni ko‘rib idrok qilish mexanizmi bilan emas, balki ularni taqdim etish va qayta ishlashga yondashish bilan bog‘liq. Animatsiya. Animatsiya ma’lum tezlikda tasvirlarni almashtirish mahsulidir. Bunda ma’lum vaqt oralig‘ida ma’lum sondagi bir xil o‘lchamga ega bo‘lgan tasvirlar tezkor almashtiriladi. Natijada multiplikatsiyaga o‘xshash harakatlanuvchi (animatsion) tasvir hosil bo‘ladi. Filmlar va video ma’lumotlarning asosini animatsiyalar tashkil etadi, chunki filmlar namoyishida bir soniyada 25–30 ta tasvir tezkor almashtiriladi. Shunday qilib, videofilm tarkibidagi tasvirlarni

hisoblab chiqish mumkin, ya’ni bir soatlik film 3600 soniyani, undagi tasvirlar esa 90 mingtani tashkil etadi. Animatsiya orqali quyidagilarni amalga oshirish mumkin: – matn axborotini qismlashni; – tasvir qismlarining so‘zsiz harakati jarayonini; – rasm harakatlarini; – tarixiy janglarning so‘zsiz harakatini; – fizik va kimyoviy jarayonlarni; – texnologik jarayonlarni; – tabiiy hodisalar jarayonini; – siyosiy hodisalar jarayonini; – ijtimoiy hodisalar jarayonini; Axborot birliklari, axborotning o‘lchov va hajm tushunchalari Har qanday mahsulotning o‘lchov birligi mavjud, masalan, litr, metr, kilometr, kilogramm, volt, amper, kubometr va boshqalar. Axborotning xuddi shunga o‘xshash ham o‘lchovi mavjud. Ikkilik sanoq tizimida axborotning eng kichik birligi bit hisoblanadi, bir bit bu bitta «1» yoki bitta «0». Bunda signalning mavjudligi «1» bilan yoki yo‘qligi «0» bilan ifodalanadi. Bitlarning butun deb qaraladigan tutash ketma-ketligi bayt deb ataladi. Bayt 8 bitga teng deb qabul qilingan. Shuningdek, katta hajmdagi ma’lumotlar sig‘imini o‘lchash uchun kilobayt (kb), megabayt (mb), gigabayt (gb), terrabayt (tb) va h. k. o‘lchamlar mavjud: 1 Kb =2 10 = 1024 bayt, 1 Mb=2 20 = 1024 Kbayt, 1 Gb =2 30 = 1024 Mbayt, 1 Tb =2 40 = 1024 Gbayt. Zamonaviy tarmoqlarda ma’lumotlarni uzatish ketma-ket amalga oshiriladi, ya’ni bir bayt axborot bitlar bo‘yicha uzatiladi. Tarmoq sohasida kilobayt va megabaytlar fanning boshqa sohalaridagidek o‘nli sanoq tizimiga mos keladi.

Axborotning jamiyatda va kundalik hayotimizda tutgan o‘rni. Jamiyatni axbortlashtirish mehnat, ilmiy tadqiqot, loyiha, ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish, aholiga xizmat ko‘rsatishni avtomatlashtirish, tashkiliy-iqtisodiy boshqarishni avtomatlashtirish, ta’lim va kadrlar tayyorlash tizimini axborotlashtirish kabi sohalarni o‘z ichiga oladi. Jamiyatda axborot ham, bilim manbayi ham eng asosiy muloqot vositasi bo‘lib hisoblanadi. Jamiyatni axborotlashtirishda radio, televideniye, ommaviy-axborot vositalari va Internet tizimining ahamiyati juda yuqoridir. Har kim har doim biror ishni bajarish yoki biror maqsadga erishish uchun axborotdan foydalanadi. Har bir inson ob-havo ma’lumotiga, transport vositalari qatnovi jad valiga, bank va biznes ma’lumotlariga hamda kundalik yangiliklardan habardor bo‘lishga muhtojdir. Agarda inson kundalik axborotlar va yangiliklardan xabardor bo‘lmas ekan, u jamiyatdan uzilib qolishi muqarrar. Fay tushunchasi va ularning turlari Fayl yagona, yaxlit deb qaraladigan ma’lumotlar yoki dastur kodlari majmuyidir. Fayl o‘z nomiga ega bo‘lgan va tizimda saqlanadigan ma’lumotlarning asosiy elementi bo‘lgan obyektdir. Foydalanuvchi faylni yaratishi, nusxalashi, jo‘natishi va yo‘q qilishi mumkin. Har bir fayl atributlar va undagi axborotdan iborat bo‘ladi. Faylning atributlariga, birinchi navbatda, uning nomi, axborot turi, yaratilish sanasi va vaqti, undan faydalanish usuli hamda undan foydalanishga ruxsat berish shartlari kiradi. Fayllarning quyidagi turlari mavjud: – matn ma’lumotlarni o‘zida jamlagan fayllar; – grafik ma’lumotlarni o‘zida jamlagan fayllar; – musiqa ma’lumotlarni o‘zida jamlagan fayllar;– video ma’lumotlarni o‘zida jamlagan fayllar. Fayllar ustida bajariladigan amallar. Yuqorida aytilganidek, fayllar o‘z nomiga ega bo‘lgan hamda o‘zida axborotlarni jamlagan obyektdir. Shunday ekan,

demak, undan foydalanish jarayonida ular ustida bir qancha amallarni bajarish mumkin. Bular: – fayllarni yaratish; – fayllarni nusxalash; – fayllarni o‘zgartirish; – fayllarni uzatish; – Fayllarni konvertatsiya qilish. Odatda, fayllar o‘zida saqlagan ma’lumotlarning turlariga qarab har xil ko‘rinishda mavjud bo‘ladi. Ko‘pincha ushbu fayllardagi ma’lumotlardan foydalanish uchun ularni bir turdan boshqasiga o‘girishga to‘g‘ri keladi. Ushbu o‘girish jarayoni konvertatsiya deb nomlanadi. Konvertatsiya jarayonlari, ya’ni ma’lumotlarni bir turdan boshqasiga yoki bir formatdan boshqasiga o‘girish maxsus dasturiy vositalar yordamida amalga oshiriladi. – Katalog deb, fayl nomi, uning hajmi, oxirgi marta yozilish sanasi va vaqti, atributlari haqidagi ma’lumotlarni saqlovchi diskdagi maxsus joyga aytiladi. Katalog ham faylga o‘xshab nomlanadi, ammo kengaytma ishlatilmaydi. Har bir diskda bir nechta katalog bo‘lishi mumkin. Kompyuterda ishlash jarayonida «joriy katalog», «o‘zak katalog» degan tushuncha tez-tez ishlatiladi. – Joriy katalog shu daqiqida ishlab turgan katalogdir. Joriy katalog 1- bosqich, 2- bosqich va h. k. larning bittasi bo‘lishi mumkin. Axborot resurslari va axborot tizimlari – O‘zbekiston Respublikasining 2003- yil 11- dekabrdagi 560–II sonli «Axborotlashtirish to‘g‘risida»gi Qonuniga binoan axborot resurslari va tizimlariga quyidagicha ta’rif berish mumkin. – Axborot resurslari – alohida hujjatlar, hujjatlarning alohida to‘plamlari, axborot tizimlaridagi (kutubxonalardagi, arxivlardagi, fondlardagi, ma’lumotlar

banklaridagi va boshqa axborot tizimlaridagi) hujjatlar va hujjatlarning to‘plamlaridir. – Ommaviy axborot – bunga cheklanmagan doiradagi shaxslar uchun mo‘ljallangan hujjatlashtirilgan axborot, bosma, audio, audiovizual hamda boshqa xabarlar va materiallar kiradi. – Axborot tizimi – axborotni to‘plash, saqlash, izlash, unga ishlov berish hamda undan foydalanish imkonini beradigan, tashkiliy jihatdan tartibga solingan jami axborot resurslari, axborot texnologiyalari va aloqa vositalari. – Axborotning salbiy va ijobiy ta’siri. Axborotning ijobiy tomo ni shundan iboratki, o‘z vaqtida olingan to‘g‘ri va sifatli axborot turli sohalarda aniq qaror qabul qilish imkonini beradi. To‘g‘ri, sifatli axborot insonlar, ayniqsa, yoshlarning dunyoqarashini boyitishi, bilim olishi, zamonaviy bilimlar egasi bo‘lish imkonini beradi, zero, Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek, farzandlari sog‘lom yurt qudratli bo‘lur. – Axborotning salbiy tomoni shundan iboratki, hozirgi kunda ayrim G‘arb davlatlaridan kirib kelayotgan bizning milliy qadriyatlarimizga yot bo‘lgan axborotlar va qarashlar hamda insonlar ongini zaharlovchi ma’lumotlar ham mavjud. Ayniqsa, bunday ma’lumotlar Internet tarmog‘i orqali keng tarqalmoqda. Internet va SMS xabarlar orqali tarqalayotgan jamiyatimizga, qadriyatlarimiz va an’analarimizga, davlatchiligimizga zid bo‘lgan nojo‘ya axborotlar yoshlarning ongini zaharlashi va ularni noto‘g‘ri yo‘llarga boshlashi mumkin. – Bunday holatlarning oldini olish uchun har doim axborotdan o‘rinli va to‘g‘ri foydalanishga odatlanishimiz zarur. – Axborot tizimi tushunchasi. Tizim deganda, bir vaqtning o‘zida ham yagona, yaxlit deb qaraladigan har qanday obyekt, ham qo‘yilgan maqsadlarga erishish manfaatlarida birlashtirilgan turli elementlar majmuyi tushuniladi. – Ma’lumki, bugungi kunda ko‘plab turli xil tizimlar yaratilgan bo‘lib, ular o‘z tarkibi va bosh maqsadlari bo‘yicha bir-biridan farqlanadi. Masalan, quyidagi jadvalda bir necha tizimlardan namunalar keltirilgan Tizim Tizim Tizimning

elementlari bosh maqsadi Axborot- kutubxona Odamlar, jihozlar, materiallar, kitoblar, binolar va boshqalar Foydalanuvchil arga axborot berish Kompyut er Elektron va elektromexanik elementlar, aloqa liniyalari va boshqalar Ma’lumotlarga ishlov berish Jadvalning davomi Telekommunikat siya tizimi Kompyuterlar, modemlar, kabellar, tarmoq dasturiy ta’minoti va boshqalar Axborot uzatish Axborot tizimi Kompyuterlar, kompyuter tarmoqlari, odamlar, axborot va dasturiy ta’minot Professio nal axborot ishlab chiqarish «Tizim» tushunchasi keng tarqalgan va juda ko‘plab ma’nolarda qo‘llaniladi. Axborot tizimlariga nisbatan qo‘llanilganda, aksariyat hollarda texnik vositalar va dasturlar to‘plami nazarda tutiladi. Kompyuterning faqat apparat qismini tizim deb atash mumkin. Muayyan amaliy vazifalarni bajarish uchun hujjatlarni yuritish va hisob-kitoblarni boshqarish jarayonlari bilan to‘ldirilgan ko‘plab dasturlarni ham tizim deb hisoblash mumkin. Har bir tizim to‘rt asosiy qismdan iborat: 1) kiritish; 2) ishlov berish; 3) chiqarish; 4) teskari aloqa. Axborot tizimining maqsadi – muayyan professional faoliyat bilan bog‘liq bo‘lgan professional axborot ishlab chiqarish. Axborot tizimlari har qanday

sohadagi vazifalarni hal qilish jarayonida zarur bo‘ladigan axborotni to‘plash, saqlash, ishlov berish, chiqarib berishni ta’minlaydi. Axborot tizimi qo‘yilgan maqsadlarga erishish yo‘lida axborotni to‘plash, saqlash, ishlov berish va chiqarishda foydalaniladigan vositalar, usullar va xodimlarning o‘zaro bog‘liq majmuyi hisoblanadi. Bugungi kundagi zamonaviy axborot tizimi tushunchasi axborotga ishlov berishning asosiy texnik vositasi sifatida shaxsiy kompyuterlardan foydalanishni ko‘zda tutadi. Axborot-kutubxonalarda axborot tizimining texnik bazasi tarkibiga shaxsiy kompyuterlar bilan bir qatorda meynfreym yoki super elektron hisoblash mashinalari kirishi mumkin. Bundan tashqari, agar ishlab chiqarilayotgan axborot foydalanuvchisi bo‘lgan va usiz bu axborotni olish va taqdim etish mumkin bo‘lmagan odamning roli hisobga olinmas ekan, axborot tizimi texnikaviy timsolining o‘zi hech qan day ahamiyatga ega bo‘lmay qoladi. Kompyuterlar va axborot tizimlari o‘rtasida farq mavjudligi ravshan. Kompyuterlar ixtisoslashgan dasturiy vositalar bilan jihoz langan bo‘lib, ular axborot tizimlari uchun texnikaviy baza va vosita hisoblanadi. Kompyuterlar va telekommunikatsiyalar bilan ish olib boradigan xodimlar har qanday axborot tizimining majburiy tarkibi hisoblanadi. Axborot tizimlarining qo‘llanish sohalari turli-tuman. Shuningdek, har bir tizimga xos bo‘lgan xususiyatlar va o‘ziga xosliklar ham turli-tumandir. Muayyan axborot tizimining xususiyatlari majmuyini belgilovchi ko‘plab omillar orasida uchta asosiy omilni ajratib ko‘rsatish mumkin, bular: tizimning texnik darajasi; ishlov berilayotgan axborot xarakteri; axborotni ishlatish maqsadlari, ya’ni ushbu tizimning hal qilishda yordam berishi mo‘ljallangan vazifalari doirasi. Sanab o‘tilgan omillar ham tizimning o‘zida, ham foydalanuvchilar uchun taqdim etiladigan axborot shaklining, axborotga ishlov berish jarayonlari xarakterining va tizimning tashqi muhit bilan o‘zaro aloqasining, tizimning algoritmik va dasturiy ta’minoting tarkibini belgilab beradi.

Axborot-kutubxonalarda texnika darajasi bo‘yicha axborot tizimlari quyidagi tizimlarga bo‘linadi: 1) dastaki; 2) mexanizatsiyalashgan; 3) avtomatlashtirilgan; 4) avtomatlashgan. Tizimni sanab o‘tish tartibi ular yaratilishining tarixiy ketma-ketligini aks ettiradi. Dastaki axborot tizimlarida axborotga ishlov berishning barcha jarayonlari qo‘lda bajariladi. Qo‘lda ishlov beriladigan tizimlarning axborot massivlari hajmi uncha katta bo‘lmaydi, ma’lumotlar turli tipdagi eltuvchilarda saqlanadi. Bunday tizimlarda axborotni qidirish uchun oddiy selektiv moslamalardan foydalaniladi. Aslini olganda, dastaki axborot tizimlari tizim emas, balki ma’lum belgilar majmuyi bo‘yicha zarur axborotni qidirishni yengillashtiruvchi qurilmalar hisoblanadi. Bu qurilmalar arzon, ular bilan ishlash oddiy, ularni ishlatish uchun oliy malakali xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar talab etilmaydi. Mexanizatsiyalashgan axborot tizimlarida axborotga ishlov berish va qidirish uchun turli mexanizatsiyalashgan vositalardan foydalaniladi, ular orasida hisoblash- perforatsiya mashinalari eng keng tarqalgandir. Mexanizatsiyalashgan axborot tizimlarida axborot eltuvchilari bo‘lib, perfokartalar hisoblanadi. Bunday mexanizatsiyalashgan tizimlarning texnik vositalari tarkibiga perforatsiya mashinalari to‘plami kiradi, ularning har biri muayyan bir vazifani bajaradi. Perforator yordamida axborot dastlabki hujjatlardan perfokartalarga o‘tkaziladi. Saralovchi umumiy belgilarga ega bo‘lgan perfokartalarni alohida guruhlar bo‘yicha joylashtiradi. Avtomatlashtirilgan va avtomatlashgan axborot tizimlaridan axborotni saqlash, unga ishlov berish va qidirish uchun hamda kompyuterlarda axborotni to‘plash, tayyorlash va uzatish, shuningdek, axborotni iste’molchiga chiqarib berish bilan bog‘liq operatsiyalarni bajarish uchun ham foydalaniladi. Bu tizimlar keng funksional imkoniyatlarga ega va axborotning juda katta hajmlarini saqlash hamda ishlov berishga qodir. Bu yerda axborot eltuvchilar kompyuterlarning xotira qurilmalaridir.

Eng keng tarqalgan avtomatlashtirilgan axborot tizimlari (AAT) ishida axborotga ishlov berish texnologik jarayonining turli bosqichlarida (axborotni to‘plash va uni kompyuterga kiritishga tayyorlash, qidirish jarayonida) odam ishtirok etadi. Inson AATning tashqi muhitdagi «sherigi» hisoblanadi va chiqadigan axborot tizimi aynan unga mo‘ljallangandir. AATda barcha jarayonlar odam ishtirokisiz o‘tadi. Odatda, avtomatlashgan tizimlardan ancha yirik tizimlar tarkibida, masalan, obyektlar va texnologik jarayonlarni boshqarishning avtomatlashgan tizimlarida foydalaniladi. Avtomatlashgan tizimlarning «sheriklari» robotlar, dastur vositalar va boshqalar hisoblanadi. Bunday tizimlarga kiritiladigan axborot signallar yoki biror- bir fizik kattaliklar shaklida taqdim etiladi, chiqadigan axborotdan esa boshqarish va sozlash uchun foydalaniladi. Hozirgi vaqtda turli maqsadlarga mo‘ljallangan ko‘plab axborot-ma’lumot tizimlari muvaffaqiyatli ishlab turibdi, ular foyda lanuvchilarning axborot so‘rovlarini qondirish uchun yo‘naltirilgan. Bunday tizimlarning o‘ziga xos xususiyati shundaki, ularda so‘rovga muvofiq ravishda topilgan axborotdan aynan shu tizimni doirasida bevosita foydalanilmaydi, balki foydalanuvchiga beriladi, u olingan axborotdan istalgan maqsadlarda foydalanadi. Masalan, Turin universiteti axborot-resurs markazida kutubxona zaliga disepley ekran qo‘yilgan bo‘lib, qidirilayotgan axborotlar ekranga qo‘l barmoqlari tekizish orqali qidirib topiladi. Axborot qayerda joylashganligi va ulardan foydalanish yo‘llari ketma-ketlikda beriladi. Axborot-ma’lumot tizimi so‘rovga muvofiq ravishda uning axborot fondida saqlanayotgan ma’lumotlar ichidan zarur axborotlarni qidirish ishlarini amalga oshiradi. Qidirish bunday tizimlarda asosiy operatsiyalardan biri hisoblanadi, shuning uchun ular axborot qidiruv tizimlari (AQT) hamdir. Boshqa axborot tizimlari

Axborot-kutubxonalarda axborot-hisoblash tizimlarida saqlanayotgan axborotdan turli hisoblash operatsiyalari bilan bog‘liq vazifalarni hal qilish uchun foydalaniladi. Bunday vazifalarga statistik hisobot va tahlil kabilar kiradi. Avtomatlashtirilgan loyihalash tizimlari (ALT) doirasida ishlaydigan axborot tizimlarini ham axborot-hisoblash tizimlariga kiritish mumkin. Avtomatlashtirilgan loyihalash tizimlari asbobsozlik va mashinasozlik, radioelektronika va kemasozlikda turli loyihalar hisob-kitoblarini bajaradi, elementlar, sxemalar, qurilmalarning ko‘rsatkichlarini maqbullashtirish vazifalarini hal qiladi. Axborot-kutubxonalarda hisoblash tizimlarining funksiyalari axborot tizimlarining boshqa turlariga ham xos bo‘lishi bilan ajralib turadi. Masalan, axborot-kutubxonalarda foydalaniladigan hujjatli axborot qidiruv tizimlari doirasida qidirish vazifalari bilan bir qatorda ko‘plab hisoblash-statistika vazifalari ham bajarilishi, kitob fondining harakati to‘g‘risidagi ma’lumotlar qayd etilishi, kitobxonlar kontingenti to‘g‘risidagi ma’lumotlar hisobga olinishi, hisobotlar uchun materiallar tayyorlanishi mumkin va hokazo. Yuqorida ko‘rib chiqilayotgan axborot tizimlarining barcha turlari foydalanuvchini faqat qachonlardir tizimga kiritilgan va uning axborot massivlarida saqlanayotgan ma’lumotlar hamda faktlar orasidagi zarur axborot bilan ta’minlaydi. Axborot-mantiqiy tizimlar boshqa tizimlardan farqli o‘laroq ilgari bevosita shaklda tizimga kiritilmagan, balki tizimdagi mavjud axborot massivlarini mantiqiy tahlil qilish, umumlashtirish, ma’lumotlarni qayta ishlash asosida ishlab chiqiladigan axborotni bera oladi. Yuqorida ko‘rib chiqilgan barcha tizimlarda foydalanuvchilarning, shu jumladan, hisoblash texnikasi sohasida mutaxassis bo‘lmagan foydalanuvchilarning tizim bilan o‘zaro muomala qilish vositalarini rivojlantirib borish zarur. Bu vositalar yordamida foydalanuvchi o‘z so‘rovlarini shakllantiradi, ularni tizimga kiritadi, tizim unga berayotgan axborotni qabul qilib oladi. Turli tizimlarda bu vazifa turlicha hal qilinadi. Ba’zi tizimlarda amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan so‘rovlarning qat’iy belgilangan ro‘yxati mavjud

bo‘ladi. Foydalanuvchi uning talablariga imkon qadar to‘la javob bera olishi mumkin bo‘lgan so‘rovni tanlaydi va uni tizimga ko‘rsatadi. Bunday tizimlar namunali (standart) so‘rovli tizimlar deb ataladi. Har qanday ixtiyoriy so‘rovlarni amalga oshira oladigan tizimlar foydalanuvchilar uchun katta imkoniyatlar ochib beradi. So‘rovlarni shakllantirish uchun tizim so‘rovlar tiliga, ularni tuzish qoidalariga ega bo‘lishi kerak. Foydalanuvchining tizim bilan muomalasi insonning mashina bilan muloqoti shaklidagi muomalasidan qulaydir. Bunda foydalanuvchi olinayotgan axborot bilan tanishib, o‘z so‘rovini tuzatish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Qayd etib o‘tish zarurki, har qanday muayyan axborot tizimi tizimlarning alohida ajratib ko‘rsatilgan turlariga xos bo‘lgan xususiyatlar majmuyi bilan tavsiflanishi mumkin. Shu bilan bir qatorda, axborot tizimlari qo‘llanish sohasiga bog‘liq holda tizimning o‘zigagina xos xususiyatlarga ega bo‘ladi. Avtomatlashtirilgan axborot tizimlarining asosiy tarkibiy qismlari Har qanday avtomatlashtirilgan axborot tizimlari (AAT) tashqi muhit qurshovida ishlaydi, u AAT uchun kiritiladigan axborot manbayi va chiqadigan axborotning iste’molchisi hisoblanadi. Axborot oqimi AAT doirasida tizimga kirishdan boshlab undan chiqishgacha ishlov berishning bir nechta bosqichidan o‘tadi. Axborotga ishlov berishning eng yirik bosqichi axborotni to‘plash, ro‘yxatga olish va dastlabki ishlov berish, aloqa kanali bo‘yicha manbadan kompyuterga uzatish, mashina eltuvchilariga o‘tkazish, axborot fondlarini yaratish va saqlab turish, mashina ichida ishlov berish va chiqariladigan shaklga keltirish, aloqa kanali bo‘yicha kompyuterdan foydalanuvchiga uzatish, foydalanuvchi qabul qilishi uchun yaroqli shaklga o‘zgartirishdan iborat. Ishlov berishning alohida bosqichlari tegishli AAT kichik tizimlari orqali amalga oshiriladi. Ular ichidan quyidagilarni ajratib ko‘rsatish mumkin: kiritiladigan axborotni to‘plash va dastlabki ishlov berish; aloqa; axborotni

kompyuterga kiritish; axborotni saqlash va ishlov berish; axborotni chiqarish va uni aks ettirish (chiqarish kichik tizimi). Axborotni to‘plash va dastlabki ishlov berishning kichik tizimi axborotga dastlabki ishlov berish bo‘yicha bir qator operatsiyalarni bajaradi. Bu kichik tizim doirasida obyektlar to‘g‘risida obyekt uchun tabiiy bo‘lgan shaklda, ya’ni tabiiy tilning so‘zlari va simvollari, umumqabul qilingan sanoq tizimi raqamlarida taqdim etilgan dastlabki axborotni (masalan, kadrlarni hisobga olish bo‘yicha varaqa mazmuni, maqolalarning matnlari, to‘plam va dissertatsiyalar va hokazo) to‘plash amalga oshiriladi. 80- rasm. AATning namunaviy tuzilishi. Maxsus tekshiruvlar natijasida axborot tizimining axborot fondidan hali mavjud bo‘lmagan ma’lumotlar tanlab olinadi. Bu bilan tizimda axborot takrorlanishining oldi olinadi. Dastlabki axborotning tizimga keyin kiritilishi zarur bo‘lgan elementlariga dastlabki ishlov beriladi, ya’ni tizimda qabul qilingan muayyan shaklga va formatga keltiriladi: maxsus blankalarga yoziladi, belgilangan shakldagi jadvallarga kiritiladi, hujjatli axborot uchun muayyan qoidalar bo‘yicha taqriz va bibliografik bayoni tuziladi. Dastlabki ishlov berishdan o‘tgan va muayyan tarzda shaklga keltirilgan axborot eltuvchilarga, aksariyat hollarda, qog‘ozga qayd etiladi. Axborotni to‘plash va dastlabki ishlov berish kichik tizimidan olinadigan axborot kompyuterga bevosita kiritish uchun yaramaydigan shaklda beriladi. Kiritish kichik tizimining vazifasi uni kompyuterga kiritish, shuningdek,

axborotning to‘g‘ri ko‘chirilishi va yuzaga kelgan xatolarni nazorat qilib turishdan iborat bo‘ladi. Zamonaviy kompyuterlarda axborotni kiritish uchun ko‘pincha kompyuter bilan maxsus tarmoq vositalari orqali bog‘langan displey va aloqa kanallaridan foydalaniladi. Kompyuterga kiritilgan axborot mashina xotirasiga joylashtiriladi va axborot tizimining axborot fondini hosil qiladi. Axborot fondining elementlari bilan ishlov berishning turli operatsiyalari: mantiqiy va arifmetik, saralash va qidirish, yuritish va tuzatish operatsiyalari bajariladi. Natijada axborot fondining dolzarb holatda saqlanishi ta’minlanadi, shuningdek, ishlov berish topshirig‘iga muvofiq bo‘lgan chiqish axboroti shakllantiriladi. Axborot massivlarini shakllantirish (strukturalashtirish) va saqlab turish, shuningdek, axborotga ishlov berish bo‘yicha barcha amallar axborotni saqlash va ishlov berish kichik tizimi tarkibiga kiradigan dasturlar majmuyi boshqaruvida amalga oshiriladi. Bu kichik tizim tashqi xotira qurilmalarida axborotni joylashtirish va undan foydalanish imkoniyatini ta’minlaydi. Axborotni saqlash va ishlov berish kichik tizimi, kichik tizimning ishini amalga oshiruvchi texnik vositalar (shu jumladan, kompyuterning o‘zi ham), shuningdek, axborot massivlari axborotga ishlov berish va saqlash tizimi (AIST)ga birlashadi. AIST o‘z ichiga axborot massivlari, ularni tashkil etish va ishlov berish usullari, metodlari va algoritmlari, tegishli dasturiy va texnik vositalar majmuyini oladi. AIST tashqi muhit bilan kiritish-chiqarish vositalari yordamida aloqa qiladi. AIST doirasida hal qilinadigan bir qator vazifalarni ko‘rib chiqishda bu vositalarni ham, albatta, hisobga olish zarur. Axborotga ishlov berish kichik tizimi adabiyotlarda ko‘p hollarda ma’lumotlarga ishlov berishning avtomatlashtirilgan tizimi (MIAT) deb ataladi, bunda «ma’lumotlar» tushunchasi «axborot» tushunchasi bilan sinonim deb hisoblanadi. «Axborot» tushunchasidan, odatda, xabarning mazmun-mohiyatini ta’kidlashni istagan holatlarda foydalaniladi. Lekin AISTning asosi bo‘lgan kompyuter

hozircha ishlov berilayotgan xabarlarn ing ma’nosini idrok qilishga qodir emas. Kompyuterlarga nisbatan ko‘pincha «ma’lumotlar» tushunchasi qo‘llaniladi va kompyuter mashina eltuvchilarda taqdim etilgan ma’lumotlar bilan operatsiyalarni bajaradi, deyiladi. Bunda har qanday belgilar to‘plami, un ing mazmunidan qat’i nazar, ma’lumotlar hisoblanadi. Ma’lum otlarga muayyan ma’no berib, ularga ishlov berish axborotga ishlov berish deb qabul qilinadi. Shuning uchun bundan buyon «axborot» tushunchasidan, asosan, ma’no-mazmuni muhimligini ta’kidlash zaruriyati yuzaga kelgan yoki u o‘zbek tilida keng qo‘llaniladigan va o‘rnashib qolgan so‘z birikmalari tarkibiga kirgan hollardagina foydalanamiz. Axborotni chiqarib berish va tasvirlash kichik tizimi (chiqarish tizimi) berilgan so‘rovga javobni chiqarib berishni ta’minlaydi, bunda uni foydalanuvchi qabul qilishi uchun qulay shaklda taqdim etadi. Kichik tizim tarkibiga chiqarib beriladigan xabarning zaruriy shaklini ta’minlab beradigan dasturlar majmuyi va chiqarib berilayotgan axborot qayd etiladigan (aks etadigan) texnik vositalar kiradi. So‘rovga javob bosish qurilmasi, displey, grafik tuzgich, turli tablo va indikatorlar yordamida chiqarib berilishi mumkin. Kichik tizimlarning o‘zaro aloqasi axborot manbalari va foydalanuvchilar hudud jihatdan markaziy kompyuter yaqinida joylashgan, degan nuqtayi nazardan kelib chiqib bayon etildi. Mavjud axborot tizimlarida axborot manbalari va (yoki) foydalanuvchilar aksariyat hollarda markaziy kompyuterdan yuz metrdan yuzlab kilometrgacha bo‘lgan masofada joylashgan bo‘ladi. Bunday hollarda markaziy kompyuter bilan aloqa tarkibiga ma’lumotlarni uzatish kanali va uzoqda joylashgan terminallar (hozir ular kompyuter hisoblanadi) kiradigan kichik aloqa tizimi orqali amalga oshiriladi. Uzoqlashgan terminallarni shaxsiy kompyuterlarni ulash uchun aloqa kanallaridan foydalaniladi, ular telefon tarmoqlari, umum foydalaniladigan ma’lumotlarni uzatish tarmoqlari va ma’lumotlarni uzatishning maxsus tarmoqlaridan iborat. Kanal belgilangan yo‘nalishda va zaruriy tezlikda ma’lumotlar bilan almashinishni ta’minlashi zarur. Ma’lumotlarni uzatish kanallari ma’lumotlarni faqat bir yo‘nalishda uzatishni ta’minlaydigan simpleks;

ma’lumotlarni har ikki yo‘nalishda, lekin vaqtning har bir momentida faqat bir yo‘nalishda uzatishni ta’minlaydigan yarim dupleks; bir vaqtning o‘zida har ikki yo‘nalishda ma’lumot uzatishni ta’minlaydigan dupleks kanallarga bo‘linadi. Manbalarning kompyuter bilan aloqa qilishi uchun simpleks kanallardan foydalanish mumkin. Foydalanuvchining markaziy kompyuter yoki kompyuterlar bilan aloqasi ma’lumotlarni uzatishning yarim dupleks yoki dupleks kanallari orqali amalga oshirilishi zarur, aks holda, foydalanuvchining kompyuter bilan muloqot olib borishining imkoni bo‘lmay qoladi. Uzoqlashgan terminal bu markaziy kompyuterdan uni bevosita ulash imkoniyatini istisno etadigan masofada uzoqda joylashgan kiritish-chiqarish qurilmasidir. Terminal kompyuter bilan ma’lumotlarni uzatish kanali yordamida bog‘lanadi. Terminaldan olinadigan axborotni kompyuterga bevosita kiritish mumkin. Uzoqda joylashgan terminallar sifatida shaxsiy kompyuterlar, terminallar, teletayplar, maxsus terminallar va abonent punktlaridan foydalaniladi. Kichik aloqa tizimi terminallarning markaziy kompyuter bilan o‘zaro aloqasini ta’minlaydigan va unga masofadagi terminalni boshqarish imkonini beradigan dasturni ham o‘z ichiga oladi. Axborot tizimidagi jarayonlar va ularni joriy etish Axborot tizimining arxitekturasi keltirilgan va har bir funksional blokning vazifasi belgilangan, asosiy vazifalar ro‘yxati taklif etilgan va bunday tizimlarda yuz beradigan asosiy jarayonlarning qisqacha bayoni berrilgan. Axborot tizimlarini bundan keyin o‘rganish uchun ularda yuz beradigan jarayonlarni mufassal bayon etish zarur. Ushbu jarayonlar quyidagilardan iborat: – tashqi va ichki manbalardan axborot kiritish; – kiritilgan axborotga ishlov berish va uni qulay shaklda taqdim etish; – iste’molchilarga taqdim etish yoki boshqa tizimga uzatish uchun axborotni chiqarish;

– teskari aloqa – bu kiritilgan axborotni tuzatish uchun ushbu tashkilot odamlari tomonidan qayta ishlangan axborot. 81- rasm. Axborot tizimidagi jarayonlar. Boshqaruv deganda, tashkiliy, reja, hisoblash, tahlil, nazorat, rag‘batlantirish kabi funksiyalar amalga oshirilganida qo‘yilgan maqsadni ta’minlash tushuniladi. Axborot tizimi o‘zining quyidagi xususiyatlari bilan belgilanadi: – har qanday axborot tizimi tizimlarni tuzishning umumiy ta-moyillari asosida tahlil qilinishi, tuzilishi va boshqarilishi mumkin; – axborot tizimi dinamik va rivojlanib boradigan tizim hisoblanadi; – axborot tizimlarini tuzishda tizimiy yondashuvdan foydala-nish zarur; – axborot tizimining mahsuloti axborot bo‘lib, uning asosida qarorlar qabul qilinadi; – axborot tizimini axborotga ishlov berishning odam–kompyu-ter tizimi sifatida qabul qilish zarur. Bugun axborot tizimi deyilganda, aksariyat kishilarning ko‘z o‘ngiga kompyuter keladi, vaholanki, u axborot tizimining bosh tarkibiy qismlaridan biridir. Umuman olganda, axborot tizimini kompyutersiz variantda ham tushunish mumkin. Zamonaviy axborot tizimlari ulardan foydalanadigan axborot-kutubxonalarga ilgari o‘zlari foydalana olmagan bir qator yangi imkoniyatlar va sifatlarni berishi mumkin, xususan, axborot tizimi quyidagilarga yordam berishi mumkin: – matematik usullar va intellektual tizimlarni joriy etish hisobiga boshqaruv masalalarini hal qilishning yanada oqilona variantlariga ega bo‘lish; – avtomatlashtirish hisobiga xodimlarni og‘ir mehnatdan ozod qilish;

– axborotning ishonchliligini ta’minlash; – ma’lumotlarni qog‘oz o‘rniga magnit disklari yoki tasmalarida saqlash, bu axborotga kompyuterda ishlov berishni ancha oqilona tashkil etish va qog‘ozlardagi hujjat hajmini kamaytirishga olib keladi; – axborot-kutubxonalarda axborot oqimi strukturasi va hujjatlar bilan ishlash tizimini takomillashtirish; – zamonaviy texnolgiyalardan foydalanishni ta’minlash. Axborot-kutubxonalar faoliyatini kompleks avtomatlashtirish uchun korporativ axborot tizimlarini joriy etish zarur, ular bilan korporatsiyaning oliy bo‘g‘ini – menejerlari ish olib boradi. Bu tizimlar qarorlar qabul qilish uchun zarur. Bu esa, o‘z navbatida, menejerlarning quyi va o‘rta bo‘g‘ini darajasida joriy ishlab chiqarish funksiyalarini bajarish va ishlab chiqarish jarayonlarini operativ boshqarish bilan bog‘liq ish joylarini avtomatlashtirish masalasi oldindan hal qilingan bo‘lishini ko‘zda tutadi.

Foydalanilgan adabiyotlar I. A. Karimov. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – T.: O‘zbekison, 2011. I. A. Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Respublika aholisining Axborot- kutubxona bilan ta’minlashni tashkil etish to‘g‘risida»gi PQ–381- sonli Qarori. 20- iyun 2006- yil. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «2011–2015- yillarda axborot- kommunikatsion texnologiyalari bazasida axborot-kutubxona va axborot-resurs xizmatlari sifatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ № 1487- sonli Qarori. 2011- yil 23- fevral. «O‘zbekiston Respublikasining «Axborot-kutubxona faoliyati to‘g‘risida»gi 2011- yil 13- apereldagi O‘RQ № 280- sonli Qonuni Axborot-kutubxona va axborot-resurs markazlari ishini tashkil qilish. Hujjatlar to‘plami. – T.: A. Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubx onasi nashriyoti, 2007. B. O. Mannonov, Y. O. Mannonov. Madaniy-ma’rifiy ishda texnika vositalaridan foydalanish. Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma. – T.: TuronIqbol, 2006. B. O. Mannonov. Madaniy-ma’rifiy muassasalarda texnika vositalaridan foydalanish. O‘quv qo‘llanma. – T., 2002. X. Akbarov. Kino-tele rejissura, montaj. O‘quv qo‘llanma. – T.: Ilm-Ziyo, 2007. V. L. Braydo. Ofis texnikasi – boshqarish va ish yuritish uchun. Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma – T.: Mehnat, 2001. S. I. Rahmonqulova, F. Z. Roziyev. Vertual kutubxona. – T., 2000

O'xshashlar

Axborot-kutubxona muassasalarida axborot-kutubxona texnologiyasidan foydalanishning uslubiy tavsifi

Axborot kommunikasion vositalar bilan ishlash

Axborot-kutubxona muassasalarini avtomatlashtirish

Axborot-kutubxona muassasalarilarida multimedia vositalari

Axborot-kutubxona muassasalarida fondlarning gigiyenasi va restavratsiyasi